Көне түркі тіл білімі 2 страница

12. 1660 жылы жарияланғ ан. Оны француз ғ алымдары - логик, философ, профессор Антуан Арно /1612-1694/ мен грамматист, филолог, профессор Клод Лансло /1616-1695/ екеуі бірігіп жазғ ан. Бұ лар ө з заманында Франциядағ ы ғ ылым мен халық ағ арту істерінің орталығ ы болғ ан Пор-Рояль монастырының ғ алымдары болғ андық тан жә не сол монастырьдан шық қ андық тан, оны " Пор-Рояль грамматикасы" деп те, " Рациональды жалпы грамматика" деп те атайды. тіл біліміне қ осқ ан жаң алық тарымен бірге бұ л ең бектің бірсыпыра қ ателіктері де бар. Олардың ең негізгісі -логикалық категория мен тілдік категорияларды бір-бірінен ажыратпай, тең қ ұ былыстар деп қ арауы. Авторлар ә р тілдің ө зіндік грамматикасы деген болмайды, грамматика жалпы тілдік, универсалды болу керек, ө йткені грамматикалық категориялар - логикалық категорияның кө рсеткіштері, ал логика категориялары жеке ұ лттық болмайды, жалпы адамзаттық болады дейді. Бұ л тұ жырымның қ ателігі мынада: логика категорияларының жалпы адамзаттық болатыны даусыз, бірақ тіл олай емес, ол жеке ұ лттық, халық тық болады. Ойлау процесін, ой категориясын ә р тіл ө зінше кө рсетеді Олай болатыны логикалық категория мен тілдік категориялар арасында елеулі ө згешеліктер болады, бұ л екеуі арасына тең дік белгісін қ ою қ ате. Тілдік категориялар логикалық категорияларғ а қ арағ анда ә лдеқ айда ө рісті, кө п салалы. Ә рине, тілдердің грамматикаларында ортақ ү лгілер, универсалды сипаттар аз емес, бірақ оғ ан қ арап, дү ниедегі барлық тілдерге ортақ, бә ріне бірдей дә режеде қ олдануғ а болатын грамматика жасауғ а болмайды да. Тіл білімінің міндеті – барлық тілдерді бір ғ ана грамматикағ а тә уелді ету емес, тілдер арасындағ ы бірлік пен ұ қ састық ты айқ ындау.

13. Тіл философиясы тіл білімінен кө п бұ рын пайда болғ ан. Тіл ғ ылымы дү ниеге келген кү нінен бастап философиямен тығ ыз байланыста келеді. Дү ниеге келу тарихының кө нелігіне қ арамастан, тіл философиясы осы атауғ а XIX ғ асырда ғ ана ие болды. XIX ғ асырда Еуропа халық тарының салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен қ атар тіл философиясының ғ ылым саласы ретінде қ алыптасуына, дамуына, ө зіндік объектісінің айқ ындалуына кө п кө ң іл бө лінді. Бұ л дә уірдегі тіл философиясының алғ а қ ойғ ан мақ саты - тілдің табиғ аты мен мә нін, оның қ оғ ам ө мірінде алатын орны мен қ ызметін, ойлаумен, адамдардың рухани ө мірімен байланысын айқ ындау болды. Бұ л мә селемен сол дә уірдің кө рнекті ойшылдары - Гердер, Шлегель, Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияқ ты ғ алымдар айналысты. Бұ лардың ішінде ө з дә уірі ү шін де, кейінгі заман ү шін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт /1767-1835/ болды. Тіл ғ ылымы тарихында оны салыстырмалы-тарихи тіл білімінің философиялық негізін қ алаушы деп санайды.. Тілдің табиғ аты, мә ні, қ ұ рылымы, тіл мен мә дениет, тіл мен материалдық дү ние, тіл мен ойлау, тіл мен қ оғ ам, тіл тарихы, тіл білімінің салалары, т.б. Гумбольдт зерттеген проблемалар қ атарына жатады. Гумбольдт тіл білімінің ө зіндік философиялық қ оры – тіл философиясы. Тіл философиясының негізгі принциптері - тілді адамдар ә рекеті деп тану, оны халық тың ұ лттық санасы де есептеу. Гумбольдтың ойынша, тіл - ә рекет, ол рухтың жемісі, рухтың ә рекеті. Тіл ү здіксіз даму ү стінде, даму - тілдің ө мір сү руінің формасы. Тіл - ойлау ә рекетінің шығ армашылық синтезі, бірақ сонымен бірге ол - актив форма, ойлау ә рекетінің қ ұ ралы. Тіл мен ойлаудың бірлігі - ажырамас бірлік. " Халық тілі – оның рухы, халық рухы - оның тілі". Тіл жеке адамдардың сө йлеуі арқ ылы кө рінеді, бірақ ол - жеке адамның табысы емес, халық тың табысы, жалпыхалық тық туынды. Гумбольдт тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеу мә селесімен де айналысты.

