Осымша морфема, түрлері, қызметі.

Ахмет Байтұ рсынов «тіл қ ұ ралы». Қ осымшалар - сө з емес сө зге жалғ анатын буындар. Бұ ларда ө з алдында мағ ына жоқ. Басқ а сө зге жалғ анбай бө лек айтылмайды. Сондық тан бұ лар қ осымшалар деп аталады. Қ осымшалар екі тү рлі: біреулер жалғ анғ ан сө здің тұ лғ асын ғ ана ө згертіп, мағ ынасын ө згертпейді. Екіншілері жалғ анғ ан сө зінің тұ лғ асын да мағ ынасын да ө згертеді. Сондық тан бастапқ ы қ осымшшалар тысқ арғ ы жалғ аулар не тікелей жалғ ау деп аталады. Екінші қ осымшалар ішкергі жалғ аулар, не тікелей жұ рнақ тар деп аталады. Мысалы: жылқ ы деген сө здің шы ның деген қ осымшаларды. Жылқ ы деген сө зге шы қ осымшасы да ның қ осымшасын да қ осып байқ айық.қ айсысы жұ рнақ болып шығ ар екен. Жылқ ы жылқ ышы, жылқ ы жылқ ыны. Жылқ ышы деген сө здің бастапқ ы мағ ынасы тұ лғ асы да ө згереді. Жылқ ышы деген сө з енді мал табының есімін кө рсетпейді, адам табының есімін кө рсетеді. Жылқ ының дегенде сө здің тұ лғ асы ө згерілді мағ ынасы ө згерген жоқ: жылқ ының деген сө з бә рі бір тобының есімін кө рсетіп тұ р. Айтылғ аннан шы қ осымша жұ онақ екені, ның қ осымша жалғ ау екені.

«Қ азақ гарамматикасы» Қ осымша морфемалар ө з алдында жеке тұ рып ешбір мағ ына бере алмайтын, тек тү бір морфемаларғ а қ осылып оғ ан ә р тү рлі қ осымша мағ ына ү стейтін морфемалар. Мағ ыналары мен қ ызметтеріне қ арай сө зден сө з тудыратын қ осымшалар жұ рнақ тар деп, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшалар жалғ аулар деп аталады.мағ ынасы мен қ ызметіне қ арай жұ рнақ тар сө з тудыратын жә не форма тудыратын болып екіге бө лінеді. қ осымшалар кейде сө з тудыратын морфемалар, сө з тү рлендіретін морфемалар жә не сө з жалғ астыратын морфемалар болып бө лініп соғ ан лайық сө з тудырушы, сө з тү рлендіруші, сө з жалғ астырушы морфемалар болып бө лінеді. екіншіден қ осымшалар жаң а мағ ыналы сө з тудыру немесе форма тудыру олардың қ ызметі емес мә ні болып табылады. Ү шіншіден қ осымша морфеманың басты семантикалық грамматикалық белгісі мағ ыналық жә не тұ лғ алық дербестігі жоқ болуы. сө йтіп қ осымшалардың білдіретін жә не беретін мағ ынасы оның ең бірінші қ асиеті. Оның ең бірінші басты қ асиеті атқ аратын қ ызметі сол мә н мағ ынасы арқ ылы жү зеге асатын негізгі қ асиет. Қ осымшаларды мағ ыналарына қ арай сө з тудырушы жә не форма тудырушы, сө з тү рлендірушу болып бө лінеді.

Мағ ыналары мен қ ызметіне қ арай қ осымшалар жұ рнақ жә не жалғ ау болп бө лінеді. демек морфемалық қ ұ рамы жағ ынан тү бір қ осымша жалғ ау, жұ рнақ сө з деген ұ ғ ымдар мен бө лшектер болады. Сондай-қ мағ ыналық жағ ынан қ осымша морфемалардың, қ осымшалардың ө з ішінде омонимдік, синонимдік, антонимдік, моносемиялық, полесемиялық сипаттары қ ұ рамы жағ ынан жалаң жә не кү рделі, қ ұ рама, шығ у жағ ынан тө л жә не кірме қ осымшалар.

