Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 1 страница

36И.Б. де Куртенэның лингвистикалық тұ жырымдамалары жайлы не білесіз? Неше тұ жырымдамасы бар? Оларды атап берің із Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929)Ол жалпы тілдік теориялық мә селелермен кө бірек айналысқ ан. И.А. Бодуэн де Куртенэ " XIX ғ асырдағ ы тіл ғ ылымы немесе лингвистика" деген ең бегінде: " Егер де ү нді грамматистерінің ХҮ ІІІ ғ асырдың аяғ ы мен XIX ғ асырдың бас кезіндегі Еуропа зерттеушілерінің ақ ыл-ойына тигізген орасан зор ә сері болмаса, салыстырмалы грамматиканың, тіпті Еуропа мен Америка топырағ ында пайда болғ ан тіл ғ ылымының гү лдеп дамуы болмағ ан болар еді", - дейді.Шынында да, ү нділер тіл білімінің дамуына елеулі ү лес қ осқ ан. Тіл фактілерін зерттеуде олар синтетикалық тә сілді де қ олданғ ан. Сол арқ ылы тілдік элементтердің ө зара ұ қ састығ ын жә не бір-бірінен ө згешеліктерін айқ ындағ ан.Бодуэн де Куртенэ жас грамматикалық бағ ытпен тығ ыз байланыста болды, кө п жағ дайда олардың концепциясын жақ тады. Солардың ізімен бұ л да индивидуалдық психологизмді қ олдады, ақ иқ ат бар тіл - индивидумдар тілі, біртұ тас ұ лттық тілі деген тек қ иялда ғ ана болатын жалғ ан нә рсе, сондық тан зерттеудің негізгі объектісі индивидумдар тілі, индивидумдар психологиясы дейді. Солай дей тұ ра ол, екінші жағ ынан, тілде даралық пен бірге жалпылық та болады, бұ л екеуі бірлікте. Индивидумдағ ы бар нә рсе, екінші жағ ынан, жалпынікі, жалпы адамдық болып табылады. Олай болатыны барлық индивидумдар психикасы біркелкі болады. Бұ л біркелкілік - жалпылық тың, ә леуметтіктің негізі дегенді айтады. Сө йтіп, Бодуэн де Куртенэнің психологизмі индивидуалдық қ ана емес, ә леуметтік те психологизм болып шығ ады. Бұ л - бү кіл Қ азан лингвистикалық мектебіне тә н тұ жырым. Бұ лардың кө терген тағ ы бір мә селесі - тілдің статикалық жә не динамикалық кү йі деген мә селе. Жас грамматизм ізімен бұ лар да тілдің динамикалық кү йін, яғ ни тарихын зерттеудің бірінші орынғ а қ оя отырып, екінші жағ ынан, тілдің статикалық кү йін, яғ ни жү йесін зерттеуге де кө ң іл аударды. Тілдің белгілі бір дә уірдегі кү йін, жү йесін айқ ындауда статикалық ә діс - таптырмайтын қ ұ рал дегенді айтты. Мектептің, оның кө семі Бодуэн де Куртенэнің бұ л пікірі ө зінен кейінгі де Соссюрдің статикалық жә не динамикалық лингвистикасы дегендерімен ү ндес келеді.Қ азан лингвистикалық мектебі, ә сіресе Бодуэн фонема мә селесіне ерекше назар аударды. Оның бұ л саладағ ы ең бегі кейініректе Прага структуралистерінің фонема жө ніндегі зерттеулеріне кү шті ә серін тигізді.Қ азан лингвистикалық мектебі қ ұ рамында Н.В.Крушевский, В.А.Богородицкий сияқ ты кө рнекті тіл ғ алымдары да болды. Кейінгі кезде бұ л мектептің бағ ытын қ олдап, оны ілгері дамыта тү скен ғ алымдар - Л.В.Щерба мен Е.Д.Поливанов.

37Америка этнолингвистикасының ө кілдері.Германия этнолингвисткасының ерекшелігі Лингвистика тарихында тіл мә селелерін сол тілді қ олданушы қ ауымның мә дени ө мірімен, салт-сана, ә дет-ғ ұ рыппен байланыстыра зерттеушілік те болды. Бұ л жө ніндегі алғ ашқ ы пікір ХVІІІ ғ асырдың соң ғ ы жартысында ө мір сү рген неміс жазушысы жә не ә дебиетшісі Иоганн Бердердің /1744-1803/ поэзияғ а байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі кезде Вильгельм Гумбольдт ең бектерінде кездеседі. Бірақ тіл мә селелерін мә дениет, ә дет-ғ ұ рып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше кө ң іл бө лу, оны тіл білімінің кү рделі проблемасы ретінде қ арау XX ғ асырдың 20-30 жылдарында белең алды. Қ азіргі тіл білімінде осы негізде туып қ алыптасқ ан екі бағ ыт бар: оның бірі - Америкада, екіншісі - Германияда.