14. Натурализм латынның натура (жаратылыс) деген сө зінен шық қ ан. Натурализм жеке ағ ым ретінде кө ркем ә дебиетте, ө нерде, ғ ылымда XIX ғ асырдың екінші- жартысында Дарвин ілімінің ә серінен пайда болды. Ғ ылымда натуралистер деп аталатындар - қ оғ амдық қ ұ былыстарды зерттеуде жаратылыс заң дарын басшылық қ а алып, мә селені соғ ан негіздеп шешуге ұ мтылушылар.Тіл біліміндегі натурализм кө рнекті неміс ғ алымы, Россия Ғ ылым академиясының корреспондент-мү шесі Август Шлейхер /1821-1869/ есімімен байланысты. А.Шлейхер - салыстырмалы-тарихи тіл біліміне тіл философиясын қ алыптастырушылардың, тіл фактілерін салыстыруда дыбыс қ ұ былыстарының заң дылық тарын қ атал сақ тауды талап етушілердің, ү нді-еуропалық ата тілді мү сіндеушілердің, тілдердің типологиялык ұ қ састығ ы мен генеологиялық бірліктерін жан-жақ ты талдаушылардың ең кө рнектілерінің бірі.Ол славян, балтық, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикаларын жазудағ ы зерттеулері арқ ылы тіл білімін теориялық жағ ынан дамытты, оның бағ ыт-бағ дарына едә уір ық пал жасады. Салыстырмалы-тарихи ә дісті жетілдіре, оның объектісін айқ ындай тү сумен бірге А.Шлейхер XIX ғ асырда туғ ан тіл философиясының да кө рнекті ө кілі болды. Кө птеген пайдалы істермен қ атар ол тіл біліміне бірсыпыра концепциялар да енгізді. Оның сондай теріс кө зқ арастарының бірі - тіл білімінде натуралистік кө зқ арасты қ алыптастырды.Оның натуралистік кө зқ арасы " Лингвистикалық салыстырмалы зерттеу", " Неміс тілі", “Дарвин теориясы жә не тіл білімі" дейтін ең бектерінен толық кө рінеді. Бұ л ең бектерінде А.Шлейхер тілді табиғ и организм, тіл де табиғ и организмдер сияқ ты басқ аларғ а тә уелсіз, ө з бетінше ө мір сү реді, туады, ө седі, қ артаяды, жаратылыс заң ына бағ ынады, сондық тан тілді зерттегенде, жаратылыс заң дарын басшылық қ а алу керек, тіл білімі жаратылыстану ғ ылымдары тобына жатады, соның бір саласы дейді. Тіл табиғ аты жө ніндегі бұ л тұ жырым, ә рине, қ ате. Ө йткені тіл қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатады да, оны зерттейтін тіл білімі қ оғ амдық ғ алымдар тобына қ осылады.

16. Тілдің шығ уы туралы теориялар Тілдің шығ уы туралы Маркстік кө зқ арасқ а дейін де бір қ атар ой-пікірлер мен жорамал теориялар болды жә не олар қ азірде де бар. Енді солардың кейбіреулерін қ арастырып кө рейік.
Ежелгі грек философиясынан бастау алатын “дыбысқ а еліктеу” (немесе аноматопоєтикалық) деп аталатын теория тілдің шығ уын табиғ атта болатын тү рліше дыбыстарғ а еліктеудің нә тижесі деп тү сіндіреді.
