Жалғау,түрлері.

Н.Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілі» Жалғ аулар сө йлемдегі жеке сө здерді ө згертіп, тү рлендіру арқ ылы оларғ а белгілі грамматикалық мғ ына ү стейтін морфологиялық формалар. Жалғ ауларда мағ ыналқ дербестік те, тұ лғ алық дербестік те болмайды. Ө йткені жалғ аулар, Іден: жеке дара қ олданылмайды, ІІден. Жеке дара тұ рғ анда ешқ андай мағ ынасы да болмайды. Жалғ аулар тұ лғ а жағ ынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғ анатын сө здердегі дауысты дбыстардың ә уеніне қ арай не жуан, не жің ішке болып сә йкесетні сияқ ты, дауыссыз дыбыстардың да орайна қ арай қ атаң дап, ұ яң дап, сонарланып, екі ү штвариантты болп тү рленгені ғ ана болмаса шексіз ө згере бермейді.Жалғ аулар сө йлемдегі сө здердің аралық тарындағ ы ә р қ илы аса жалпы ө атынастарды білдіреді де, сол қ атынастардың тү р тү рінің кө рсеткіші есебінде қ ызмет етеді.

Кө птік жалғ ау. Тілімізде кө птік категориясы, кө птік жалғ ау категориясы да бар. Осы екеуі бірдей, бірдей де емес. Кө птік категориясы тілімізде ү ш тү рлі жолмен беріледі: лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тә сіл арқ ылы. Сө затаулының қ ай қ айсысы да болса да жалпыланғ ан, жинақ талғ ан ұ ғ мды біілдіреді. Мы: ағ аш, шө п, жылқ ы, ет т.б. деген ә рбір сө з саралауғ а болатын біртектес кө птеген заттарды жинақ тай атап, жалпылама ұ ғ ымның білдіретін сө здердің ө здері де біркелкі емес. Олардың ішінде формаларсыз-ақ тұ рып, тікелей кө птік ұ ғ ымды білдіретін сө здер де бар. Мұ ндай сө здерге жеке даралап санауғ а келмейтін заттардың (су, сү т, сорпа, ұ н, жү н жә не т.б.), қ оғ амдық ә леуметтегі ұ ғ ымдардың аттары (социализм, капитализм, мә дениет, ботаника, дін), адамның ішкі қ ұ б.ның, дү ниедегі сын сипаттардың, іс ә рекеттің, кү й жайлардың аты (алданыш, ақ ыл, достық, тү с, жү ріс т.б.). Сө здердің осылайша тікелей ө з лексикалық мағ ынасы арқ лы білдіру лексикалық тә сіл деп.а.

Сан есімдер (реттік пен болжалдқ сандардан басқ а), сондай ақ кө п, аз, ә лденеше, бірнеше, бірталай, қ ыруар трізді сө здер зат есімдерден бұ рын анық таыш тұ рып, ещқ андай да қ осымша формасыз-ақ кө птік ұ ғ ымды білдіре береді. Мыс: бес кісі, отыз қ ой, ондағ ан студен, қ ыруар мал,. Міне, кө птік есімдердің осылайша сө з тіркестері арқ ылы берлу жолы синтаксистік тә сіл деп.а. Сө здердің қ осарлануы арқ ылы да жинақ тау, топтау, жалпылау, ұ ғ ымдарды айтылатны мә лім. Мыс: бала-шағ а, кә рі-жас, ас-ауқ ат, туғ ан-туыстық, қ азан-ошақ т.б. Қ ос сө здерсинтаксистік тә сіл арқ ылы туғ ан кү рделі сө здер болғ андық тан, олардың кө птік ұ ғ ымды білдіруін лексика-синтаксистік тә сіл деп атауғ а да болады. Кө птік ұ ғ ымдардың сө здерге тиісті қ осымшалар қ осылу арқ ылы берілу жолын морфологиялық тә сіл деп.а.\

