Билет-Осы шақ, түрлері, жасалуы. 1.Етістік амал тәсілдерді білдіреді, ал амал-әрекеттердің жасалуы мезгілмен байланысты

1.Етістік амал тә сілдерді білдіреді, ал амал-ә рекеттердің жасалуы мезгілмен байланысты, ө йткені амал ә рекеттер белгілі бір мерзімде жасалады. Ал шақ категориясы қ имылдың жасалу мезгілін білдіреді. Грамматикалық шақ ү штік парадигмадан тұ рады.

Осы шақ Ө ткен шақ Келер шақ

Осы шақ деп сө йлеуші хабарлап тұ рғ ан мезгілге жасалуы сай келетін етістік аталады. Мысалы: Ол қ алада тұ рады.Мен жазып отырмын. Ол бізге кү нде келеді деген сө йлемдердің етістік баяндауыштары сө йлемдегі қ имыл ә рекеттің сө йлеуші хабарлап тұ рғ ан мезгілге қ атысы бар қ имыл ә рекетті білдірген. Бірақ олар білдіретін қ имыл ә рекеттің сө йлеушінің хабарлап мезгіліне қ атысында айырма бар, осымен байланысты осы шақ тың екі тү рі бар:

Нақ осы шақ

Ауыспалы осы шақ

Нақ осы шақ қ имылдың сө йлеуші хабарлап жатқ анда болып, жасалып жатқ анын білдіреді.Мысалы: Міне, біз екі шатқ алдың арасында тұ рмыз. Бү гінгі сө зің ізге таң қ алып отырмын. Нақ осы шақ хабарлайтын қ имыл сө йлеуші хабарлағ ан кезге қ атысты болғ анмен, оның ішінде ұ зақ қ а созылатын қ имыл да болады, сондық тан ол басқ а кезең ге де қ атысты бола алады. партизандар ішінде жү р, оқ ып жатыр деген нақ осы шақ тағ ы етістіктер мен екі шатқ алдың арасында тұ рмыз деген нақ осы шақ тағ ы етістіктердің арасында айырмашылық бар.Алғ ашқ ы 2 етістік қ имылдың ұ зақ қ а созылғ анын білдіреді, сонд.ол сө йлеуші сө йлеп тұ рғ ан уақ ыттан басқ а уақ ытты да қ амтиды. Ал ү шінші мысалдағ ы қ имыл сө йлеуші хабарлғ ан кезге ғ ана қ атысты.Бұ л нақ осы шақ тың мағ ыналық ерекшеліктері.

Нақ осы шақ тың жасалуы:

Н.О.С. аналитикалық форманттар арқ ылы жасалады:

1. - ып отыр: оқ ып отыр, кө ріп отыр, тың дап отыр

2. –ып тұ р: кө ріп тұ р, оқ ып тұ р, айтып тұ р

3. –п жү р: келіп жү р, сынап жү р, біліп жү р

4. –п жатыр: оқ ып жатыр, ө сіріп жатыр, қ айтарып жатыр

. Жіктік жалғ ауы бұ л 4 формантқ а тікелей жалғ ануы міндетті, нақ осы шақ та жіктік жалғ аудың толық тү рі келеді.

Отыр, тұ р, жү р етістіктерінің тү бірінде нақ осы шақ мағ ынасы болғ андық тан, олар сен тұ рсың, мен отырмын деген сияқ ты қ олданыста осы шақ мағ ынасын береді.

Тілдің кейінгі даму сатынсында Отыр, тұ р, жү р жатыр нақ осы шақ тың кө рсеткішіне айналып, -п отыр, -п тұ р, -п жү р, -п жатыр аналитикалық форманттары қ алыптасқ ан.

Бұ л форманттар қ имылдың нақ осы шақ та даму ү стінде екенін білдіретін -п бара жатыр, -п келе жатыр деген кү рделенген аналитикалық орманттар қ осылғ ан. п отыр, -п тұ р, -п жү р, -п жатыр форманттарының нақ осы шақ мағ ынасында айырма жоқ, бірақ мағ ыасында іштей рең к бар. Бұ л форманттар нақ осы шақ мағ ынасаһ ымен бірге қ имылды субъектінің қ андай қ алыпта жасағ анын білдіреді. Демек нақ осы шақ тың форманттарныың мағ ынасы кү рделі деп тану керек.