Сондай-қ қ осымшалар қ ұ рамы жағ ынан жалаң жә не қ ұ ранды болып бө лінеді. жалаң қ осымшалар тұ лғ алық жағ ынан да семантикалық жағ ынан да, қ анша дыбыстан тұ рса да бө лінбейтін біртұ тас морфема болып саналатын одан да кө п қ осымшалардан қ ұ ралып мағ ына жағ ынан тұ тасып кеткен қ олданылуы мен кө не тілде жұ мсалуы арқ ылы болатын қ осымшалар қ ұ ранды қ осымшалар деп аталады.

Жалаң қ осымшалар бір немесе бірнеше дыбыстан қ ұ рала береді м, ым, ім салым, білім, балам. Ал қ ұ ранды қ осымшалар бірнеше дыбыстан қ ұ ралады себебі оның қ ұ рамында кем дегенде екі қ осымшаның элементі бар.

Н. Оралбай қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы.Қ азақ тілінде грамматикалық мағ ынаны білдіретін қ осымшалар мыналар: жалғ ау, нө лдік қ осымша, грамматикалық жұ рнақ.

Жалғ аудың тө рт тү рін берген: кө птік, септік, тә уелдік, жіктік.

Нө лдік форма тілдегі сө зді тү рлендіру парадигмаларының ішінде грамматикалық мағ ынасы бар, бірақ кө рсеткіші жоқ яғ ни парадигманың дыбыстық қ ұ рамынан тұ ратын кө рсеткіші жоқ бар.

Ысқ ақ ов «қ азіргі қ азақ тілі» Қ осымша морфемалар -деп тү бірге қ осылғ ан, оғ ан қ осымша мағ ына ү стейтін морфемаларды айтамыз. Қ осымша морфемалар ө з ішінде: жұ рнақ тар, жалғ аулар жә не қ осалқ ы сө здер деген ү ш топқ а бө лінеді. бұ л қ осымшалардың жұ рнақ тар деп аталатын тү рі жалаң сө здерді жасау ү шін қ олданылады да, ал қ осалқ ы деп аталатын тү рі сө з тіркестері мен қ ұ ранды сө здерді жасау ү шін қ олданылады. Ал, жалғ аулар деп аталатын тү рі жұ рнақ тар мен қ осалқ ы сө здер арқ ылы жасалғ ан жалаң жә не кү рделі сө здерді бір бірімен байланыстыру ү шін қ олданылады.Қ осымша морфемалар мағ ыналық дербестік тұ лғ алық дербестік те болмайды. Ө йткені қ осымша морфемада жеке тұ рғ анда ө зіне тә н арнаулы дербес мағ ына болмайтындық тан, ол қ осымша тү бірдің қ атысынсыз жеке дара қ олданылмайды. Сондай ақ қ осымша морфема жеке дара қ олданылмай, тек тү бір сө зге тіркесіп қ ана жұ мсалатын болғ андық тан, тұ лғ асы жалғ анатын тү бір морфеманың ә уеніне еріп ө згеріп, тү рленіп отырады. Осы себептен бір морфеманың дыбыстық бірнеше тү рі варианты болуы мү мкін. мысалы: атты кісі, сү тті сиыр, малды шаруа, білімді адам, саууылы інген, елеулі мә селе дегендегі -ты, - т, -лы, -ды, -ді бө лшектері бір морфеманың ә р алуан тү рлері.

Жолы бірді жолдас дейді. Ауыр асу қ иын кундер бар алдымызда. Жолдаспыз сол жолда деген сө йлемдердегі жолы, жолдаспыз, жолда, жолдас сө здерін алайық. Тү пкі морфемасы жол, қ осымша морфемалары -ы (жолы), -дас (жолдас), - пыз (жолдаспыз) -да (жолда).