Ә сіресе 18-19 ғ асырларда кең інен ө ріс алғ ан бұ л теорияны жақ таушылардың бірі неміс философы Г. Лейбниц (1646-1716) алғ ашқ ы адамдар жануарлар мен табиғ ат қ ұ былыстарының дыбыстарын, мысалы, қ ұ стардың сайрауын, қ асқ ырдың ұ луын, ө зен суының сылдырын т.б. есітіп, соларғ а еліктеуден ә ртү рлі дыбыстар шығ арды дейді.
Бірақ табиғ атта дыбыс шығ армайтын да заттар мен қ ұ былыстар кө п екені, олардың атау сө здері де мол екені белгілі. Бұ л теория тілдің шығ уының себептерін дыбысқ а еліктеуден іздеп, тілдің ә леуметтік себептерін ескерусіз қ алдырады, ө йткені бұ л теория тілді қ оғ амдық кү былыс емес, табиғ ат қ ұ былысы, «табиғ аттың адамғ а тартқ ан сыйы» деғ ен логикалық қ орытынды шығ аруғ а жетелейді. Тілдің шығ уы туралы теория ХҮ ІІІ ғ. Руссо, Дидро, Гердер ең бектерінде орын алды. Ж. Руссо (1712-1778) тілдің шығ у тегін ә леуметтік-қ оғ амдық келісім жә не тілдің эмоционалдық немесе еліктеу теорияларымен байланыстырады, бұ л туралы “Адамдар арасындағ ы тең сіздіктің басталуы жә не негіздемесі туралы ойлар” (1715), “Тілдің шығ уы туралы тә жірибе” (1761) ең бектерінде айтады. Ә леуметтік-қ оғ амдық келісім теориясының мә ні алғ ашқ ы адамның бірігуі, ә ртү рлі қ ауіптерден сақ тануғ а талпынуы барысында инстинкті тү рде дыбыс беруі, айғ айлау, ымды қ олдануы, бірақ ым адамдарғ а қ араң ғ ыда алыстан кө рінбеуіне байланысты ың ғ айлы болмады. Сондық тан ойды білдіру қ ұ ралын іздеп, сө зді жалпы мағ ынада, яғ ни бір сө з тұ тас бір сө йлемдерді береді деген пікір айтты. Бірақ ол тілдің бе, жоқ ә лде қ оғ амның ба бірінші пайда болғ анын айта алмады. Тілдің шығ уының эмоционалдық немесе еліктеу теориясын ұ сынды. Онда тілдің шығ у себебін адамдардың ішкі сезімін білдіру мақ сатымен байланыстырды. Руссо теориялары француз энциклопедисті Дидро (1713-1784) тарапынан сынғ а ұ шырады. “Энциклопедия немесе ғ ылым, ө нер, қ олө нерінің тү сіндірме сө здігі” ең бегінде (9 том): “Тіл ойды дауыс арқ ылы білдіруге арналғ ан ә рі анық талғ ан ұ лтқ а тә н дағ дылар бірлігі ретінде” анық талды. Дидро тілдің коммуникативтік қ ызметін атап кө рсетті. Тілдің қ алыптасуына қ оғ амның негіз болатыны туралы материалистік кө зқ арастан идеалистік позицияғ а ө теді:
“Қ оғ ам қ ажеттілігі тілдің дамуына ық пал етті, бірақ адам тіл бергені ү шін қ ұ дайғ а қ арыздар”, -деді. Ол тілдің шығ уындағ ы еліктеу теориясымен келіспеді.