Бұ лардың екеуі де этнолингвистика деген шартты атаумен аталады. Оны Америкада қ алыптастырушылар - Эдуард Сепир /1884-1939/ мен Бенджамин Уорф (1897-1941). Америкалық этнолингвистика мектебінің теориялық негізі Э.Сепирдің «Тіл» (1921), " Лингвистиканың жайы" (1929), Б.Уорфтың " Тіл, ойлау жә не шындық " (1956) деп аталатын жинақ қ а енген мақ алаларында баяндалғ ан.
Э.Сепир кө терген мә селелері тек этнолингвистикалық шең берде ғ ана қ алып қ оймайды, ол индеецтердің бірнеше тайпаларының тілдерін зерттеген, жиырмасыншы жылдардың аяғ ына дейін тілдің қ ұ рылымы жө ніндегі мә селелерімен де шұ ғ ылданғ ан, тілдердің типологиялық жіктелуі, ә р тү рлі ә леуметтік қ ұ былыстармен байланысты мә селелер де Сепир ең бектерінің ө зекті салалары. Э.Сепир тіл - ә леуметтік шындық ты тү сіндірудің қ ұ ралы, адамдар, белгілі мө лшерде, ө з тілінің ық палында болады, тіл мінез-қ ұ лық нормасына да ә сер етеді, халық тың мә дени дә режесін оның тілін зерттемей тұ рып тү сіну мү мкін емес, тіл - ә леуметтік шындық ты тү сіндірудің жетекші қ ұ ралы дейді.
Сө йтіп, екі мектеп те тіл функциясын, оның қ оғ ам дамуындағ ы атқ аратын ролін шектен тыс асыра сө з етеді. Тілге оның жаратылысына тә н емес қ ызметтерді телиді. Адамдардың ой-санасы дү ниеге кө зқ арасы, ө зін қ оршағ ан объективтік ө мірді тану, мінез-қ ұ лық нормалары – бә рі де тілге тә уелді, осылардың бә рін тіл басқ арады, бағ ыт сілтейді, тіпті адамдардың ө здері де ө з тілдерінің ық палында болады, тіл – мә дениетті де, тарихты да жасаушы, қ айта туғ ызушы, тіл - объективтік ө мірге тә уелсіз, тек рух заң ына ғ ана бағ ынатын ө з бетінше бө лек жатқ ан бір бө лек дү ние, ой дү ниесі, адамдарды сыртқ ы ә леммен ұ штастыратын, осы екеуінің арасындағ ы аралық дү ние дейді. Мұ ндай пікірлер, ә сіресе Америка лингвисі Уорф ең бектерінде ашық айтылады.
Тілдің қ оғ ам ө мірінде, оның даму тарихында елеулі роль аткаратыны, қ оғ ам тарихын, оның рухани ө мірін тарихын зерттеуде елеулі септігін тигізетіні белгілі. Сонымен бірге, тілдің қ оғ амдық ой-пікірдің қ алыптасып, дамуында да бейтарап қ алмайтындығ ы айқ ын. Бірақ соның ешқ айсысында да тіл билеушілік, басқ арушылық, бағ ыт сілтеушілік, жол кө рсетушілік қ ызмет атқ армайды. Ой-сананың қ алыптасуына, жарық қ а шығ уына тілдің кө рсетер қ ызметі аз емес, бірақ бұ дан ойлауды, сананы тіл туғ ызады, басқ арады деген қ орытынды шық пайды. Тілдің объективтік ө мірді танып, білудегі қ ызметі де осындай. «Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағ ы бірың ғ ай қ атынас тізбегіне ене отыра, ө зі сол санадан, объективтік шындық тан туғ ан туынды болып табылады».
