Көне түркі тіл білімі 4 страница

· 20 ғ. 70 ж. бері Соссюр тіл философиясының ө кілі ретінде қ аралып келеді, ө йткені ол семиотика жү йесі тұ рғ ысынан тіл онтологиясы проблемаларын кө терді, бірақ бү л теорияның методологиялық негізі ә лсіз болды.

· 1941 ж. бері Женева тілдік коғ амы жыл сайын " Ф. де Соссюр дә птерлерін" шығ арады.

28.

29. Ә леуметтіклингвистика орыс. социолингвистика (лат. soci(etos)коғ ам, фр. lingua - язык) тіл білімі, ә леуметтану, ә леуметтік психология, этнография ғ ылымдарының тү йіскен аралығ ында туып дамығ ан тіл білімі саласы. Онын негізгі объектісі — тілдің функционалды жағ ын зерттеу.^[1] Қ арастыратын басты мә селелері: тілдің қ оғ амдыктабиғ аты, ә леуметтік кызметі, тіл болмысының қ атынастық тү рлері (ә деби тіл, ауыз екі сө йлеу тілі, жергілікті диалектілер, койне, пиджиндер), тілдің ә леуметтік сипаттағ ы тү рлері (жаргон, арго, кә сіби тіл), билингвизм, диглоссия, пиджинделу, креолдену, мультилингвизм процестері. Ә леуметтік лингвистика ү шін аса қ ажетті мә селелердің қ атарында тілдің (тілдердің) ө мір сұ ру формасынан туатын тілдік жағ дайлар, тіл мен мә дениеттің байланысы, тіл саясаты тағ ы басқ а жатады. Тілдің ә леуметтік табиғ атына алғ аш кө ніл аударғ ан 19 ғ асырда П. Лафарг, А. Мейе, А. Соммерфельт, 20 ғ асырда Прага структурализмі, Женева мектебінің ө кілдері тағ ы басқ а анкета арқ ылы байқ ау, интервью алу, статистикалык ә діс тағ ы басқ а қ олданғ ан.

КСРО-да ә леуметтік зерттеулердің негізгі 20 ғ асыр 20—30 жылдарында салынғ ан (Л. П. Якубинский, В. В. Виноградов, Б. А. Ларин, В. М. Жирмунский, Е. Д. Поливанов тағ ы басқ а). 60—70 жылдары тіл саясаты мен онын практикалық мә селелерін қ азіргі қ оғ ам талабына сай шешудің ө зектілігіне, қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде тіл табиғ атың теренірек зерттеу мақ сатына байланысты тілдің ә леуметтік мә селелеріне қ ызығ ушылық артты

