С. Исаев «Қазақ тілі» бойынша: Етістіктің шақтары туралы түсінік

Етістіктің қ имыл, іс-ә рекетті білдіретіндігі белгілі, ал іс-ә рекеттің, қ имылдың орындалу, жү зеге асу мезгілі, уақ ыты болады. Қ имылдың ө ту кезең і сө йлеушінің хабарлау кезімен немесе сө йлеп тұ рғ ан сә тпен айқ ындалады. Сө йлеп тұ рғ ан сә тке байланысты қ имылдың ө ту мезгілін білдіру етістіктің шағ ы деп аталады.

Осы шақ – сө йлеп тұ рғ ан кездегі іс-ә рекеттерді білдіреді. Ә рдайым қ айталанып тұ ратын іс-ә рекеттерді кө рсетеді.

Осы шақ мағ ынасы мен тү рлеріне қ арай нақ осы шақ жә не ауыспалы осы шақ болып екі тү рге бө лінеді.

1. Нақ осы шақ - қ имылдың, іс-ә рекеттің сө йлеп тұ рғ ан сә тте істеліп, болып жатқ анын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің қ ұ рамына қ арай жалаң жә не кү рделі болып бө лінеді.

a) Нақ осы шақ тың жалаң тү рі отыр, тұ р, жатыр, жү р деген етістіктердің жіктелуі арқ ылы жасалады.

b) Нақ осы шақ тың кү рделі етістіктің –ып, -іп, -п жә не –а, -е, -й тұ лғ алы кө семше тү рі мен отыр, тұ р, жү р, жатыр деген қ алып етістіктерінің кө мекші етістік мә нінде тіркесуінен жасалады.

2. Ауыспалы осы шақ

Ауыспалы осы шақ қ имыл, іс-ә рекеттің дағ дылы қ алыпта болып тұ руын білдіреді. Ауыспалы осы шақ –а, -е, -й тұ лғ алы кө семшенің жіктелуі арқ ылы жасалады. Мысалы: Мен кел-е-мін. Сен ойна-й-сың. Ол бар-а-ды.

Ауыспалы осы шақ тұ лғ асы сө йлемде екі тү рлі мә нде қ олданылады: бірде дағ дылы қ имылды білдіріп, осы шақ мағ ынасын берсе, енді бірде келер шақ мағ ынасын береді. Сондық тан оны ауыспалы осы шақ деп атайды.

Келер шақ – қ имылдың, іс-ә рекеттің сө йлеп тұ рғ ан сә ттен, мезгілден кейін болатынын білдіреді. Мысалы: Ол мектепке ерте бармақ. Сендер ү йге келерсің дер.

Бұ л сө йлемдегі бармақ, келесің дер деген етістіктер бар, келу қ имылдарының ә лі болмағ анын, бірақ келешекте болатынын білдіріп тұ р.

Келер шақ тың тү рлері:

1. Болжалды келер шақ - қ имылдың, іс-ә рекеттің болу мү мкіндігін айқ ын кө рсетпей, болжай ғ ана айтылуын білдіреді.

Болжалды келер шақ етістіктің тү біріне есімшенің –ар, -ер, -р, болымсыз етістіктен кейін –с жұ рнағ ы жалғ анып, одан кейін жіктік жалғ ауы ү стелуі арқ ылы жасалады. Мысалы: Біз бар-ар-мыз. Сен оқ ы-р-сың. Сіздер кел-ме-с-сіздер.

2. Мақ сатты келер шақ – қ имылдың, іс-ә рекеттің келешекте мақ сат етіле орындалатынын білдіреді.

Мақ сатты келер шақ етістіктің тү біріне – мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнағ ы жалғ анып, одан кейін жіктік жалғ ауы ү стелуі арқ ылы жасалады. Мысалы: Мен ауылғ а бар-мақ -пын. Сіз ерте кет-пек-сіз.

Етістіктің – мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнағ ының ү стіне –шы, -ші жұ рнағ ы жалғ анып, одан кейін жіктік жалғ ауы ү стелуі арқ ылы да мақ сатты келер шақ жасалады. Мысалы: Мен ауылғ а бар-мақ -шы-мын. Сен ерте кет-пек-ші-сің.