Нақ осы шақ тың болымсыз мағ ынасының жасалуы:

–ма, -ме болымсыз жұ рнағ ы арқ ылы

Жоқ кө мекші сө зінің тіркесуі арқ ылы

Дара нақ осы шақ тың отыр, тұ р, жатыр, жү р етістіктеріне –ғ ан, -ген, қ ан, -кен жұ рнағ ы жалғ анып, оғ ан жоқ кө мекшісі тіркесіп, жіктік жалғ ауы жоқ кө мекшісіне жалғ ану арқ ылы жасалады. Тек жатыр етістігі жат тү біріне -қ ан жұ рнағ ын қ абылдап, жоқ кө мекшісімен тіркесед

Ауыспалы осы шақ тың мағ ынасы кең, ол сө йлеуші хабарлағ ан кездегі қ имылды да, ү немі істелетін қ имылды да, адамзатқ а, ғ аламзатқ а тә н табиғ и қ имыл ә рекетті де білдіреді.

АОШ жасалу жолы: тү бір етістікке –а, -е, -й жұ рнағ ы жалғ анып, одан соң жіктік жалғ ауы жалғ ануы арқ ылы жасалады. Кү нде кел/е/сің.Кү н жылынып кел/е/ді.Адам ойла/й/ды.

АОШ етістік болымды-болымсыз тү рде қ олданылады.Болымсыз мағ ынасы нө лдік жұ рнақ арқ ылы жасалады. Мысалы Кү н кү ркіре/й/ді.

АОШ-тың болымсыз тү рі –ма, ме, -ба, -бе –па, -пе жұ рнағ ы арқ ылы жасалады.Болымсыздық жұ рнақ ауыспалы осы шақ та тү бір етістікке жалғ анып, шақ жұ рнағ ының алдында тұ рады.Мысалы.Ит кү л/ме/й/ді, ағ аш сө йле/ме/й/ді.

АОШ-тың жақ мағ ынасы жіктік жалғ аудың толық тү рі арұ ылы беріледі, онда жалғ ау барлық жақ та бар.

Жекеше тү р

Мен жазамын, кү лемін, сө йлеймін.

Сен жазасың, кү лесің, сө йлейсің.

Сіз жазасыз, кү лесіз, сө йлейсіз

Ол жазады кү леді, сө йлейді.

Ал ғ алым Ахмеди Ысқ ақ ов осы шақ категориясын жалпы осы шақ, нақ осы шақ жә не неғ айбыл осы шақ деп ү шке бө леді.

Ол жалпы осы шақ ты ауыспалы осы шақ формасы деп атап, Н.Оралбай бө лінісіндегі ауыспалы осы шақ тың жасалу жолымен сә йкестендіреді.

Ал нақ осы шақ ты жалпы осы шақ тан айырмашылығ ы ғ алым мынада деп кө рсетеді: мен келемін деген келу процесі тек жалпы аталғ аны аң ғ арылс, мен келіп тұ рмын дегенде ситуация нақ тыланып аталып тұ р дейді. Кү й жай етістіктерінің қ атысатын тіркестердің бірі нақ осы шақ қ ызметін атқ ара бермейді сондық тан жатыр, жү р, отыр, тұ р етістіктері басқ а дә некерлерсіз тек жіктеліп тұ рғ анда ғ ана нақ осы шақ мағ ынасын береді.

Неғ айбыл осы шақ.

Бұ л тү рі 2 тү рлі аналитикалық формант арқ ылы жасалады.

–ғ алы, -гелі+ жатыр, жү р, отыр, тұ р етістіктері тіркеседі+жіктік жалғ ауы.Мысалы: Барғ алы жатырмын, келгелі жатыр

–йын деп+ жатыр, жү р, отыр, тұ р+жіктік жалғ ауы тікелей қ осылады

Мысалы: барайын деп отырмын, жү рейін деп жатырмын