Осы жол деген тү пкі морфемағ а қ осылып тұ рғ ан қ осымша морфемаларды ауыл, ел, жер, қ алам, майдан сияқ ты есім сө здерге жапа тармағ ай жалғ ай, беруге болатыны тә різді, ас деген сө зге қ осылып тұ рғ ан қ осымша морфемаларды тос, бас, қ ос, жаз, соқ тә різді етістік сө здерге керегінше жалғ ап, қ олдана беруге болады. Бірақ алдың ғ ы топқ а жалғ анатын қ осымша морфемалар соң ғ ы топтағ ы сө здерге тікелей жалғ анбайтыны сияқ ты, соң ғ ы топқ а жалғ анатын қ осымша морфемалар бұ рынғ ы топтағ ы сө здерге тікелей жалғ анбайды.

Жалпы морфема атаулығ а олардың тү рлеріне тә н сыр сипаттар шығ ады. Ол сыр сипаттар мыналар:

Тү бір морфемалар мен қ осымша морфемалар бір біріне парық сыз емес: олардың қ арым қ атынастары белгілі бір заң дарғ а сү йенеді, олар ө зара бір бірімен талғ ап тіркеседі. Қ осымша морфемалар тү бір морфемалардың граматикалық қ асиеттері жағ ынан бірың ғ ай, біркелкі болып келуін қ алайды да, олардың белгілі бір тобына ғ ана жалғ анады. Мысалы: -па, -саң (жақ па жақ саң) морфемаларын тек етістіктергк ғ ана жатпа, айтпа, жақ саң, айтсаң тікелей жалғ асақ, -м, -да, -дан, (жолы жолда, жолдан) морфемаларын тек есім сө здерге ғ ана тікелей жалғ ай аламыз, керісінше жалғ ай алмаймыз.

Қ ай қ осымша қ осылса да жә не қ анша қ осымша қ осылса да, тү бір морфема тұ лғ а жағ ынан ө згермейді, ү немі бір қ алыпты сақ талып отырады. Ал қ осымша морфемалар тұ лғ а жағ ынан тұ рақ сыз демек тү бір морфеманың ерекшеліктеріне қ арай орайласып ө згеріп отырады. мысалы: айтылады, айтылар, айтылғ андық тан, айтылмақ шы, айтың дар, айтысың дар,

Сө йтіп тү бір морфема мен қ осымша морфема мағ ыналарының ең негізгі айырмашылығ ы мынау: тү бір морфеманың мағ ынасында біріншіден ә рі нақ тылы, ә рі дербестік тә н болса. Қ осымша мағ ынанын мағ ынасына біріншіден ә рі тым жалпылық, ә рі дербестігі жоқ тық тә н болса екіншіден сол жалпы мағ ынаны тек сө здің қ ұ рамында ғ ана тиянақ ты болып анық талады. Осығ ан сә йкес тү бір морфема тілдің ө зіне тә н мағ ынасы бас тұ лғ асы ретінде жеке дара тұ рып қ ызмет етсе, қ осымша морфема тілдің мағ ыналы тұ лғ а есебінде жеке дара жұ мсалмайды, тек сө здің қ ұ рамында ғ ана қ олданылады.

Қ ызметтеріне қ арай, сө зден сө з тудыратын жә не сө зден жаң а форма тудыратын қ осымшалар морфемалар жұ рнақ тар деп, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшалар морфемалар жалғ аулар деп аталады. Сө з тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө здерінен жаң а туынды сө з жасайтын болғ андық тан лексико граматикалық категория қ атарына жатады, форма тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө зінің белгілі бір сө з табына тә н грамматикалық қ ызметін анық тау ү шін қ олданылатын болғ андық тан, функционалды грамматикалық категория қ атарына жатады. Мағ ынасы мен қ ызметіне қ арай жұ рнақ тар сө з тудыратын жә не форма тудыраты н жұ рнақ тар болып бө лінеді.

