Психологиялық талдау абстрактілі ұғым емес, нақты идеялық–көркемдік

қ ұ былыс деп тү сінер болсақ, ең алдымен шығ арманың мә тін қ ұ рылымына мә н берер едік. Ал кө ркем текстің неғ ұ рлым басты сипаты объективті баяндау ағ ымының стильдік-композициялық ә ралуан қ ызметіне байланысты.

Қ азақ тарихи романының 1960-1980 жылдар аралығ ындағ ы екінші бір жаң а тынысынан қ азіргі ә лемдік проза ауқ ымындағ ы ү здік ү рдістерге еліктеу, бай ә деби тә жірибе сабақ тарын ұ тымды мең геру, ұ лттық ә дебиеттегі озық дә стү рлерді дамытуғ а талпыныс рухы айқ ын сезіледі. Ә рине, бұ л туындылардың бә рі бірдей одақ тық кө лемдегі соны қ ұ былыс саналмағ анмен, ө з уақ ытына сай сан салалы кө ркемдік ү деріс бір тармағ ына лайық эмоционалды-стилистикалық бедерлер танытады.

Мә селен, Мұ хаметжан Қ аратаевтың “Даладағ ы дабыл” атты кө лемді шығ армасы ұ лт-азаттық қ озғ алыс тақ ырыбын қ амтитын тарихи-публицистикалық роман болғ андық тан, дә уірдің панорамалық суретін беруде ә р алуан баяндау тә сілдері белсеніп алғ а шық пағ анымен, оқ иғ асы қ алың, сюжеттік мерзімі ұ зақ, композициялық болмысы кү рделі туындыдағ ы адам мінез-қ ұ лық тары шешуші роль атқ аратын мезеттерде автор дербес эмоционалдық позициясын бү кпелемеген. Баяндаушы қ ызметін жекелеген кейіпкерлер де атқ арып отырады. Мұ ндай эпизодтарда жә не орталық тұ лғ а – Иван Васильевич Деев тұ рғ ысынан сө з жү ретін сә ттерде автор мен қ аһ арман сана сфералары тұ тастық қ а жетеді ә рі автор назары мен сезім ә лемі персонаждар табиғ атына орай психологиялық жағ ынан шұ ғ ыл бейімделуші қ асиеті арқ ылы предметтік-бейнелеу жү йесіне стилистикалық толымдылық дарытады.

Психологизм ө рнегіне қ атысты “Даладағ ы дабылдан” біз байқ ағ ан негізгі авторлық баяндау типтері мен формалары тө мендегідей: 1/ Тікелей жан дү ние суреттерін бедерлейтін 1-3-жақ тық (мыс., 83, 122, 130, 137, 143, 211, 212, 213-бб.) тө л сө з бен тө леу сө з (мыс., 13-б.); 2/ Авторлық шегіністер

(25, 32, 74, 157, 175, 196-бб.); 3/ Ә ң гімелеу (сказ) текстері (8, 19, 63, 96, 275-бб.); 4/ Ортақ тө л сө здер (14, 77, 212, 261-бб.); 5/ Публицистизм элементтері (29, 52, 60, 73, 92, 101-бб.); 6/Авторлық мінездемелер (13, 36, 44, 69, 76, 86, 99, 103, 196, 210, 300-бб.). Кө рсетілген беттер қ азірде, алдағ ы уақ ытта да тек басты-басты мысалдарғ а мегземек. Бұ л аталғ ан баяндау тә сілдеріне толық тоқ талу – арнайы зерттеу ісі. Біз осы мә тін телімдеріндегі кейіпкер кө ң іл-кү йін ашуғ а септігі мол кейбір заматтарғ а ғ ана кө з жү гіртеміз.

Кейіпкер сезім ахуалын тө те бейнелейтін абзацтар негізінен ық шам келсе де, діттеген мақ сатына жетіп отырғ ан. Мә селен, ағ ылшын инженері Харслейдің ө зіне талап қ оятын “жабайы” халық қ а ашу-ызасы (83-б) ортақ тө л сө з (қ ос ү нді сө з) ү лгісін аралас алумен персонаж ұ ғ ымындағ ы менмендікке ұ ласа суреттелсе, жат жұ рттық “мейман” жү регіндегі кенеттен туғ ан қ орқ ыныш оның “тобыр” ә рекеті ә келмек қ айғ ылы оқ иғ аларды еске алу ассоциацияларымен қ абаттас, дә лелді кө рсетіледі.