Э.Сепир — Б.Уорф теориясы. Сепир-Уорф (ХХғ.) тілдік ық тимал болжамының мә нісі: «Адамдар обьективті заттар мен қ оғ амдық қ ызмет ә лемінде ғ ана ө мір сү рмейді, сонымен бірге адамдар сол қ оғ амда қ арым-қ атынас қ ұ ралы болып отырғ ан тілдің де ық палында табылады. Шындығ ында «нақ ты ә лем» айтарлық тай дә режеде сол топтың тілдік нормалары бойынша қ ұ рылады. Сол я басқ а бір қ ұ былысты біз ө зіміз ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амның тілдік нормалары ұ сынғ ан сө йленіс формасында естіп, қ абылдаймыз. Тү рлі тілдерде сө йлейтін қ оғ амдық қ ұ рылымдар ө мір сү ріп жатқ ан ә лем алуан тү рлі ә лемді алғ а тартады, сол бір ғ ана ә лемді емес. Б.Уорф: «Ә р тілдің лингвистикалық жү йесі идеяларды жеткізу қ ұ ралы ғ ана емес, тілдің ө зі де адамның интеллектуалдық қ ызметіндегі бағ дарлама болып, басшылық етеді. Біз табиғ атты зерттегенде, оны ө з ана тіліміз нұ сқ ағ ан бағ ытта зерттейміз». Яғ ни, олар- неогумбольдтшылдық тар тілді дү ниеге ашылғ ан терезе ретінде қ арайды. Адам – сана-ә лем тұ рғ ысынан қ арайды. Тіл қ андай болса, сол тілде сө йлеуші халық тың да санасы белгілі бір дең гейде сол дә режеде деп есептеледі. «Адам ө з туғ ан тілінің призмасы арқ ылы ғ аламды тү рліше кө реді, делелдемесі Э.Сепир мен Б.Уорф ық тимал лингвистикасы теориясының негізінде жатыр. Олар орта еуропалық (батыс) мә дениет пен басқ а мә дени ә лем (жеке алғ анда, солтү стік америка ү ндістері) арасындағ ы айырмашылық тілдегі айырмашылық тарғ а негізделетінін дә лелдемек болды.Б. Уорф: “Ә р тілдің лингвистикалық жү йесі идеяларды жеткізу қ ұ ралы ғ ана емес, тілдің ө зі де адамның интеллектуалдық қ ызметіндегі бағ дарлама болып, басшылық етеді. Біз табиғ атты зерттегенде, оны ө з ана тіліміз нұ сқ ағ ан бағ ытта зерттейміз”. Яғ ни, олар – неогумбольдтшылдық тар тілді дү ниеге ашылғ ан терезе ретінде қ арайды. Адам – сана - ә лем тұ рғ ысынан қ арайды. Тіл қ андай болса, сол тілде сө йлеуші халық тың да санасы белгілі бір дең гейде сол дә режеде деп есептеледі. “Адам ө з туғ ан тілінің призмасы арқ ылы ғ аламды тү рліше кө реді” дә лелдемесі Э.Сепир мен Б.Уорф ық тимал лингвистикасы теориясының негізінде жатыр. Олар орта еуропалық (батыс) мә дениет пен басқ а мә дени ә лем (жеке алғ анда, Солтү стік Америка ү ндістері) арасындағ ы арасындағ ы айырмашылық тілдегі айырмашылық тарғ а негізделетінін дә лелдемек болды. Ю.Д.Апресян бұ л лингвистикалық ық тимал теориясы туралы “тамаша болжамды” дә лелдеу қ иын деген пікір білдіреді. Бұ л кезде енді тіл ә р тілдің призмасы арқ ылы кө рінген ғ алам бейнесінің бейнелену формасы ғ ана емес, қ абылдау, есте сақ тау, қ айта қ ұ ру процесіне тікелей байланыс бар, ә рі қ ұ рушы, ә рі ұ йымдастырушы, ә рі дамытушы қ ызмет тұ рғ ысынан санамен қ атысты қ аралады.
Қ азіргі заман тіл білімі - дамудың биік шың ына кө теріліп келе жатқ ан кең салалы, кө п тармақ ты ілім. Оның қ ұ рамында ә р тү рлі лингвистикалық бағ аттар, мектептер, зерттеудің ә р тү рлі ә діс-тә сілдері бар. Оның сипатын, бү гінгі кү йін басқ аларынан бө ліп алынғ ан жеке бір мектеп, я зерттеудің жеке бір ә діс-тә сілі кө рсете, білдіре алмайды, оғ ан ө рісі жетпейді. Сол бағ ыттарды, мектептерді, ә діс-тә сілдерді бірлікте алып қ арағ ан жағ дайда ғ ана тіл білімінің қ азіргі кү йін, сипатын толық тү