Қ азақ тілінде кө птік ұ ғ ымды білдіру ү шін жалғ анатын ү ш тү рлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі ыз, із, з ормасы, екінші қ (к) формасы, ү шінші лар, лер, дар, дер, тар, тер формасы. 1)Ыз, із, з формас ә уелде кө птік жалғ ау емес, жұ п, егіз, екеу болып келетін заттардың аттарына жалғ анатын қ осымша болғ ан. 2)етістітің ашық райының жедел ө ткен шағ ының (мыс.біз бардық, біз келдік), бұ йрық райының (біз барайық, біз келсек), шартты райының кө пше тү рінің (біз барсақ, біз келсек) бірнші жағ ына қ осылатын жіктеу жалғ ау ә рқ ашан қ (к)болып келеді. Бұ л форма да –к, -қ ерте кездегі кө птк мағ білдіретін морфологиялық формалардң бірі болғ анына ұ қ сайды. 3) лар, лер, дар, дер, тар, тер формасы сө здің соң ғ ы буыны мен соң ғ ы дыбсының ә уеніне қ арай ө згеріп жұ мсалады. Лар, лер қ осымшасы зат есімдерге, есімдіктерге, субстантивтенетін ө зге де ө з тптарына жә не етістіктің жіктелетін формаларының екінші жақ тарына қ осылып, кө птік мағ ынаны білді, ді. Кө птік жалғ ау лар бір сө йлемде біріне бірі қ атысты бірнеше сө зге жалғ ана береді. Ондайда кө птік жалғ ау. Бір жағ ынан, сө здерді бір бірімен қ иыстыру ү шін қ олданылса, екінші жағ нан, олард сараландырып, айқ ын, ашық етә п айту ү шін қ олданылады. Мыс: бастары жалаң бас, ауыздарын қ алың мұ рт, беттерін ұ зын, тығ ыз сары саө ал басқ ан ү лкендер балаларғ а ә лі де аса сауық тү сті кө рінеді. Мұ ндағ ы ү лкендерді бастауышқ а тікелей қ атсы жоқ, бірақ баяндауышқ а қ атысы бар, балаларғ а деген толық тауышты балағ а деп, жекеше формағ а қ ойып ө згертпек. Кө птік жалғ ау ларқ ажетін қ арайғ сө здің маынасын анық тап, айқ ындап қ олданғ ан жағ дайда тү бір мен жұ рнақ тың немесе тү бір мен кө неленген форманың араларында да жұ мсалады. Мыс: Абай ұ рыларша шапаан, бө ркін айналдырып киіпті.

Тә уелдік жалғ ау: Ә детте, иеленуші ү ш жақ тың біріне белгілі біір заттың меншікті екенін біілдіретн граммматикалық категория тә уелдену категориясы деп аталды. Қ азақ тілінде тә уелдену категориясы ү ш тү рлі тә сіл арқ ылы жасалады: Морфологиялық, синтаксистік, аралас.

Синтаксистік пен аралас тә сілдің ерекщеліктері қ ысқ ашаа мынадай. Синтаксистік тә сіл біз, сіз есімдіктеріне ілік.с қ осымшасые жалғ ап (біздің, сіздің) оғ ан анық талатын заттың атын білдіретін сө зді еш қ осымшасыз тіркестіру арқ ылы жасалады. Мыс: біздің ү й, біздің шелек...тб.Сө йтіп, тә уелдік ұ ғ ымды коипоненттерінің бірі анық тауышы, бірі анышталушы мү шелеер ретінде қ ұ рылу арқ ылы ғ ана білдретіндіктен бұ л тіркестер синтаксистік тә сілге жатқ ызылады. Аралас тә сіл бұ рынғ ы компонентінің есімдіктер ғ ана емес, басқ а есімдерден де бола беретіндігі жағ ынан жә не соң ғ ы компонентінің ү немі тә уелдік жалғ аулы сө з болатндығ ыы жағ фнан (Мыс: біздің ү йіміз, оладың балаларығ колхоздың есепшісі).

Морфологиялық тә сіл арқ ылы туатын тә уелдену категориясы мынадай екі тү рлі қ осымша арқ ылы жасалады: 1) нікі, дікі, тікі 2) тә уелдік жалғ аулары арқ ылы

Тә уелдену ұ ғ ымын тудыратын нікі, дікі, тікіжұ рнақ тары тарихи жағ ынан алғ анда, ілік.септіктің ның, нің, дың, дің, тың, тің жалғ ауына жә не кі, қ ыы, ғ ы, гі жұ рнағ ынан бірігіп пайда болғ аны мә лім. Бұ л форма рақ ылы туатын меншіктілік меншіктелуш заттан жеке де айтыла береді: Мыс: менікі, сенікі, сіздікі....т.б.

Тә уелдік жалғ ау бір заттың басқ а бір заатқ а тә уелді екенін білдіретіндіктен, негізінде зат есімге тә н қ осымша бола тұ рса да зат есім қ ызметін атқ аратын демек, субстантивтенетін сө здердің барлығ ына да жалғ ана береді. Мыс: ә кем, дә птерім, Тә уелдеулі сө зден бұ рын айтылатын ілік септік формасындағ ы І, ІІ жақ жіктеу есімдіктері тү сіріліп те, тү сірілмей де айтылатын сияқ ты. Тә уелдік жалғ ау септік жалғ ауынан да, жіктік жалғ ауына да бұ рын жалғ анады. Мыс: ә кемнің, ә кемнен. Студентің мін, студентің ізбін т.б. Бірақ тә уелдік жалғ ау тү бір мен кейбір жұ рнақ тың жә не тү бір мен кейбір кө неленген формалардың арасна да тұ се береді. Мыс: ө зімше, ө зің ше, ә кемше, ә кесінше.т.б.Тә уелдік жалғ аулар қ осымша эмоциялық экспрессивтік райды я мә нді білдірерліктей де міндет атқ арады. Мыс.кһ кем, айым, кү інм, жаным, қ алқ ам, сә улешім т. б.