“Жұ рттың бә рі Махмұ ттан кө з алмай қ адалып отыр. Не деген абырой! Алаш партиясының тө тенше съезіне мұ ны арнайы шақ ырғ ан! Сақ ал-мұ рт шық пағ ан жап-жас жігіт, қ аршадай болып ө зінен ү лкен шонжар байларғ а, ақ сақ алдарғ а, зиялы молдаларғ а қ андай ұ лы оқ иғ а жайын хабарлап отыр! ” (143-б.) – деген ү зіндіде бір адам емес, бір топ адамның қ ылығ ына байланысты бір топ адамның таң ырқ ау, сү йсіну ә сері жинақ талып пайымдалғ ан. Байқ азы байдың баласы Махмұ ттың жастығ ы мен ісінің “кесектігі” айналасындағ ы ел атқ амінерлерінің ә деттегі бедел-абыройына ойша қ арсы тұ рып, қ араң ғ ы “ақ сү йектердің ” оқ ығ ан жігіт алдында ауыз аша алмай, қ ызғ ана да қ ызығ а толғ аныс кешуі автор тарапынан ирониялық ә уенмен ө рнектеледі. Мысқ ыл интонациясы жиылғ ан қ ауым мұ ратының нә рсіздігі мен кө з астынан арғ ыны кө рмес надандық қ а сә йкес ө рістеген. Тек семантикалық, экспрессивтік мә ніне орай қ ойылғ ан оқ шау леп белгілері кө пшілікке тә н сезім градациясын лайық ты аң ғ артқ ан. Осы жерге жетекші кү ш қ осатын - келесі абзацтағ ы Байқ азы кө зіндегі мақ таныш лебі. Ә йтсе де аталмыш психологиялық қ ұ былыс оғ ан ғ ана емес, ү й иесінің иық тас серіктеріне де тә н екені кү мә н келтірмесе керек. Автор сө зі мағ ыналы сипатқ а иеленген. Сондай-ақ эпизодтық кейіпкерлердің бірі - Ысмайылдың ө лім қ аупі алдындағ ы мазасыз шағ ы ешбір мысқ ыл ишарасын қ оспай-ақ байыпты объективизммен ө рнектеледі. Автор кейіпкер жан дү ниесіндегі алдағ ы ү кім жазасынан қ орқ у ық палына сай ө зіне де тү сініксіз қ арама-қ айшылық ты дағ дарыс мезетін дә л атайды.

Ысмайыл сезіміндегі ү рей толқ ыны сана астарындағ ы ұ шқ ыр интеллектуалдық процестер барысында тіпті асқ ына тү седі (213-б.). Қ атігез жау ә деттегі пенде ретінде қ иялы арқ ылы болашақ ә рекеттерді суреттік ә рі сө здік қ асиеттерімен бірдей елестету ү стінде жан дә рмен кү й кешеді. Осы баяндау ү лгілері персонаж сферасына бойлай еніп, оның кө зқ арас, тү сінігіне ү йлес тұ рғ ыдан ө рістейді. Бұ л анық тап қ арасақ, ортақ тө л сө з бен автор сө зінің ө те жақ ын араласу сә тін аң ғ артар, қ аламгер шеберлігіне куә жолдар екені кү мә нсіз.

Қ ос ү нді сө здер романда жекелеген кейіпкерлер кү йініші мен қ уанышын, ә сіресе ызалы, шарасыз шақ тарды синтетикалық психологизм ү рдісінде бейнелеуге кө п ү лес қ осады. Ә ң гімелеу мә тіндері дә л жоғ арыдағ ыдай сын сағ аттарғ а арналмағ анмен, неғ ұ рлым байсалды жағ дайлардағ ы кө ң іл-кү й пернелерінің сенімді ү н танытуын қ узаса, публицистизм элементтері кө бінесе автор не қ аһ арманның эмоционалдық толқ у заматтарын идеялық пафос, патетикалық кө терің кі леппен ұ намды ұ штастыра біледі. Ә р кезде толық тырылып отыратын, субъектінің жаң а қ ырларын нақ ты іс, ә рекет нә тижесінде ішкі ә сер ә уендерімен бірлікте қ арастыратын мінездемелер ық шам да дә л. Авторлық шегіністер лирикалық “мен” жә не эпикалық “ол” формаларында да ұ штасуымен қ ызық ты ә рі мұ ндай кө ріністер баяндау тынысына “жекелік” мотиві басым, тың ажарлы арналар қ осып, сө з иесінің арман-мұ рат, мінез қ ырларын шынайы психологиялық детальдар арқ ылы кестелейді.

Мақ ан Жұ мағ ұ ловтың “Қ ыран қ азасы қ ияда” роман-дилогиясының таза мә ніндегі психологиялық шығ армадан ауылы алыс. Оны Қ.Исабаевтың “Айқ ыз”, З.Ақ ышевтің “Ақ бел асуы”, Ш. Мұ ртазаевтың “Қ ызыл жебесі” туралы да айтуғ а болады. А.Нұ рмановтың “Қ ұ ланның ажалы” романында сә л ө згеше бағ дар бар.