сінуге болады. Тіл, ойлау, таным. Сепир-Уорф болжамы. Ойлау обьективті дү ниені танып жә не оның адам санасында бейнеленуіне бағ ытталады. Ойлауда вербальды жә не бейвербальды ойлау кө рнекі образды тү рде жә не сезімдік образдар кө мегімен жү зеге асады. Яғ ни сыртқ ы ә серлерді қ абылдап оны жадыда сақ тап, елестету арқ ылы қ айта жасалады. Бейвербальды ойлау бұ л сө здерде бекітілген ұ ғ ымдармен байланысты анық талады. Оларды талдау, тұ жырымдау, қ орыту арқ ылы теориялар, болжамдар қ алыптасады. Вербальды ойлау тілдегі формалар арқ ылы кө рінеді, яғ ни ішкі немесе сыртқ ы сө йлеу процестерінде жү зеге асады. Алайда тіл барлық кезде ішкі ойды дә л жеткізуге қ абілетті бола бермейді. Тілдің маң ызды қ ызметі ол адамдардың ә лем туралы білімін ұ йымдастырады, танымын қ алыптастырады. Жә не оны келесі ұ рпақ қ а жеткізеді. Ал ұ ғ ымдық ойлау екінші орындағ ы жасанды тілдерде де ерекше орын алады. М: математиктер формалар арқ ылы ойлайды.Адам ойы қ ұ рылымының кү рделілігі адам миының қ ызметі туралы мә ліметтен кө рінеді. Адам ойлауы мен оның ә лем туралы кө ріністері нақ ты тіл арқ ылы анық талады. Ә лемнің тілдер арқ ылы бө лшектенуі ә ртү рлі, себебі белгілі бір ұ ғ ымды атау ү шін бір тіл жеке сө здерді, ал екінші тіл сипаттама қ ұ ралдарды қ олданады Тіл – адам рухының іс-ә рекеті. Тіл — халық тың энергиясы, рухы (В. фон Гумбольдт). Неогумбольдтық концепциядағ ы тіл мен ойлаудың арақ атынасы туралы мә селе. Тіл білімі тарихында тіл мә селелерін сол тілде сө йлеуші халық тың мә дениетімен, салт-санасымен байланыстыра зерттеу В.Гумбольдттың ең бектерінде кездеседі, алайда оның ә сіресе белең алғ ан кезең і – ХХ ғ. 20-30 ж. Осы негіздегі 2 бағ ыт: бірі – америкада, екіншісі – Германияда. Олар этнолингвистика д.а. Америка этнолингвистикалық ө кілдері: Э.Сепир, Б.Уорф болса, Германия этнолингвистика мектебінің ө кілі – Л.Вайсгербер, оның «Неміс тілінің кү ші туралы» (1950) деген 4 томдық ең бегі бар. Кемшіліктері: қ оғ амның рухани жақ тары халық психикасына тә уелді (диалектикалық материализм бойынша қ оғ амның рухани жағ ын оның экономикасы билейді); тіл қ оғ ам ө мірінің барлық салаларын басқ арып, нұ сқ ашы, сондай-ақ адамдардың кө зқ арасын, мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастырушы деп есептеді; тілдердің ә р тү рлі болуы – халық тардың ойлау дә режесінің ә р тү рлілігінен деп қ ате тұ жырым жасады. Тілдің ық тимал теориясы В. Фон Гумбольдттың тіл мен ұ лт рухының тең дестігі жә не ұ лт ө міріндегі тілдің ерекше анық тауыштық рө лі жө ніндегі теориясынан шығ ады. Тілдің салыстырмалы теориясының негізгі шарттары жеке тіл мазмұ ны жоспарының ө зіндік толық ерекшелігін бекіту мен ө зге тілдер мазмұ ны жоспарымен оның ұ станымдық ортақ тығ ы жоқ тығ ын дә лелдеуден тұ рады. Тіл ерекше феномен ретінде адам мен шындық арасында атқ аратын ерекше «тілдік аралық ә лемді бейнелейді.