Ә леуметтік тіл білімі ғ ылыми пә н ретінде ХХ ғ асырдың 50-жылдарынан бастап қ алыптасты. Қ оғ амдағ ы қ ұ былыстар мен тілдің байланыысы туралы жекелеген деректерге тоқ талып қ арастырғ ан тұ старын В.Гумбольд, жас граматтистер Г.Вундт, Г.Штейнталь, А.А.Потебня ең бектерінен кездестіреміз. Тілдің тарихын халық тың тарихымен тығ ыз байланыстырып зерттеу Ресейде Ф.Ф.Фортунатовтың ең бегінен бастау алады. Мә скеу лингвистикалық мектебінің негізін қ алаушы ғ алым зерттеушілердің назарын тілдердің бө ліну, таралуына, диалектілердің пайда болуы мен тілдік қ атынастардың орын алуына тікелей қ атысты халық тың тарихына аудартты. 1894 ж. француз ғ алымы Поль Лафаргтің «Тіл жә не революция» деген кітабы жарық кө рді. Онда Ұ лы француз революциясының ұ лттың тіліне қ алай ә сер еткендігі талданғ ан. ХІХ ғ. бірінші жартысында Фортунатовтың шә кірті А.А.Шахматов, француз ғ алымы Антуан Мейе мен оның шә кірттері, неміс диалектологі Т.Фрингс тілдің семаникасы мен халық тардың тарихындағ ы ә леуметтік қ озғ алыстардың арасындағ ы ө згерістердің байланысын зерттеді. 20-30 жж. ХХ ғ. кең ес ү кіметінде тұ сында ә леуметтік лингвистика қ арқ ынды дами бастады. Жазуы жоқ халық тардың жазуын қ алыптастыру, білім беруді ұ йымдастыру мен сол тілдердегі баспа ісін жү ргізу, орта жә не жоғ ары білім беруде тілді таң дау, сауатсыздық ты жою ісінде т.б. ө з шешімін кү тіп тұ рғ ан мақ саттар болды. Бұ л кезең ге Е.Д.Поливанов, Р.О.Шор, Б.А.Ларина, Л.Я.Якубинский, В.М.Жирмунский, А.М.Селищева т.б. ең бектері жатады. ХХ ғ. соң ғ ы Кең ес Одағ ы ыдырағ ан он жылдығ ында одақ тас республикаларда орыс тілінің мемлекеттік тіл ретінде қ олданылуына қ арсылық тар пайда болды. Қ оғ амдық орындар мен білім беру мекемелерінде орыс тілінде сө йлейтін орыс тілді тұ рғ ындарғ а деген наразылық ө рістеді. ТМД елдерінде орыс тілі мен ана тілінің қ атар, ү йлесімді қ олданылуына қ атысты ізденістер ө зекті бола бастады. Қ азіргі ә леуметтік тіл білімі аясына тілдің тарихы мен диалектологиясына қ атысты қ арапайым аспектілерден бастап, сө з этнографиясы, ә леуметтік диалектология, қ остілділік жә не кө п тілділік, мемлекеттік бұ қ аралық коммуникациядағ ы, адамзат қ арым-қ атынасындағ ы ортақ тілді тілді таң дау саясаты сияқ ты кө птеген мә селелер енді. Ә леуметтік тіл білімінде бірқ атар салаларын даралау бағ ыттары байқ алып келеді. Мә селен, ә леуметтік қ ұ былыстар мен ү дерістердің тілдегі кө ріністерін зерттейтін ә леуметтік лингвистика мен тілдің қ оғ амдық ү дерістерге ә серін зерттейтін лингвосоциология, этнос тіліндегі ұ лттық, халық тық, тайпалық ерекшеліктерін зерттейтін этнолингвистика, лингвомә дениет бө лек қ арастырыла бастады.

30. Структурализмнің 3 мектебі: кө терген мә селелері, ө кілдеріне байланысты айтың ыз Жалпы ғ ылымның, оның жаң а тү рлері-кибернетиканың, математикалық логиканың дамуы, электрондық машиналардың пайда болуы, оны тіл біліміне қ олдану талабының ө суі, тілдің практикалық қ ызметінің бірден- бірге кү рделене тү суі структурализм бағ ытының тууына себепші болады. Структурализмнің тууының ішкі, таза лингвистикалық себептері де жоқ емес. ХІХ ғ асырда дү ниеге келген салыстырмалы- тарихи тіл білімі басты назарды тіл туыстастық тарын, тілдің тү п тө ркінін, шық қ ан тегін ашу сиақ ты мә селелерге аударды да, нормативтікграмматикағ а жеткілікті мә н бермеді, оны тек мектеп оқ улығ ы дә режесінде ғ ана қ алдырды. Тілдің ө зіндік сипаты, ішкі қ ұ рылыс қ андай? Тілдік элементтер бір-бірімен қ алай байланысады? Олардың байланысында қ андай заң дылық тар бар? Деген тә різдес сұ рауларғ а тұ жырымды жауап болмады. Структурализм бірден пайда болғ ан жоқ. Оның алғ ашқ ы соқ пағ ы В. Гумбольдт, Ф.де Соссюр, И.А. Бодуэн де Куртенэ ең бектерінде салынды. Структуралистер ө з зерттеулерінде осы ғ ылымдардың, ә сіресе Ф.де Соссюрдің ең бегіне сү йенеді. Структуралдық бағ ыттың кө пшілікке танылғ ан ү ш мектебі болды: Прага /Чехославакияда/, Копенган / Данияда/ мектептері жә не дескриптивтік мектеп / Америкада /. Кеиін келе бұ л бағ ыт басқ а елдерге де тарады. Структурализм мектептерін біріктіретін ортақ бағ ыт, проблемалар мыналар:

1. Структурализм мектептерінің барлығ ы да тілді ішкі элементтері бір-бірімен байланысты, тұ тас жү ие, бір бү тін қ ұ рылым деп санайды. Тіл білімінің міндеті- тілдің қ ұ рылымын-структурасын зерттеу дейді. Бұ л бағ ыттың структуралық лингвистика деп аталуы да осыдан.

2. Жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифференциалық принципті қ олданса, тілдік элементтерді бір-біріне байланыссыз жеке зерттесе, структуралистер тілдік элементтерді бір-біріне байланыста, тұ тастық та қ арайтын интеграциялық принципті қ олданады. Тілдің қ ұ рылымдық элементтерін зерттеуде лингвистикалық сипаттау ә дістемесін қ олдануғ а шешуші мә н береді. Прага мектебі. Бұ л мектеп ө зіндік бағ ыты бар лингвистикалық ү йірме ретінде 1926 жылы қ алыптасқ ан. Оны қ алыптастырушы чех ғ алымы профессор В.Матезиус (1882-1945). Ү йірме қ ұ рамында Б.Гавранек, Б.Трнка, В.Скаличка, орыс эмигранттары С.Карцевский, Р. Якобсон, Н.Трубецкой, т.б. болғ ан. Ү йірме 1929 жылдан бастап «Прага лингвистикалық ү йірмесінің ең бектері» деген жинақ шығ арып тұ рды. Мектептің теориялық бағ дарламасының мазмұ ны «Прага лингвистикалық ү йірмесінің тезисі» деген атпен осы жинақ тын бірінші томында жарияланады. Бұ лар тіл білімінің негізгі обьектісі –тілдің қ ұ рылым жү йесі мен тілдік элементтердің қ ызметін зерттеу дегенді баса айтты.Ә рбір элемент ө зінің тілдік жү йеде атқ аратын қ ызметіне қ арай бағ алану керек, тіл дегеніміз –функционалды жү йе, белгілі бір мақ сат ү шін қ олданылатын тілдік таң балардың жү йесі, тіл білімінің міндеті осы жү йені тілдің барлық қ абатынан – фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу жә не олардың ә рқ айсысының ө зіндік сипаттарын айқ ындау деп санайды. Тілдік элементтердің қ ызметін бірінші орынғ а қ оятындық тарына қ арап бұ л мектепті Прагалық функцияналды лингвистика деп те атайды. Копенгаген структуралық мектебі. Бұ л мектеп ө кілдері ө здерін компаративистикалық бағ ыттағ ылардан бө лектеу ү шін гректің глосса деген сө зі негізінде глоссематиктер деп атады. Осы атау арқ ылы олар ө здерінің тек тіл біліміне ғ ана тә н мә селелермен айналысатын, тілдің ғ ылымдараралық обьектілеріне жуымайтын зерттеушілер екендіктеріне байқ атқ ысы келді. Глоссематикалық бағ ытты қ алыптастырушы жә не оғ ан дем беруші Дания тіл ғ алымы профессор Луи Ельмслев (1899-1965). Бұ л мектептің теориялық негізін белгілеген алғ ашқ ы ең бек- Ельмслевтің 1928жылы жарияланғ ан «Жалпы грамматиканың негіздері» атты кітабы. Глоссематиктер 1933жылдан бастап Прага мектебімен бірлесіп «Тіл білімі жө ніндегі ең бектер» атты журнал шығ арып тұ рғ ан. Журнал структуралистердің халық аралық органы деп жарияланды. Осы журналдың бірінші санында жарияланғ ан глоссематик Вигго Брендальдің «Структуралды лингвистика» деген мақ аласы мен Ельмслевтің кейініректе жарияланғ ан «Лингвистикадағ ы структуралық талдау ә дісі», «Тіл теорияларының негіздері», «Тіл теориясына кіріспе» деген мақ алаларында глоссематиканың негізгі ұ станғ ан бағ ыттары кең баяндалғ ан. Дескриптивтік мектеп ү стіміздегі ғ асырдың 20-жылдарында Америкада қ алыптасқ ан. Мектепті қ алыптастырушылар жә не АҚ Ш тіл білімінің классиктері профессорларЭдурад Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). Бірақ структурализмді қ алыптастыруда екеунің атқ арғ ан ролі мен ұ станғ ан принциптері бір емес. Сондық тан бұ л екеуі қ азіргі АҚ Ш тіл біліміндегі-этнографиялық, структуралық деп аталатын екі мектептің дем берушілері болып саналады. Америка структурализмі дескриптивтік мектеп немесе дескриптивтік ә діс деп аталады. Бұ л ә діс бойынша тілдің белгілі бір дә уірдегі кү йі, статикалық қ алпы эмпирикалық тә сіл бойынша сипатталады, ондағ ы ө згеріс-қ ұ былыстар, даму, тарихы дегендер ескерілмейді. Дескриптивтік мектеп-тілдік текстерді талдаудың ә діс-тә сілдерін қ алыптастыру, жетілдіру, лингвистикалық терминдерді айқ ындау мә селелеріне ерекше мә н береді. Америка структуралистеріне бірден-бір материал болғ ан жә не сол ә дісті дү ниеге келуіне себепші болғ ан индеецтер тілдерін ең алғ аш зерттеген адам –Американың кө рнекті тіл ғ алымы белгілі антрополог Франц Боас (1858-1942). Л. Блумфилд ө з зерттеулерінде бихевиоризмдік психалогияның концепцияларын басшылық қ а алды. Бұ ларша, психология тек мінез -қ ұ лық ты ғ ана зерттеу керек, ал мінез-қ ұ лық дегеніміз-организмнің сыртқ ы реакциясының жиынтығ ы, реакция қ оршағ ан орта туғ ызатын стимулдар арқ ылы механистік жолмен пайда болады. Дескриптивистер тіл –ішкі, сыртқ ы байланыстары бар сигналдар жү йесі дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салағ а бө леді. Металингвистика сө здік мінез-қ ұ лық тың сыртқ ы жағ ын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, менталингвистика, фонетика, паралингвистика, деп аталатын салаларды қ амтиды. Микролингвистика сө здік сигналдарды сипаттайды, бірақ оны сипаттағ анда металингвистикалық жайттарғ а, яғ ни сыртқ ы ө мірмен байланысқ а, тарих мә селелеріне, тілдің семантикалық жағ ына кө ң іл аудармайды, оның материалдық жағ ын ғ ана зерттейді.