ХҮ ІІ - ХҮ ІІІ ғ. ғ ылымның дамуы, ғ ылымның тілге байланысты талабының ө суі тілдің негізгі қ асиетін зерттеуді ө залдына міндет етіп қ ойғ ан тіл философиясының тууына ә келді. Ағ ылшын ғ алымы Ф.Бэкон (1561-1626) ө зінің филологиялық грамматикасының негізіне эмпирикалық ә дісті қ олданды. Бұ л ә діс бойынша кез келген білімнің кө зі табиғ ат нә рселеріне негізделген сезімдік тә жірибе болып табылады. Оның негізгі кө зқ арастары
“Жаң а Органон” (1620), “Ғ ылымның қ адір-қ асиеті жә не жетілдірілуі” (1623) туралы ең бектерінде айтылады. Тіл - қ арым-қ атынас, ойда білдіру қ ұ ралы. Тілді эмпирикалық тұ рғ ыдан, яғ ни оны жан-жақ ты тә жірибелік жолмен зерттеу керек. Грамматиканы ә ріптік (эмпирикалық) жә не философиялық деп бө лді. Грамматика практикалық мақ саттарда қ ызмет етеді, тілді зерттеу ә ртү рлі халық тың жан дү ниесінің ерекшелігін, мінез-қ ұ лқ ын, салтын тануғ а кө мектеседі деп болжады. Философиялық грамматика сө здер мен заттар, сө здер мен ой арасындағ ы қ атынастарды зерттейді. Сө здер заттарды, табиғ атты объективті тү рде тануда жеткіліксіз дей келіп, ұ ғ ымдарды дә л ә рі нақ ты белгілейтін жасанды философиялық тіл жасауды ұ сынды. Жә не оның негізінде барлығ ына ортақ бірың ғ ай тіл жасауғ а болады деді. Ол тіл теориясын жан-жақ ты жасай алмады.
Француз ғ алымы Р.Декарт (1596-1650) жасанды тіл жасау теориясын ұ сынды: сандардың табиғ и қ атарының тә ртібінде анық талғ андай, барлық ойдың ә дістемелік орналасуын жү йелеу керек. Мұ ндай тіл сө зінің орналасуында, септелу, жіктелуде бір ғ ана тә сіл болар еді т.б. Тілді философиялық тұ рғ ыдан зерттеу мә селесін ағ ылшын материалисті Д.Локк (1632-1704) “Адам ой-санасы туралы тә жірибе” (Опыт о человеческой разуме) – 1690ж. Философиялық ең бегінде қ ояды. Ол сө здің мағ ынасына зор кө ң іл бө ліп, бұ л мә селені тілдің мә ні туралы іліммен тығ ыз байланыстырады. Локк объективті дү ние заттарын адам сезім, тү йсіну арқ ылы қ абылдайды. Сө з есіту мү шелері арқ ылы қ абылданғ ан бө лшектенетін дыбыстардан тұ рады. Сө здің қ ызметі ойды жеткізу, бірақ ойды тү йсінуге болмайды, ойды жеткізу ү шін оны тү йсіну мү шелері арқ ылы қ абылданатын таң баларғ а (белгілерге) жатқ ызу керек.
Мұ ндай белгі – сө з. Локк бойынша, сө з ойдың тү йсікте қ абылданатын белгісі, ал сө здің мағ ынасы - таным жә не тү сініктің, яғ ни ойдың орнын ауыстыру қ абілеті.
Сө здің елеулі жағ ы – оның абстрактілігі деп таныды. Кең ес тілшісі М.В.Мачавариани: “Сө здің мағ ынасын зерттей келе, Локк субъективті-объективті, индивидуалды-қ оғ амдық, нақ ты, жалпы деп бө лшектеді. Сондық тан оның теориясына субъективті-идеалистік сипат тә н”, - деді.