38. Германия этнолингвистикасы: ө кілдері мен кө терген мә селелері. Америка этнолингвисткасының ерекшелігі Германия этнолингвистикалық мектебін қ алыптастыруда кө рнекті рө л атқ арғ ан – Лео Вайсгербер. Оның «Неміс тілінің кү ші туралы» (1950) деген 4 томдық ең бегі бар. Бұ л екі мектептің ө зара жақ ын, ортақ жағ ы – екеуінің де тіл мә селелерін мә дениетпен, халық тың рухани ө мірімен байланыстыра қ арайтыны. Екеуі де ө з зерттеулерінде В.Гумбольдттың дү ниені тану, білу процесінде тілдің атқ аратын рө лі жө ніндегі ілімін басшылық қ а алады. Дегенмен екі мектепті туғ ызғ ан себептер, олардың қ алыптасу негіздері екі басқ а: Америка мектебі ү ндістер тайпаларының тілін, мә дениетін, этнографиясын, ал Германия мектебі неміс мә дениетінің ұ лттық сипатын, белгілерін зерттеу негізінде туып қ алыптасқ ан. Екіншіден, Америка мектебі негізгі проблема етіп тіл мен мә дениетті, ал Германия мектебі тіл мен халық тың арақ атысын қ арастырды. Бұ л екі мектептің В.Гумбольдт мұ раларына қ атысы да ә ртү рлі болды. Германия мектебі оны ә лдеқ айда кең, жан-жақ ты пайдаланады, ал Америка мектебінде ондай ө ріс жоқ. Ә р мектептің ө зіндік ерекшеліктері нақ тылы тілдік фактілерді зерттеу ісінде айтылғ андардан гө рі де молая тү седі. Америка этнолингвистері тіл білімі мен этнографияны антропологияның жеке тараулары деп санайды. Америка этнолингвистикасын қ алыптастырушылар – Эдуард Сепир (1884-1939) мен Бенджамин Уорф (1897-1941). Э.Сепирдің «Тіл» (1921), «Лингвистиканың жайы» (1929), ал Б.Уорфтың «Тіл, ойлау жә не дү ние» (1956) деген ең бектері бар. Б.Уорф тілді асыра бағ алады да, ал ойлау мен дү ниенің (шындық тың) рө лін шектен тыс тө мендетіп тастады. Этнолингвистика Б.Уорфтың идеясы негізінде этнография мен ә леуметтану ғ ылымдарының аралығ ынан туындағ ан болып танылады. Ал, бұ л идея Э.Сепирдің тіл фактілерін этнос мә дениеті мен жеке тұ лғ а тұ рғ ысынан қ арастыратын теориясымен сә йкес болғ андық тан, ғ ылымда бұ л теория «Сепир-Уорф болжамы» деген атпен белгілі болып келді. Олардың пікірінше, антропология – мә дениет мә селесімен де, тіл мә селесімен де айналысатын ө рісі кең, кө п салалы ғ ылым. В.Гумбольдт концепциясы мынадай: «Ө мірде адам, тіл, ойлау жә не дү ние дегендер болады. Олар ө зара тығ ыз байланысты. Тіл адам мен дү ниенің арасында тұ рғ ан аралық нә рсе. Ол – адамды сыртқ ы дү ниемен байланыстырушы. Тіл - халық рухының сыртқ ы кө рінісі, халық ойының, дү ние тану дә режесінің кө рсеткіші. Халық тілі – оның рухы, халық рухы – оның тілі. Бұ л екеуі тепе-тең». Этнолингвистикалық мектеп ө кілдері В.Гумбольдттың осы пікірлерін басшылық қ а алып, оны ә рі қ арай дамытты, жетілдірді, мысалдармен толық тырды. Мә селен, Америка этнолингвистикасының ө кілі Э.Сепир: «Тіл – ә леуметтік шындық ты тү сінудің қ ұ ралы. Ә р тіл – ә ртү рлі модельмен жасалынғ ан. Сондық тан ә р тіл айналадағ ы қ ұ былыстарды ө зінше таниды. Яғ ни, ә р тілде сө йлейтін адамдар дү ниені ә ртү рлі кө реді. Тіл мінез-қ ұ лық нормасына да ә сер етеді. Халық тың ой ө рісін, мә дени дә режесін оның тілін зерттемей тұ рып тү сіну мү мкін емес», десе, Германия этнолингвистикасының ө кілі Л. Вайсгербер: «Ә р халық та дү ниеге тілдік кө зқ арас болады. Оны тану тілге байланысты. Тіл – дү ниенің кілті. Адам тіл жасағ анды ғ ана таниды» - деп есептейді. Сонымен қ атар ол; «Тіл – дү ниенің бейнесі. Сө з нақ ты затты емес, зат туралы ұ ғ ымды білдіреді» дейді. Яғ ни, Л.