31) Прага мектебінің ө кілдері мен ұ станымдары. Бұ л мектеп ө зіндік бағ ыты бар лингвистикалық ү йірме ретінде 1926 қ алыптасқ ан. Оны қ алыптастырушы чех ғ алымы профессор В. Матезиус(1882-1945). Ү йірме қ ұ рамында Б. Гавранек, Б. Транка, В. Скаличка, орыс эмигранттары С. Карцевский, Р. Якобсон, Н. Трубецкой т.б. болғ ан. Ү йірме1929 жылдан бастап «Прага лингвистикалық ең бектері» деген жинақ шығ арып тұ рды. Бұ лар лингвистиканың негізгі объектісі – тілдің қ ұ рылым жү йесімен тілдік элементтердің қ ызметін зерттеу дегенді баса айтты. Ә рбір элемент ө зінің тілдік жү йеде атқ аратын қ ызметіне қ арай бағ алануы керек, тіл дегеніміз – функционалды жү йе, белгілі бір мақ сат ү шін қ олданылатын тілдік таң балардың жү йесі, тіл білімінің міндеті осы жү йені тілдің барлық қ абатынан – фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу жә не олардың ә рқ айсысының ө зіндік сипаттарын айқ ындау деп санайды. Тілдік элементтердің қ ызметін бірінші орынғ а қ оятындық тарына қ арап бұ л мектепті Прагалық функционалды лингвистика деп те атайды. Адамдардың ойлауғ а, сезімге, еркін білдіруге психикалық қ абілеттілігі тілдің ү ш тү рлі қ ызметін – коммуникативтік, білдірушілік айту, қ аратпалылық қ ызметтерін туғ ызды. Бұ л қ ызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бұ йрық ты сө йлемдер жә не сө йлеу актісіндегі тілдік таң балардың қ ұ рылымы сай келеді дейді. Функционалдық лингвистика ө кілдерінің ә рқ айсысы ә ртү рлі проблемамен айналысты. Солардың ішінде олардың жақ сы зерттеп, айтарлық тай табысқ а жеткен саласы – фонология. Фонологияны олар функционалды лингвистиканың ең жетекші пә ні деп санады. Бұ л мә селеде прагалық тар Бодуэен де Куртэненің фонема туралы білімін басшылық қ а алып оны ілгері дамытты. Бұ л салада ә сіресе Н.С. Турбецкойдың атқ арғ ан рө лі, ғ ылыми табысы елеулі болды. Ол ө зінің «Фонология негізі» деген ең бегінде ә ртү рлі тілдердің 200ге жуық фонологиялық жү йесін сипаттайды. Фонетика мен фонология тіл білімінің тең дә режедегі екі саласы: фонетика сө йлеу дыбыстарын, фонология тіл дыбыстарын зерттейді. Фонологияның негізі объектісі – фонема, ол тілдің ең кіші фонологиялық бө лшегі. Сө йлеу дыбыстары – фонеманың материалдық символдары. Фонема бір сө зді екінші сө зден бө ліп танытады, лексикалық, грамматикалық мағ ыналарды ажыратып танытатын фонологиялық оппозициялардың жиынтығ ы фонологиялық жү йе деп аталады. Оппозиция фонологияда шешуші рө л атқ арады. Фонема сол оппозицияның бір мү шесі. Таза лингвистикалық пә н – фонология, фонетика олай емес дейді. Бірақ фонетиканы лингвистиканың қ арауынан біржола шығ арып тастамайды. Фонологиялық элементтердің функцияларын талдағ анда, фонетканың да пайдасы бар, фонетика – тіл дыбыстарының физикалық -филологиялық сипаттары туралы ілім, ал фонология тіл дыбыстарының функциялық, мағ ына ажыра, ал фонология тіл дыбыстарының функциялық, мағ ына ажыратқ ыштық жағ ымен шұ ғ ылданады деп санайды. Бұ лардың пікірінше фонемалардың сө з мағ ынасын тү рлендіру. Сө з ө згерту функциясы – фонологияның ең негізгі мә селесі. Прагалық тар структуриализм ә дісін морфологияны, синтаксисті зерттеуге қ олданды. Бұ л салада олар морфеманы, морфологиялық оппозицияны қ арастырумен ғ ана тынды. Бұ лар ә деби тіл мә селесіне де кө п назар аударды. Ә деби тіл нормасы, тілдік, поэтикалық стиль, сө йлеу мә дениеті мә селелерін зерттейді. Прага структуралистері тіл – дү ниетанудың қ ұ ралы, ол мә дениетпен, кө ркем ө нермен, ә дебиетпен тығ ыз байланысты дү ние деп санау дұ рыс емес, сондай-ақ тіл жү йесін бір қ алыптан аумайтын, ө згермейтін синхрондық қ ана жү йе деу де қ ате, жү йе де ү немі ө згеріп отырады дегенді айтады. Мұ ның ө зі Прага мектебінің басқ а структурализм мектептеріне қ арағ анда кө п мә селені дұ рыс шешкенін кө рсетеді. Прагалық тар ө здеріне дейінгі, ә сіресе жас грамматикалық бағ ыттың табыстарына ұ қ ыпты қ арады. Ө здерін оның мұ рагеріміз деп есептеді. Бұ лар кө птеген мә селеде де Соссюр тұ жырымдарына тү зетулер енгізіп, оны дамыта тү сті, сө йтіп, бір – ақ мә селеде ХХ ғ асыр лингвистикасына елеулі улес қ осты. Прага мектебі беделді лингвистикалық бағ ыт ретінде 50 жылдарғ а дейін ө мір сү рді. Оның ық палы қ азіргі Чехословакия жә не басқ а да біраз елдер лингвисткасында кү ні бү гінге дейін елеулі.