17.XIX ғ асыр тіл білімі немесе салыстырмалы –тарихи тіл білімі, кезең дері жайында айтың ыз. Еуропалық тіл білімі дамуының жаң а дә уірі тілді дамып, ө згеріп отыратын тарихи қ ұ былыс деп танудан, тілдер ө зара туыстас, тө ркіндес болады
деп біліп, сол заң дылық тарды ашуғ а, зерттеуге салыстырмалы-
тарихи ә дісті қ олданудан басталады. Тіл туралы ғ ылым
тарихында ү лкен бетбұ рыс болғ ан бұ л жә йт XIX ғ асырдың
алғ ашқ ы он жылдығ ында орнығ а бастайды. Ә рине, жаң а ә дістің
қ алыптасуы — ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-
пікір дамуының заң ды, табиғ и нә тижесі. ХҮ Ш ғ асырдың соң ғ ы
жартысы мен XIX ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарында тіл ғ ылымының даму қ арқ ыны, бағ ыты жаң а зерттеу ә дісінің қ ажеттігін айқ ын кө рсетті.Салыстырмалы тарихи тіл білімі бірнеше кезең нен тұ рады: 1-кезең і XIX ғ асырдың 70-20 жылдары

2-кезең і XIX ғ асырдың 1890-1900 жылдары

XIX ғ асыр лингвистикасының тарихының 4 кезең і бар.Олар: 1)Cалыстырмалы тарихи ә дістің туындауынан жас грамматистер мектебінің қ алыптаса бастауына дейін.(1811870) 2)Жас граммаистер кө зқ арастарының дамуына белең алғ ан кезең і. 3)Жас грамматистердің 20 ғ асырдың 20 жылына дейін ә р тү рлі мектептер мен бағ ыттар. 4)Фердинанд де Соссюр идеяларының таралуынан қ азіргі дә уірге дейін. XIX ғ асыр тіл білімін кейде салыстырмалы тіл білімі ғ асыры деп те атайды.Салыстырмалы тарихи тіл білімінің тууы, қ алыптасуының ө зі 2дә уірден тұ рады. 1 дә уірі.Салыстырмалы тіл білімі тарихи ә дісінің пайда болып, жалпы тіл білімінің негізделе бастауы.Салыстырмалы тарихи ә дісінің негізін салғ андар Ф.Бопп, Я.Гримм, Расмуск Раск, Жалпы тіл білімн негіздеуші В.Ф.Гумбольдт, осы дә уірді кейде Бопп\Гумбольд деп те атайды. 2)дә уір XIX ғ асырдың 50\70 жылдарын қ амтиды.Бұ л дә уірде салыстырмалы тарихи ә діс бірнеше Ү нді\Еуропа тілдерінде қ олданылып жалпы тіл білімінің зерттеу объектісі кең ейді.Тіл білімніде психологиялық, биологиялық, ә леуметтік бағ ыттар пайда болды.Бұ л дә уірді салыстырмалы тіл білімінің кө рнекті ө кілдері А.Шлейхер, Штейнталь.Ал жалпы тіл білімнің ірі ө кілдері Штейнталь, Макс Мюллер, Иоганн Людвиг.Сондық тан осы дә уірді Шлейхер \Штейнталь дә уірі деп атайды.

18Салыстырмалы тарихи ә діс дегеніміз не? Салыстырмалы тарихи ә дістің ө кілдері мен зерттеулері жайында айтың ыз. Еуропалық тіл білімі дамуының жаң а дә уірі тілді дамып, ө згеріп отыратын тарихи
қ ұ былыс деп танудан, тілдер ө зара туыстас, тө ркіндес болады
деп біліп, сол заң дылық тарды ашуғ а, зерттеуге салыстырмалы-
тарихи ә дісті қ олданудан басталады. Тіл туралы ғ ылым
тарихында ү лкен бетбұ рыс болғ ан бұ л жә йт XIX ғ асырдың
алғ ашқ ы он жылдығ ында орнығ а бастайды. Ә рине, жаң а ә дістің
қ алыптасуы — ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-
пікір дамуының заң ды, табиғ и нә тижесі. ХҮ Ш ғ асырдың соң ғ ы
жартысы мен XIX ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарында тіл ғ ылымының даму қ арқ ыны, бағ ыты жаң а зерттеу ә дісінің қ ажеттігін айқ ын кө рсетті. Ө ткен ғ асырдың бас кезінде ә р елде салыстырмалы-тарихи ә діс негізінде жазылғ ан бірнеше ең бек жарық кө рді. 1816 жылы неміс ғ алымы Франц Бопптың санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жү йесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктердің жіктелу жү йесімен салыстыра зерттеген ең бегі шық ты. Онда аталғ ан тілдердің туыстастығ ы дә лелденді. Бопп бұ л тілдерден жинағ ан материалдарын иран, славян, балтық бойы халық тары, армян тілдері фактілерімен толық тыра келіп, 1833-1849 жылдар арасында «Ү нді-Еуропа тілдерінің салыстырма грамматикасын» жазды. Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, Бопптың бұ л ең бегіне ү нді тіл білімінің ә сіресе Панини ең бегінің ә сері тиген. Панини сияқ ты Бопп та, негізгі зерттеу объектісі етіп морфологияны алады да, фонетиканы соғ ан тә уелді жағ дайда қ арайды, синтаксис саласы тіпті сө з болмайды. Тіл білімі тарихында Бопп салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушы деп саналады. Ф.Бопп ең бектері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дамуына зор ық палын тигізді.