Вайсгербер тілдің дү ние танудағ ы ә леуметтік сипатына, кү шіне ерекше мә н беріп, оны «дү ниені қ айта жасаудың қ ұ ралы» деп тү йіндейді. Сө йтіп, екі мектеп ө кілдері де: «Адамдардың ой-санасы, дү ниеге кө зқ арасы, ө мірді тануы, мінез-қ ұ лқ ы - бә рі де тілге тә уелді. Олардың бә рін тіл басқ арады. Тіл тарихты да, мә дениетті де жасаушы, қ айта туғ ызушы», - деп, тілдің қ оғ ам дамуындағ ы атқ аратын рө лін шектен тыс асыра бағ алайды. Тілге оның жаратылысында жоқ міндеттерді теліді. Тілдің қ оғ ам ө мірінде елеулі рө л атқ аратыны, оның рухани жағ ын (халық тың мә дениеті, ә дебиеті, білімі, ғ ылымы, діні, ө нері, салты, ғ ұ рпы) зерттеуде септігін мол тигізетіндігі рас. Сондай-ақ, тілдің қ оғ амдық ой-пікірді қ алыптастыруда да бейтарап қ алмайтындығ ы айқ ын. Бірақ солардың ешқ айсысына да тіл – билеушілік, басқ арушылық, бағ ыт сілтеушілік қ ызмет атқ армайды. Ой-сананың қ алыптасуына, оның жарық қ а шығ уына тілдің кө рсетер кө мегі аз емес. Бірақ одан «ойлауды, сананы тіл туғ ызады, тіл басқ арады» деген қ орытынды шығ аруғ а болмайды. Тілдің объективті ө мірді танып, білудегі рө лі де дә л осындай. Этнолингвистикалық мектептердің ерекше кө ң іл бө лген тағ ы бір мә селесі – тілдердің грамматикалық қ ұ рылыстарындағ ы ө згешеліктер. Бұ л мә селеде де этнолингвистер В.Гумбольдттың пікірін басшылық қ а алады. Ол дү ние жү зіндегі халық тардың ә ртү рлі тілде сө йлеу себебін рухтан іздеді. В.Гумбольдт: «Тіл дегеніміз – сол тілді қ олданушы халық тың рухы. Ә р халық тың рухы ә р басқ а. Соғ ан сә йкес олардың тілдері де басқ а-басқ а болады. Тілдердің ө згешеліктері халық тардың дү ниеге кө зқ арастарының ө згешеліктерінде» деп санады. Осы пікірлерге орай этнолингвистикалық мектептер тілдердің грамматикасына да оларғ а тә н емес қ ызмет жү ктеді. Мә селен, олар: «Грамматика – халық тың ақ ыл-ой парасатын, мінез-қ ұ лқ ын жасаушы. Тіл қ ұ рылымдарының ә ртү рлі болуы – халық тардың ойлау формасының ә ртү рлілігінің белгісі» деп айтты. Америка лингвисі Б.Уорф тілдердің грамматикалық қ ұ рылымдарындағ ы ө згешеліктерді халық тардың ойлау формаларындағ ы, дү ниеге кө зқ арастарындағ ы, дү ние тану қ абілеттеріндегі ө згешеліктер, - деп ашық айтты. Оның пікірінше: «Тіл дегеніміз – ұ ғ ым, тү сінік, мағ ына. Ал ой-сана дү ниені бейнелейді. Яғ ни, дү ние тілден кө рініс табады. Бірақ ә лгі дү ние ә р тілде ә ртү рлі бейнеленеді. Ол сол халық тың дү ниеге кө зқ арасына, тілдік ойлауына байланысты». Б.Уорф мұ нда тілдік форманы мойындамайды. Б.Уорф Америкадағ ы хопи деп аталатын ү ндістер тайпасының тілін ағ ылшын, француз, неміс тілдерімен салыстыра зерттейді де, еуропалық тілдерде кездесетін кейбір ұ ғ ымдар мен грамматикалық категориялардың хопи тілінде ұ шыраспайтындығ ына қ арап, хопи тілінің «дү ниеге кө зқ арасы», «тілдік ойлауы» еуропалық тілдерден тө мен, нашар, икемсіз» - деген тұ жырым жасайды. Бұ л – қ ате пікір. Рас, америкалық тар ү шін капитализм – «еркіндік», ал капиталист - «еркін адам» деген ұ ғ ымды берсе, хопи тайпасының ө кілдері ү шін капитализм – «қ анаушылар қ оғ амы», ал капиталист – «қ анаушы» деген ұ ғ ымды береді. Дамудың жоғ арғ ы сатысында тұ рғ ан халық тар мен тө менгі сатыда тұ рғ ан халық тардың ө зін қ оршағ ан дү ниеге кө зқ арасы, тү сінігі біркелкі болмайтыны табиғ и нә рсе. Бірақ бұ л белгілі бір халық тың жаратылысының артық шылығ ынан немесе тө мендігінен болатын нә рсе емес. Олардың бә рі де ә р халық тың экономикалық тұ рмыс жағ дайларына, жағ рапиясына байланысты нә рселер. Тілдердің грамматикалық қ ұ рылысындағ ы ө згешеліктерге де дә л осы тұ рғ ыдан қ арағ андұ рыс.