32. Копенгаген структуралық мектебінің ө кілдері мен ұ станымдары Бұ л мектеп ө кілдері ө здерін компаративистикалық бағ ыттағ ылардан бө лектеу ү шін гректің глосса деген сө зі негізінде глоссаматик деп аталады. Осы атау арқ ылы олар ө здерінің тек тіл біліміне ғ ана тіне мә селелермен айналысатын, тілдің ғ ылымдар аралық объектеріне жуымайтын зерттеушілер екендіктерін байқ атқ ысы келді. Глоссаматик бағ ытты қ алыптастырушы жә не оғ ан дем беруші- Дания лингвисі профессор Луи Ельмелев (1899-1965). Бұ л мектептің теориялық негізін белгілеген алғ ашқ ы ең бек- Ельмелевтің 1928 жылы жарияланғ ан «Жалпы грамматикалық негіздері» атты кітабы. Глоссаматиктер 1933 жылдан бастап Прага мектебімен бірлесіп, «Тіл білімі жө ніндегі ең бектер» атты журнал шығ арып тұ рғ ан. Журнал структуралистердің халық аралық органы деп жарияланды. Осы журналдың бірінші санында жарияланғ ан глоссаматик Виго Брендальдың «Структуралды лингвистика» деген мақ аласымен Ельмелевтің кейініректе жарияланғ ан «Лингвистикалық структуралық талдау ә дісі», «Тіл теорияларының негіздері», «Тіл теориясына кіріспе» деген мақ алаларында глоссаматиканың негізгі ұ станғ ан бағ ыттары кең баяндалғ ан. Глоссаматиктер алғ ашқ ыда Соссюр тұ жырымдарына сү йеніп, прагалық тармен пікірлес болғ андарымен кейін олармен біраз мә селеде жекеленді. Бұ л мектептің негізгі принциптері мыналар:

1. Нақ ты тілдік фактілермен байланысы жоқ абстракт аксиомалық теория жасауды кө здеу.

2. Лингвистикадағ ы маң ызды мә селе – тілді таза қ атынастардың қ ұ рылымы, схемасы деп санау, сол қ атынастардың сипатын айқ ындау.

3. Тілдің ә ртү рлі ғ ылымғ а объект болатын тарауларын лингвистикалық пә н емес деп жариялап, оларды тіл білімінің қ арауынан біржола шығ арып тастауды ұ сыну.

4. Зерттеу жұ мысынан салыстырмалы- тарихи ә діс дегенді біржолата аластау керек, тілдер туыстастығ ы деген ғ ылыми проблема емес, оның орнына тілдердің жалпы, универсиалды грамматикасын жазумен шұ ғ ылдану керек деу.

5. Тілді объективтік ө мірден, басқ а ғ ылымдардан бө ліп жекелеп қ арау.

6. Зерттеу ісінде индуктивтік, яғ ни жалқ ыдан жалпығ а қ арай зерттеу ә дісін қ олданбауды, дедуктивтік, яғ ни жалпыдан жалқ ығ а қ арай зерттеу тә сілін ұ сыну(кө птеген ғ алымдар қ ажетті жеріне қ арай бұ л зерттеу тә сілдерінің екеуі де қ олданылуы керек деп санайды)

7. Қ ұ рылымды дерексіз таза қ арым-қ атынастар схемасы, торы деп тү сіну.

8. Де Соссюрдің ізімен синхрондық зерттеуге шешуші мә н беріп, оны тілдік, жү йелік сипатын зерттеудегі бірден-бір тә сіл деп санау.

9. Де Соссюрдің ізімен сө йлеуді индивидуалдық деп санап, оны тілдік нормағ а, узусқ а қ арсы қ ою.