19)Диахрония мен Синхрония терминдерінің сипаттамасы мен маң ыздылығ ы жайында не білесіз? Тіл жә не оның ә р тү рлі салалары тілдің ішкі даму заң дары бойынша дамып, жетіліп отырады, ә рі даму сипаты мен қ арқ ыны тү рліше болуы мү мкін. Осы тұ рғ ыдан, тілді белгілі бір дә уірде ө мір сү ріп тұ рғ ан қ алпын қ арастырып, сипаттама беретін тіл білімі сипаттамалы немесе синхрониялық тіл білімі деп, ал тілдің шығ у тарихы мен дамуы тұ рғ ысынан зерттейтін тіл білімі салыстырмал- тарихи немесе диахрониялық тіл білімі деп аталады. Салыстырмалы-тарихи ә діс тіл фактылары мен материалдарын зерттеу нә тижесінде ХІХ ғ асырдың бас кезінде қ аланды. Бұ л ә дістің негізін қ алаушылар – неміс лингвисті Франц Бопп, Дания ғ алымы Расмус Раск, неміс ғ алымы Яков Гримм. Аталмыш ә дістің қ алыптасуына себепкер жайт – санскрит тілінің зерттелуі еді. Санскрит – ертедегі Ү нділердің ә деби тілі. Зерттеу негізінде санскрит тілінің ХVІІІ-ХІХ ғ асырларда қ арым-қ атынас қ ұ ралы болып отырғ ан кө птеген тірі тілдермен ұ қ састығ ы бары анық талды. Азияның бірсыпыра территориясын мекендеушілер тілінен бастап, бү кіл Еуропа, Америка тұ рғ ындары тілдерінің бә рі дерлік бір атаумен – ү ндіеуропа тілдері деп аталатын болды. Мысалы: сан есімдердің еуропа тілдеріндегі сә йкестігі орысша – два, три; латынша – дуо, трэс; санскритше – двау, трауас жә не т.б. Басқ аша айтқ анда, тіл ө мір сү ріп тұ рғ ан кезіндегі қ алпына сипаттама беру арқ ылы зерттелсе, оны сипаттама немесе статикалық (синхрондық) тіл білімі деп, ал тіл шығ уы, ө згеруі жә не дамуы тұ рғ ысынан зерттелсе, оны тарихи (диахрондық) тіл білімі деп атауғ а болады.
Жоғ арыда аталғ ан синхрония деген термин тілдегі қ ұ былыстардың белгілі бір дә уірдегі қ алпын, яғ ни Ф.де Соссюрдің сө зімен айтқ аң да, оның " бір мезгілдік" (одновременность) кү йін қ арастыру дегенді білдірсе, диахрония деген ә р тү рлі кезде бірінен кейін бірі болатын (разновременность) тілдік қ ұ былыстарды қ арастыру дегенді білдіреді. Синхрония бойынша, бір мезгілде қ атар ө мір сү ріп тұ рғ ан тілдік қ ұ былыстардың арасындағ ы қ атынастар қ арастырылады да, диахрония бойынша ә лгі тілдік қ ұ былыстардың тарих (уақ ыт) бойындағ ы ө згерістері қ арастырылады.