3. Ауыспалы келер шақ - ол ауыспалы осы шақ сияқ ты кө семшенің –а, -е, -й жұ рнақ тары жіктелуі арқ ылы жасалады. Сондық тан ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақ бір-бірінен сө йлемдегі мағ ынасы жағ ынан ажыратылады. Мысалы: Ол нағ ашысының қ олында тұ рады. Келемін тау ішінде тү нделетіп... деген ссө йлемдердегі тұ рады, келемін етістіктері ауыспалы осы шақ мағ ынасын білдіріп тұ р. Ол ертең тұ рады. Ауылғ а мен кешке келемін деген сө йлемдердегі тұ рады, келемін етістіктері ауыспалы келер шақ мағ ынасын білдіріп тұ р.

Ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақ та 1 жақ жіктік жалғ ауы кейде ық шамдалып, -м тү рінде жалғ анады. Мысалы: айта-мын – айта-м, келе-мін- келе-м.

Ө ткен шақ – қ имылдың, іс-ә рекеттің сө йлеп тұ рғ ан сә ттен бұ рын болып, істеліп кеткенін білдіреді. Мысалы: Ол оқ уды бітірді. Мен бұ л кітапты оқ ыдым. Ө ткен шақ тың тү рлері:

1. Жедел ө ткен шақ етістіктің тү біріне –ды, -ді, -ты, -ті жұ рнағ ы жалғ ануы арқ ылы жасалып, жіктеліп қ олданылады. Мысалы: Асан домбыра тарт-ты. Мен ө лең айт-ты-м. Сен ү йге кел-ме-ді-ң.

3 жақ тың жіктік жалғ ауы тек кө семешнің –ып, -іп, -п жә не –а, -е, -й жұ рнағ ынан кейін ғ ана жалғ анады: кел-іп-ті, қ ара-п-ты. Ал жедел ө ткен шақ жұ рнағ ы етістіктің негізгі жә не туынды тү бірлеріне жә не етіс, болымсыз етістік тұ лғ аларына тікелей жалғ анады: кел-ді, қ ара-ды, кел-тір-ді, қ ара-т-па-ды.

2. Бұ рынғ ы ө ткен шақ – қ имылдың, іс-ә рекеттің сө йлеп тұ рғ ан сә тпен салыстырғ анда ә лдеқ айда бұ рын болғ андығ ын білдіреді. Мысалы: Сен мектепті бітіргенсің. Ол ауылғ а барыпты. Бұ рынғ ы ө ткен шақ екі тү рлі жолмен жасалады:

a) Бұ рынғ ы ө ткен шақ –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен тұ лғ алы есімшенің жіктеліп келуінен жасалады: бар-ғ ан-мын, кел-ген-сің.

b) Бұ рынғ ы ө ткен шақ –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен тұ лғ алы есімшеге немесе кө семешнің –ып, -іп, -п тұ лғ асына е(еді) кө мекші етістігі тіркелуі арқ ылы да жасалады: оқ ығ ан едім, оқ ып едім т.б.

3. Ауыспалы ө ткен шақ - есімшенің –атын, -етін-йтын, -йтін жұ ранқ тары арқ ылы жасалып, бірде ө ткен шақ, бірде келер шақ мағ ынасында қ олданылады. Сондық тан да оын ауыспалы ө ткен шақ деп атайды. Мысалы: Асан ауылғ а жиі баратын. Сен ктіапханағ а қ ашан баратын едің? Бірінші сө йлемде бару қ имылының болып кеткенін байқ асақ, екінші сө йлемде бару қ имылының ә лі болмағ анын, бірақ болуғ а тиісті екенін аң ғ арамыз.

Ауыспалы ө ткен шақ жіктеліп те, еді кө мекші етістігімен тікесіп те жұ мсалады. Мысалы: кө р-етін-мін, қ ара-йтын-мын.

Н. Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы» бойынша:

Етістіктің шақ категориясы

1. Ө ткен шақ:

a) Жедел ө ткен шақ;

b) Бұ рынғ ы ө ткен шақ;

c) Ауыспалы ө ткен шақ;

d) Қ атыстық ө ткен шақ – қ имылды кейін еске тү сіру мә нін білдіреді. Мысалы: Жұ мыскерлер ү йіп-тө гіп алғ ыс айтатын еді. Ол ө з қ алтасына тү сетінін ә лдеқ ашан есептеп қ ойғ ан еді.

2. Осы шақ:

a) Нақ осы шақ;

b) Ауыспалы осы шақ;

3. Келер шақ:

a) Ауыспалы келер шақ;

b) Болжалды келер шақ;

c) Мақ сатты келер шақ