33. Дескриптивтік мектебінің ө кілдері мен ұ станымдары ХХ ғ асырдың 20жылдарында Америкада қ алыптасқ ан. Оны лингвистикалық ә дебиеттерде структурализмнің бір тармағ ы деп санайды. Мектепті қ алыптаструшылар жә не АҚ Ш тіл білімінің классиктері профессорлар Эдуард Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд(1887-1949). Бірақ структурализмді қ алыптастыруда екеуінің атқ арғ ан рө лі мен ұ станғ ан принциптері бір емес. Сондық тан бұ л екеуі қ азіргі АҚ Ш тіл біліміндегі - этнографиялық, структуралық деп аталатын екі мектептің дем берушілері болып саналады. Америка структурализмі дескриптивтік мектеп немесе дескриптивтік ә діс деп те аталады. Бұ л ә діс бойынша тілдің белгілі бір дә уірдегі кү йі статикалық қ алпы эмприкалық тә сіл бойынша сипатталады, мұ ндағ ы ө згеріс, қ ұ былыстар, даму, тарих дегендер ескерілмейді. Дескриптивтік мектеп - тілдік тектестерді талдаудың ә діс-тә сілдерін қ алыптастыру, жетілдіру, лингвистикалық терминдерді айқ ындау. Дескриптивтік мектеп ол баста таза практикалық мақ саттан туғ ан. Американың байырғ ы тұ рғ ындары, сақ талғ ан жазба нұ сқ асы жоқ, даму тарихы, басынан ө ткізген дә уір кезең дері белгісіз индеецтер тілдерін зерттеуге салыстырмалы-тарихи ә діс жарамады. Бұ л тілдердің қ азіргі статистикалық кү йін тү сіну ү шін зерттеудің жаң а ә діс амалын табу қ ажет болды. Ізденіс нә тижесінде структуралық ә дістің тиімділігі айқ ындалды. Америка структуралистеріне бірден-бір материал болғ ан жә не сол ә дістің дү ниеге келуіне себепші болғ ан индеецтер тілдерін ең алғ аш зерттеген адам – Американың кө рнекті лингвисі, белгілі антрополог Франц Боас(1858-1942). Индеецтер тілдерінің сипаттама грамматикасына арналғ ан ең бектерінде Ф. Боас тілдердің сипаттама грамматикаларын жазу барлық тілге ортақ принципке негізделу керек дейтін концепцияғ а қ арсы шығ ып, бір тілдің сипаттама грамматикасы «сол тілдің ө з лексикасы» негізінде, дедуктивтік емес индуктивтік ә діспен жазылу керек дейді (жалпыдан жалқ ығ а қ арай емес, жалқ ыдан жалпығ а қ арай). Ф. Боастың осы кө зқ арасын Леонард Блумфилд ә рі қ арай дамытты. Леонард Блумфилд Америка лингвистикасының ең кө рнекті қ айраткерлерінің бірі. Кезінде Америка лингвистика қ оғ амының президенті, бірнеше университетттердің профессоры болғ ан адам. Америка индеецтері мен герман тілдерінің фонетикасын, морфологиясын зерттеген. Блумфилдтің негізгі ең бектері – «Тіл зерттеуге кіріспе». Л.Блумфилд ө з зерттеулерінде бихевиоризмдік (мінез-қ ұ лық) психологиялық концепцияларын басшылық қ а алды. Л. Блумфилд ө з ілімін механистік теория деп атады. Бихевиоризмнің механистік концепциясын сол кү йінде сө йлеу процесін тү сіндіруге қ олданды. Сө йлеу ә рекеті дегенді сө йлеушінің белгілі бір жағ дайғ а байланысты туатын реакциясы деп есептейді. Блумфилд негізінен тілдердің қ ай-қ айсысына болса да қ олдануғ а жарайтын, тіл білімінің дамуына белгілі ық палы болғ ан жаң а ә дісті қ алыптастырып сың дарлы жү йеге келтірді. Ол тілді формалды сипаттаудың қ ажеттілігін дә лелдеп негіздеді. Блумфилдті ә детте, дескриптивтік, кейде Иель мектебі деп аталатын лингвистикалық бағ ыттың негізін қ алаушы деп санайды. Оның ілімін З. Хэррис, Б. Блок, Ч. Хоккет, Г. Троджер т.б. шә кірттері басшылық қ а алып отырды. Дескриптивтік ә діс ө з дамуының жоғ ары сатысында 40-50 жылдары кө терілді. Л. Блумфилдтің кө рнекті шә кірттерінің бірі З. Хэррис 1951 жылы «Структуралық лингвистиканың ә дістері» деген монография жазды. Бұ л ең бек Америка структуралистері зерттеулерінің жинақ талғ ан қ орытындысы іспеттес. Онда дескриптивтік ә дістің ең тү йінді, ө зекті мә селелері жан-жақ ты талданғ ан. Дескриптивистер тіл- ішкі, сыртқ ы байланыстар бар сигналдар жү йесі дейді де тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екіге бө леді. Металингвистика сө здік мінез-қ ұ лық тың сыртқ ы жағ ын зерттейді. Ол этнолингвистка, психолингвистика, социолингвистика, менталингвистика, фонетика, паралингвистика (интонация, ымдау, нұ сқ ау сияқ тыларды зерттейді) деп аталатын салаларды қ амтиды. Микролингвистика сө здік сигналдарды сипаттайды, бірақ оны сипаттағ анда металингвистикалық жайттарғ а, яғ ни сыртқ а ө мірмен байланысқ а, тарих мә селелеріне, тілдің семантикалық жағ ына кө ң іл аудармайды, оның материалдық жағ ын ғ ана зерттейді. Дескриптивистер семантика мен фонетиканы тіл білімі қ ұ рамынан шығ арып, семантиканы логика мен психология, ал фонетиканы физика мен физиология ғ ылымдарының объектісі етуді ұ сынады. Бұ л қ ате тұ жырым.