Ф.де Соссюр синхронияны жү йемен байланыстырса, диахронияны жү йеден тыс деп біледі. Оның пікірінше, синхрондык тіл білімі тілді жү йелі қ ұ былыс ретінде, яғ ни тілдегі қ ұ былыстарды бір-бірімен байланысында, бірақ дамудан тыс қ арастырғ аны жө н екен, ал диахрондық тіл білімі тілдегі қ ұ былыстарды даму тұ рғ ысында, бірақ ө зара байланыстан тыс, ягни тілдік элементтерді бір-бірінен ажыратып, бө лек зерттегені орынды сияқ ты. Сайып келгенде, синхрония мен диахронияны бір-біріне қ арама-қ арсы қ ою деген сө з. Ә рине, мұ ндай пікір дұ рыс болып табылмайды. Ө йткені, диалектикалық материализм ә рбір қ ұ былысты шығ уы мен дамуы басқ а қ ұ былыстармен байланысында зерттегенде ғ ана оның табиғ атын жете тү сінуге болады деп ү йретеді.
Олай болса, тілді зерттегенде ондағ ы қ ұ былыстарды синхрониялық тұ рғ ыдан да, диахрониялық тұ рғ ыдан да қ арастыру дұ рыс жә не ол ө те-мө те қ ажет. Себебі тілді ғ ылыми тұ рғ ыдан тану ү шін, оны тарихи тұ рғ ыдан да, сипаттамалы тұ рғ ыдан да зерттеудің мә ні ө те зор. Мұ ндай екі жақ ты зерттеу болмағ ан жерде тіл білімінің толық мағ ынасында ғ ылым болуы мү мкін емес. Мысалы, казақ тіліндегі сарғ ай деген етістіктің кұ рамына талдау жасау керек болды делік. Ол ү шін мә селеге алдымен тарихи тү рғ ыдан карау керек. Егер оғ ан тарихи тұ рғ ыдан келсек, бұ л сө здің тү бірін — сары, қ осымшасын - ғ ай деуге болмайды. Оның тү бірі - сары емес, сарығ. Ал жұ рнағ ы — ғ ай емес, -ай (азай, кө бей дегендердегі -ай, -ей).
Бұ дан шығ атын қ орытынды: тілдің жү йесі (синхрония) оның дамуына (диахрония) телулі, яғ ни тіл жү йесі ә рқ ашан оның тарихымен байланыста болады. Ендеше, тілдің жү йесін тү сіну ү шін тіл тарихының маң ызы зор екен. Керісінше, тілдің тарихи дамуын жақ сы ұ ғ ыну ү шін, оның жү йелілік қ асиетімен есептеспеске болмайды. Тілдегі болып жатқ ан ө згерістер мен дамулар оның жү йесін ө згертпейді, тек ондағ ы (тіл жү йесіндегі) қ атынастардың тү рін ғ ана ауыстыруы мү мкін.
Сонымен, тіл, тілдік кұ рылым, тілдік жү йе, уақ ыт озғ ан сайын жетіліп отырады. Сондық тан да, оны зерттегенде оғ ан тек қ азіргі қ алпы тұ рғ ысынан (статикалық тұ рғ ыдан) қ арау жеткіліксіз. Бұ ғ ан қ оса тілге оның шығ у тегі, дамуы тұ рғ ысынан да (динамикалық тұ рғ ыдан) қ арау кажет. Демек, тілді зерттеуде ғ алымдардың, біріншіден, оны кұ растырушы элементтердің байланысы тұ рғ ысынан, екіншіден, олардың шығ уы, тарихи дамуы, ө згеруі тұ рғ ысынан қ арастырғ аны жө н.