Септік жалғ аулары арқ ылы есімдер сө йлемдегі етістіктермен де, шылау сө здермен де ө зді ө здері де жалғ асып ә р алуан қ арым қ атынасқ а тү седі.олар сө здердің лексикалық мағ ынасын ө згертпейғ ол сө здер мағ ына жағ ынан қ ызметтерін ғ ана ө згертетіндіктен, ол сө здер мағ ына жағ ынан бір бірінен алыстап та кетпей, біреулері етістік арқ ылы айтылғ ан қ исылдың тікелей обектісін (ең бекті), біреуілері қ имлдығ шығ уын (ең бектен), біреулері қ исылдың болғ ан орнын (ең бекте), біреулері қ имылдың бағ ытын (ең бекпен) білдірі тұ рады. Бұ л қ осымшалар сө йлемдегі сө здерді бір біірімен жалғ астырып, септестріп тұ рады. Жай септеу септк қ осымшаларының тікелей зат есімдердің жә не басқ а есім қ ызметін атқ аратын сө здердің тура тү рлеріне жалғ ануы. Тә уелді септелу септік жалғ ауларының зат есім немесе зат есім қ ызметін атқ аратн басқ а сө здердің тә уелді тү рлеріне жалғ ануын айтамыз.

Атау септік. Ол тек белгілі бір заттыы атау ү шін ғ ана емес, онан ә лдеқ айда кең грамматикалық қ ызмет атқ аратындық тан, арнайы талдайтын негізгі форма ретінде ұ аралады. Осығ ан орай ол негізгі септік деп аталады. Атау формадағ ы сө з кім? кімдер? не? нелер? деген сұ рауларғ а жауап береді де, жекеше, кө пше жә не тә уелід тү рлрде де қ олданла береді.

Ілік септік. бұ л септік мең геру я мең герілу жаң ынан тікелей етістікке қ атыспайды, ә рқ вшвн соң ғ ы тә уелдеулі есң м сө збен субстантивтенген сө збен байланысты болады. Ескерту: лексикаланғ ан кейбр тірестерде ілік септік жалғ аудың соң ғ ы ң дыбысы тү сіп қ алып біріккен сө зге айналуғ а бейімделу бағ ыты да бар. Мыс: қ ысты кү ні (қ ыстың кү ні), жызды кү ні. Т.б.

Барыс септік. Бұ л септіктегі сө з ә рқ ашан етістік мү шемен тікелей де, жанай да байланысып негізінде қ исылдың бағ ытын, мақ сатын білдіреді.Мыс.москвағ а жү реді, кітапханағ а барады...т.б. Табыс септік: Бұ л септіктегі сө з етістікпен байланысып, сө йлемде тура толық тауыш болып ө ызмет атқ рады. Мыс: тү зетпек едім заманды, темірді мысқ а, т.б.

Жатыс септік. Бұ л септіктегі сө здер негізінде кө лемдік, мекндік, мезгілдік мағ ына береді.осығ ан сә йкес, сө йлемде беретін мағ ынасына қ арай жанама толық тауыш та, кейде орнына қ арай баяндауыш та болады. Шығ ыс септік. Іс амал, қ имыл ә рекеттердің шық қ ан орнын, себебін, мезглін, мө лшерін жә не басқ а ә р қ илы мағ ыналарды білдіреді. Осы мағ ыналарына қ арай шығ ыс септіктегі сө з сө йлемде толық тауыш та, пысық тауыш та, кейде баяндауыш та болады. Кө мектес септік. іс қ имылдың, амалдың қ ұ ралы мен тә сілін, мекенін, мезгілін, ортақ тасу, бірлесуғ астауғ ұ штасу, сияқ ты жай кү й қ атынастарын жә не басқ а сә йкес ә р алуан мағ ыналарды білдіреді. Осы мағ.на сә йкес кө мектес септіктегі сө з сө йлемде толық тауыш та, пысық тауыг та бола береді.

Жіктік жалғ ау тек қ ана синтаксистік қ ызмет атқ рады. Ө йткені жіктік жалғ аулы сө з сө йлемде ә рдайым баяндауыш қ ана болады. Жіктік жалғ ау баяндауышқ а ғ ана тә н жалғ ау.

Қ азақ тіліндегі сө здер тө мендегідей тө рт топқ а бө лініп, тө рт тү рлі ү лгі бойынша жіктеледі.

І топқ а отыр, тұ р, жатыр.жү р етістіктері, есімщелер, зат есімдер, сан есімдр, есімдіктер, ү стеулер жтады.

ІІ топқ а а, е, й формалы жә не ып, іп, п формалы кө семшелер жатады.

ІІІ топқ а етістіктің жедел ө ткен шақ формасы мен шартты рай формасы жатады.

Тө ртінші топқ а етістіктің бұ йрық рай формасы жатады.