34. Структуралық лингвистика. ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында дү ниеге келген лингвистикалық мектептердің ең кө рнекті жә не кең тарағ андарының бірі –структуралық лингвистика деп аталатын бағ ыт. Бұ л мектеп салыстырмалы тарихи тіл біліміне, оның бір бұ тағ ы жас грамматикалық мектепке қ арсы бағ ытта туып қ алыптасты. Структуралық лингвистиканың немесе структуралық ә дістің дү ниеге келуінің ішкі сыртқ ы себептері бар. Ең негізгісі – ХХ ғ асыр ғ ылыми дамуында пайда болғ ан бағ ыт. ХІХ ғ асыр ғ ылымының негізгі сипаты тә жірибе арқ ылы бақ ылаудан туғ ан фактілерді есепке алу, сипаттау болса, ХХ ғ асыр ғ ылымы олардың ө зіндік мә нін, ішкі заң дылық тарын, зерттеліп отырғ ан объектінің қ ұ рылым ерекшелігін: оның қ ұ райтын элементтердің ара–қ атынасының, бір–бірімен байланысын, бір–біріне тигізетін ә серлерін ашуғ а тырысады.ХХ ғ асырдың бас кезінен бастап философия, жаратылыстану, ә дебиеттану, тарих, эстетика, психология, социология, этнография сияқ ты бірсыпыра ғ ылымдарда ө з пә нін ө зара шарттас, бір–біріне тә уелді элементтерден тұ ратын кү рделі біртұ тас қ ұ рылым деп санап, оны осы тұ рғ ыдан зерттеу талабы кү шейеді. Бұ л тіл біліміне де ә сер етті. Сонымен бірге, жалпы ғ ылымның, оның жаң а тү рлері–кибернетика, математикалық логиканың дамуы, электрондық машиналардың пайда болуы, оны тіл біліміне қ олдану талабының ө суі, тілдің практикалық қ ызметінің бірден–бірге кү рделене тү суі структурализм бағ ытының тууына себепші болады. Ә рине, структурализм бірден пайда болғ ан жоқ. Оның алғ ашқ ы соқ пағ ы В. Гумбольд, Ф. Де Соссюр, Бодуэн де Куртэне ең бектерінде салынды. Структуралистер ө з зерттеулерінде осы ғ алымдардың, ә сіресе де Соссюрдің ең бегіне сү йенеді.Қ азір структурализмнің кө пшілікке танылғ ан ү ш мектебі бар: 1) Прага(Чехословакияда)2)Копенгаген(Данияда)3)Дескриптивтік мектеп (Америкада) Структурализм мектептерін біріктіретін ортақ бағ ыт, проблемалар мыналар: 1) Структурализм мектептерінің барлығ ы да жас грамматистердің атомизміне, психологизміне қ арсы тілді ішкі элементтері бір–бірімен байланысты, тұ тас жү йе, қ ұ рылым деп санайды. Тіл білімінің міндеті – тілдің қ ұ рылымын зерттеу дейді. Бұ л бағ ыттың структуралық лингвистика деп аталуы да сондық тан. Жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифференциялық принципті қ олданса, тілдік элементтерді бір–біріне байланыссыз жеке–жеке зерттесе, структуралистер тілдік элементтерді бір–біріне байланысты тұ тастық қ а қ арайтын интеграциялық принципті қ олданады. Тілдің қ ұ рылымдық элементтерін зерттеуде лингвистикалық сипаттау методикасын қ олдануғ а шешуші мә н береді. 2) Ү ш мектептің ү шеуі де қ ұ рылымдық, қ ұ рамдық элементтерге жіктелушілік жә не олардың бір – бірімен байланысы, тілдің ең негізгі қ асиеті, тіл білімінің негізгі міндеті – тілдің сол қ асиетін зерттеу, тілдің қ ұ рылымдық элементтері арасындағ ы байланысты талдау – тіл білімінің тек ө зіне ғ ана тә н, оның бірден бір объектісі деп біледі. 3) Структурализм мектептерінің барлығ ы да Ф. Де Соссюрдің ізімен тілді таң балар жү йесі деп санайды. 4) Структурализм мектептері синхрония, диохрония проблемасына да мә н береді. Синхрондық зерттеу – тіл жү йесінің ішкі механизмін ашуда шешуші рө л атқ арады деп, оны бірінші орынғ а қ ояды (Прагалық тардан басқ алары). Бұ л аталғ ан тө рт тү рлі мә селеде кө зқ арастары бір арнағ а тоғ ысқ анымен, ә р мектептің ерекше шұ ғ ылданғ ан, ө зінше жеке шешкен проблемалары да болды.