20)Ф.Бопп, Я.Гримм, Р.Раск, А.Востоков ең бектері мен тіл білімі ғ ылымына қ осқ ан ү лестері жайында айтың ыз. 3.2 Франц Бопп (1791-1867) Майнц қ аласында туғ ан. Гимназияда оқ ып жү рген кезінде-ақ санскрит, парсы, араб, кө не еврей тілдерін оқ ып ү йренген. 1821 жылы Берлин университетіндегі шығ ыс ә дебиеті жә не жалпы тіл білімінің профессоры, 1829 жылдан академик. Оның ең басты ең бегі -«Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, кө не славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы». Бұ л ең бек ү ш томнан тұ рады: 1833-1852 жылдары бірінші рет, 1856-1861 жылдарда жө нделіп екінші рет, 1868-1870 жылдары ү шінші рет басылды. Салыстырмалы-тарихи ә дісті қ алыптастырушылардың екіншісі — Дания ғ алымы Расмус Раск. Ол ө зінің 1818 жылы басылып шық қ ан «Исланд тілінің шығ у тарихы» атты ең бегінде тілдер туыстастығ ын білдіретін негізгі белгілер не екендігін жан-жақ ты кө рсетеді. Ол — тілдердің сө здік жағ ынан бір-біріне ұ қ састығ ы тіл туыстастығ ының кепілі бола алмайды, бір тілден екінші тілге сө з ауыса береді, тіл туыстығ ының белгісі — олардың грамматикалық жағ ынан ұ қ сас болу, ө йткені грамматикалық формалар бір тілден екіншісі тілге ауыспайды деген қ орытынды шығ арды. Тілдер туыстастығ ының екінші бір кепілі — дыбыстар алмасуындағ ы заң дылық тар мен негізгі сө здік қ ордың ұ қ састығ ы дегенді баса айтады. Ө зінің осы тұ жырымына сү йене отырып, Раск кө птеген еуропалық тілдер фактілерін бір-біріне салыстыра зерттейді. 3.3 Расмус Кристиан Раск (1787-1832) Копенгаген университетінде оқ ығ ан. 1823 жылдан бастап осы университеттің профессоры. Ол 20-шақ ты тілді білген, испан, италян, француз, кө не ағ ылшын, швед, т.б. кө птеген тілдердің грамматикасын жазғ ан. Расктің тілдер фактілерін салыстырудан туғ ан ең кө рнекті ең бегі «Ежелгі солтү стік тілдері жә не неміс, исланд тілдерінің шығ уы туралы зерттеулер» деп аталады. Бұ л ең бегінде автор гот (герман) тілдерінің латын, грек тілдерімен туыстастығ ын дә лелдейді.Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің тағ ы бір кө рнекті ө кілі — неміс ғ алымы Якоб Гримм. Бұ л ғ алымның тө рт томнан тұ ратын «Неміс грамматикасы» атты ең бегінің бірінші кітабы 1819 жылы басылады. Мұ нда автор неміс тілінің қ алыптасу, даму жолдарын, оның қ ұ рамындағ ы ә р тү рлі диалектілерді бір-біріне салыстыру, неміс тілін герман тіліне жататын басқ а тілдермен қ атар қ оя қ арау арқ ылы айқ ындайды. Гримм ө зінің ең бектерінде тілдің, тілдік элементтердің даму тарихын зерттеуге баса кө ң іл бө леді. Ол тарихи салыстырудың баспалдақ ты, хронологиялық жолын енгізіп қ алыптастырады. Сө йтіп, тілдегі ө згеріс-қ ұ былыстардың қ ай-қ айсысы да оның бірте-бірте дамуының табиғ и нә тижесі екенін дә лелдейді. Гримм тіл тарихының қ оғ ам тарихымен байланыстылығ ын, тілдің қ оғ ам тарихын зерттеуде орасан зор роль атқ аратынын баса айтты. Ф.Бопп ең бектері сияқ ты Гримм ең бектері де салыстырмалы-тарихи тіл білімін зор беделге ие етіп, оның даму бағ ытына елеулі ық пал жасады. Ф.Энгельс Гриммді герман тілі салыстырмалы грамматикасының негізін салушы деп жоғ ары бағ алады. 3.4 Якоб Гримм (1785-1863) Ганау қ аласында туғ ан. Кассель қ аласындағ ы лицейде, кейін Марбург университетінің заң факультетінде оқ ығ ан. Бірақ ол филология мен ә дебиет маманы болды. Ол Геттинген, кейініректе Берлин университтетерінің профессоры болғ ан. Оның ең негізгі лингвистикалық ең бегі тө рт томнан тұ ратын «Неміс тілі грамматикасы». Мұ нда бү кіл герман тілдерін бір-біріне тарихи тұ рғ ыда салыстыра зерттейді. Бұ л ең бек салыстырмалы-тарихи тіл білімінің теориялық жағ ынан да, практикалық жағ ынан да ілгері дамуына зор ә серін тигізді.