Тү бірге сө з тудыратын жұ рнақ жалғ анғ аннан кейінгі форма туынды негізгі туынды тү бір деп аталатын жұ рнақ тар сол негізге де сол негізден туғ ан жаң а негізге де қ ажетіне қ арай жалғ ана береді. Мысалы: егіншілік деген сө з ек деген етістік тү бірге ә уелі - ін, одан кейін -ші одан кейін -лік жұ рнақ тары қ осылудан туғ ан. Жұ рнақ арқ ылы туғ ан егіншілік сө зі туынды сө здер деп аталады. Форма тудыратын жұ рнақ тар да ө зі жалғ анғ ан сө зге я тү бірге сә л де болса жаң а мағ ына ү стейді.бірақ ол жаң а мағ ына сол сө здің барлық формасына ө зек болатын негізгі лексикалық мағ ынасын ө згертпейді, оғ ан нұ сқ ан келтірмиді. Мысалы: кел, келме, келер, келмес дегендегі бә рі де бір тү бірдің негізгі лексикалық мағ ынасын бұ збай жә не сол мағ ынадан алшақ тап та кетпи оны берік сақ тапбір сө здің ә р тү рлі грамматикалық формалары ретінде қ ызмет етеді.

Қ ұ рылымы мен қ ұ рамы жығ ынан жұ рнақ тар: жалаң жә не қ ұ ранды болып бө лінеді.

Жалаң жұ рнақ - мағ ына жағ ынан да форма жағ ынан да бө лшектенбейтін бір бү тін жұ рнақ тарды айтамыз. Мысалы: білім, кеспе, малшы, ұ шқ ыш, ү йшік, ә келік дегендердегі -ім, -пе,, -шы, -қ ыш, шік, -лік ә рқ айсысының мағ ына жағ ынан да тұ лғ а жағ ынан да біртұ тас жұ рнақ.

Қ ұ ранды жұ рнақ -мағ ына жағ ынан бір бү тін бола тұ рса да қ ұ рамы жағ ынан кемі екі я онан да кө п жалаң жұ рнақ тардан қ ұ ралып жасалғ ан жұ рнақ тар. Мысалы: жайшылық, басың қ ы, тұ рғ ылық ты, қ ұ ранды, дегендердегі -шылық, -ың қ ы, -ғ ылық ты, - ынды жұ рнақ тарының ә рқ айсысы мағ ына жағ ынан бір бү тін форма болғ анымен қ ұ рамы жағ ынан ә уелгі екі я ү ш жалаң жұ рнақ тардан бірігіп жасалғ ан кү рделе жұ рнақ тар.

1.Тілдің ө з тө л материалынан я басқ а тілден енген материалдан шық андығ ына қ арай олар: тө л жұ рнақ тар, кірме жұ рнақ тар болып бө лінеді.

2.Ерте я кеш қ алыптасуларына қ арай кө не жә не жаң а жұ рнақ тар болып бө лінеді.

3. Сө з тудыру қ абілеттерінің бар я жоғ ына қ арай тірі жә не ө лі жұ рнақ тар болып бө лінеді. 4. Қ ұ рамындағ ы морфемалардың дара я кү рделі болуына қ арай олар жалаң жә не қ ұ ранды болып бө лінеді

5. Мағ ыналық жағ ынан бір я бірнеше мағ ынаны білдіретініне қ арағ анда олар дара мағ ыналы (моносемия), кө п мағ ыналы (полисемиялық) болып бө лінеді.

6. Формасы айтылуы жазылуы басқ а бола тұ ра мағ ыналары бір біріне жақ ын я мағ ыналас синоним, омоним жұ рнақ тар болып бө лінеді.

7. Сө з тудыру жағ ынан ө німді ө німсіз болуына қ арай олар қ ұ нарлы, қ ұ нарсыз болып салаласады.

Жалғ аулар: кө птік, тә уелдік, септік, жіктік жалғ аулар болып бө лінеді.

Кө птік ұ ғ ымды білдіру ү шін жалғ анатын ү ш тү рлі морфологиялық форма бар. Олар: -ыз, -із, -з, (біз, сіз егіз, бардың ыздар, келдің іздер). -қ, -к, (біз бардық, біз келдік). -лар, - лер, -дар, -дер, -тар, -тер (балалар, ү йлер, кітаптар).