39.Этнолингвистакның қ айнар кө зі, даму тарихы жайында толық ашып берің із Этнолингвистика - жалпы ғ ылымғ а тә н диференция процесінің тіл біліміндегі бір кө рініс іспетті іштей жіктелудің нә тижесінде пайда болғ ан. Тіл білімінің экстралингвистика, психолингвистика, паралингвистика, статлингвистика, т.б. салаларымен қ атар тұ рады. Бұ л сала кө п жағ дайда этностың шығ у тегіне, оның салт-дә стү ріне, ата-бабаларының тағ ылымына, қ оршағ ан табиғ и ортасына, сондай-ақ этнос ө мір-тіршілігіне қ ажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық) мә дениеттің қ ыр-сырына да ерекше мә н беріп келеді. Бірақ осығ ан қ арап, этнолингвистиканы этнографизмдердің немесе тіл мен этнография фактілерінің жай қ осындысы деп қ арауғ а болмайды. Этноним (грек - othos - халық, onyma - есім, атау) - ру, тайпа, ел, халық, ұ лт аттары. Этнонимдер ұ ран, ту, таң ба ретінде де жұ мсалып ру, тайпа, ұ лыс ел аттарымен де, солардың ішінен шық қ ан ру басылары мен би, ақ сақ ал, батырлардың есімдерімен де аталғ ан, жер-су аттары ретінде де қ олданылғ ан этнонимдер дербес мағ ыналы, кө бінесе жинақ сыз, кө птік ұ ғ ымдарды білдіретін сө здер. Ал этнонимика (грек othos -- тайпа, халық, onyma - ат, есім) - этнонимдердің шығ уы мен таралуы, қ олданылуын жә не қ ұ рылымын зерттейтін ономастиканың бір бө лімі. Этнолингвистиканың қ алыптасу процесін, мазмұ ны мен мақ сатын, зерттеу объектісі мен ө зіндік тә сілін осы салада істелген бірқ атар жұ мыстар ауқ ымы, бағ ыт-бағ дары мен сипатын пайымдауғ а ә бден болады [I, 2]. Қ азіргі таң да қ азақ этнолингвистикасы ө зіндік бағ ыт-бағ дары, ұ станатын қ ағ идалары бар іргесі ғ ылым саласына айналып отыр. Этнолингвистика - тілді мә дениетке қ атысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қ ызметіндегі жә не дамуындағ ы тілдік, этномә дени жә не этнопсихологиялық факторлардың ө зара ә серін қ арастыратын тіл
білімінің саласы. Этнолингвистикағ а қ атысты ең бектердің кө бісі сө здік
тү рінде болғ анымен оғ ан бағ ышталғ ан ғ ылыми зерттеулер мен
тақ ырыптық жинақ тар да баршылық. Этнолингвистика - халық тың этногенезін тұ рмыс-салты мен ә деп- ғ ұ рпын, мекен-жайын, басқ а халық тармен тарихи-мә дени байланысын, кү нделікті тұ рмысын, материалдық жә не рухани мә дениетін зерттейтін тіл білімінің жаң а саласы. Тіл мә селелерін мә дениетпен халық
ә дет-ғ ұ рпымен, салт-санамен байланыстыра зерттеу XX ғ асырдың 20- 70 жылдарында орын ала бастады. Тіл білімінде қ алыптасқ ан екі тү рлі бағ ыт бар. Олар негізінен Америка мен ФРГ-да дү ниеге келген.Алғ ашқ ы этнолингвистикалық зерттеулер ретінде мына ең бектерді
атауғ а болады: Эдуар Сепирдің 1921 жылы шық қ ан «Тіл», 1929 жылы
шық қ ан «Лингвистиканың жайы», Б.Уорфтың «Тіл, ойлау жә не шындық» (1959) жинақ тары. Э.Сепир индеецтердің кө птеген тайпаларының тілдерін зерттесе, неміс линвисі Л.Вайсгербер «Неміс тілінің кү ші» туралы тө рт томдық ең бек жазды. Америка мектебі тіл мен мә дениетті негізгі проблема деп алса, Германия тіл мен халық ты
I орынғ а қ ояды. Яғ ни, тіл функциясын, оның қ оғ амдағ ы даму рө лін асыра сө з етеді. «Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағ ы бірың ғ ай қ атынас тізбегіне ене отыра, ө зі сол санадан, объективтік шындық тан туғ ан туынды болып табылады» дейді В.А.Звягинцев. Америка ғ алымдарының ең бектерінде «этнолингвистика» терминінің орнына кө біне «антрополингвистика», «этносемантика» атаулары қ олданылады. Осы бағ ытта зерттеулер жү ргізген Ресей этнолингвистикасының ө кілдері Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоровты т.б. Олар тілдің тарихын, этнолингвистикалық атластарын жасап, тілдегі жә не халық мә дениетіндегі аумақ тық жә не ә леуметтік диалектілерді т.б. зерттейді.
«Этностың басып ө ткен сан ғ асырлық даму жолы, оның белгі-
бейнелері біздерге тас мү сіндер мен жартастарғ а қ амалғ ан сына жазулар арқ ылы, мә дени ескерткіштер мен ә ртү рлі ғ имараттар тү рінде жетуі мү мкін. Бірақ бұ лар этнос ө мірінің мың да бір елесі ғ ана, оның шын мә ніндегі даналығ ы мен дү ниетанымы тек тілінде ғ ана сақ талады. Ә рбір дә уірде ө мірге қ ажет болғ ан қ ұ рал-сайманның, қ ару-жарақ тың, киім мен ішер тамақ тың, тұ рмыстық заттар мен салт-санағ а, ә дет-ғ ұ рып, наным-сенімге, ойын-кү лкі, той-домалақ қ а байланысты ұ ғ ымдардың аты-жө ні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғ ана. Яғ ни жеке сө здер мен сө з тіркестері, фразеологизмдер мен мақ ал-мә тел арқ ылы ғ ана бізге жетуі мү мкін»дейді. Бү гінгі таң да қ азақ этнолингвистикасында ғ ылыми негізі қ алыптаса бастағ ан, жан-жақ ты ізденіс нә тижесінде ерекшелігі мен ү рдісі айқ ындалып келе жатқ ан «дербес те перспективті ғ ылым саласы
ретінде танылып отыр». Мұ ны белгілі ғ алым профессор М.М.Копыленко ө зінің «Этнолингвистикасының негіздері» деп аталатын ең бегінде айқ ын кө рсетіп отыр. Этнолинвистикағ а қ атысты ең бектердің кө бісі сө здік болғ анымен оғ ан бағ ышталғ ан ғ ылыми зерттеулермен тақ ырыптық жинақ тар да баршылық. Осы орайда қ азақ этнолингвистикасы бойынша академик Ә.Қ айдардың кө п жылдар бойы дайындап жү рген «Қ азақ тар ана тіліә лемінде» атты 4 томдық этнолингвистикалық сө здігін атауғ а болады. Қ азақ тіл білімінде этнолингвистика ілімінің негізін салушы академик Ә.Т..Қ айдаров. Этнолингвистикада халық тың, этногенезін, тұ рмыс салты мен ә деп-ғ ұ рпын, мекен-жайын, басқ а халық тармен тарихи- мә дени байланысын, кү нделікті тұ рмысын, материалдық жә не рухани мә дениетін зерттейтін тіл білімінің жаң а саласы.
Ол саланың ерекшелігі, зерттеу пә ні т.б. қ ырлары туралы академик Ә.Қ айдаровтың жә не профессор Е.Жанпейісов пен М.Копыленко ең бектерінде жан-жақ ты айтылғ ан. Этнолингвистиканың жеке бағ ыт ретінде пайда болуы этнографияның қ ойнауында XIX
ғ асырдың 70-жылдарынан бастап АҚ Ш-тың тіл білімінде басталғ ан. Ол солтү стік сосын Орталық Американың ү ндіс тайпаларын зерттеумен тығ ыз байланысты кең інен ө ріс алады да, алғ ашында негізінен этнографиялық, материалғ а кө ң іл бө лінді. Бірақ бірте-бірте америкалық
ү ндістер тілдерінің туыстығ ын зерттеу басты мә селеге айнала бастады.
Соның негізінде америка тіл білімінде жаң а дә стү рдің негізі қ алыптасты. Америка ғ алымдарының ең бектерінде «этнолингвистика» терминінің орнына кө біне «антрополингвистика», «этносемантика» атаулары қ олданылады. Бұ л саланың Ресейде қ алыптасуы Ф.И.Буслаевтың, А.Н.Афанасьевтің, А.А.Потебняның т.б. ең бектерімен байланысты. XIX жылдардың 70-80 жылдарында фольклористика саласының жанданып, тіл мен мә дениеттің байланысын зерттеудің жаң а жақ тарының ашылуы -этнолингвистика пә нінің ұ ғ ымы мен міндеттерін кең ейтіп, ө зі жаң а жаң а сатығ а кө терді. Осы бағ ытта ү лкен жұ мыстар жү ргізіп жатқ ан, ө зіндік мектептері бар Ресей этнолингвистиканың кө рнекті ө кілдері деп бірінші кезекте Н.И.Толстойды жә не В.В.Топоровты т.б. атауғ а болады. Олар ө з зерттеулерінде нақ ты бір тілдің тарихын сол тілде сө йлеуші ұ лттың тарихымен тығ ыз байланыста қ арастырады, этнолингвистикалық
атластар жасайды, тіл мен мә дениеттің ара қ атысына байланысты мә селелерді, тілдегі жә не халық, мә дениетіндегі территориялық жә не ә леуметтік диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мә дениетті, тіл білімі мен мифологияың шекарасындағ ы ө рісті т.б. зерттейді. «Лингвистикалық, энциклопедиялық сө здікте» этнолингвистиканың кең, тү рдегі ұ ғ ымына осылайша анық тама
берілген: «Этнолингвистика қ андай тә сіл арқ ылы берілгенніне қ арамай
(сө з, пә н, салт т.б.) мә дениеттің халық тық психологияның жә не мифологияның «мазмұ нын» лингвистикалық ә дістер кө мегімен зерттейтін кешенді пә н». Ол қ азақ тіл біліміндегі жаң адан қ алыптасып дамып келе жатқ ан этнолингвистика саласының да ерекшелігі мен ө зегін қ ұ райды.