Автор арада талай кезең дер белесін қ алдырғ ан, ізі суи бастағ анымен, қ ызуы басылмағ ан ерлік оқ иғ аларын баяндауда мезгіл алшақ тығ ына арнайы мә н бермейді. Ө зі сол дә уір, сол сұ рапыл соғ ыстың нақ ортасында, негізгі кейіпкерлердің дә л қ асында жү ргендей ә сермен барынша бейтарап позициядан табылуғ а ұ мтылады. Ал жазушының дара эмоционалдық келбеті замана қ ұ былыстарына қ атысты жалпы халық тық ынта ық ылас, кө зқ арас сипаттарымен ү ндес шығ ып отырады. Шығ арма архитектоникасында эпикалық ауқ ым басты сюжеттік арнағ а тікелей сабақ тас фрагментарлық кө ріністер арқ ылы тыныс ашады. Романның стильдік ө рнегі эпико-драмалық жә не ә редік ұ шырасатын ұ намды публицистикалық пафоспен тұ тас кейіп алады.

М.Жұ мағ ұ лов негізінен оқ иғ алық даму мезеттеріне ден қ оятындық тан, адамдар психологиясындағ ы нә зік иірімдерге тоқ тала ү ң іліп жатпағ ан. Ә йтсе де психологиялық талдау элементтерінсіз шынайы кө ркем туынды дү ниеге келмесі ақ иқ ат. Халық батыры, атақ ты Амангелді Иманов жайлы шығ армада жү рек толғ аныстарын негізгі ә рекет, қ имыл ө рісін бейнелеу ү стінде ық шам ғ ана, шағ ын бояулармен кө рсету жиі. Жазушы 1916 жылғ ы қ азақ халқ ының ә йгілі ұ лт-азаттық кө терілісі мен революциялық шеруін осы қ ұ былыстың панорамалық болмысына сай жан-жақ ты қ амту ү шін ішкі сезімдік драматизм табиғ атына бойлап бармағ ан. Бә лкім, бұ л М.Жұ мағ ұ лов кітабының басты бір кемшілігі де шығ ар. Алайда, жоғ арыда айтқ анымыздай, ә р алуан толғ аныс, тебіреніс кезең дері тым мол бедерленбегенімен, сирек те болса, қ аһ арман тұ лғ асын нанымды кескіндеуге зор ү лес қ осады.

Жарлы-жақ ыбай, жә бір-жапа кө рген кем-кетіктің қ амымен атқ а қ онғ ан Амангелді ешбір атақ, лауазымнан ү міт кү тпесе де, қ ан майданғ а жеке басына ғ ана жақ сылық іздемеген адал кө ң ілмен аттанса да, ә скердің қ ара жұ мысына қ ырдан жігіт алу туралы патшаның белгілі июнь жарлығ ына байланысты ашу-ызамен сардар соң ына ерген ел оғ ан ру басына кө рсетер қ ұ рмет танытқ ан сә т “батырдың жанын қ озғ ап жібереді”, ол “жү регі ө рекпіп, тынысы тарылғ андай болады”, “аздап тамағ ын қ ырнап жө теліп алады” (131-б.). Осы шағ ын психологиялық детальдар алып тұ лғ алы, ер мінезді, тә каппар халық кө семінің қ арапайым кө пке тә н типтік мінез-қ ұ лқ ынан хабар беруімен сенімді рухани ахуал тудырады. Халық кө семді ардақ таса, кө сем де халқ ын сү йеді, қ алың жұ рттың таза ық ыласын терең сезіне тұ рып, қ обалжу ол бастағ ан ұ лы істің тарихи, азаматтық ересен маң ызын ұ ғ ынумен, жауапкершілік жү гі, сенім қ уатынан ширығ умен тамырлас.

“Алғ ашқ ы ә скеріне жаны сү йсініп кететін” (138-б.). Амангелді “алдында ақ сеніммен қ арағ ан жайсаң жігіттердің ө ткір кө здерінен қ айда бастасаң да ереміз деген тә уекелді кө ргенде”, “арқ асы шымырлап кетеді” (Сонда). Жазушы қ олбасшының сан қ илы кү дік, кү мә н заматтарын бастан ө ткере келіп, азаттық туы астына қ айтпас қ айсар ниетпен бас қ осқ ан сарбаздарына таң ырқ ай тамсанып, жігерлі ү мітпен қ арайтын мезгілін тұ рақ ты фразеологизмдер мағ ынасымен қ амтылатын жағ дай шынайылығ ы нә тижесінде ұ тымды суреттейді.

Амангелді ә р кезде ұ ран тастап, дә л кө здей мылтық атып, ә р тү рлі соғ ыс тактикасы мен стратегиясын ұ йымдастыру барысында жалаң ә рекет, жалынды сө з арқ ылы ғ ана кө рінбейді, нақ ты жағ дайларғ а байланысты бірде кү йіну (мыс., 198-б.), бірде тебірену (211-б.), бірде қ ысылу (317-б), енді бірде “ тұ ла бойы мұ здап” (286-б.) аза тұ ту шақ тарын бастан кешсе, кө терілістің жең ілу қ аупі тө нген уақ ытта шарасыз торығ у кү йі тікелей дертті уайым, сырқ ат белгілерін (339 -б.) таныта бастайды.

“Қ амаудың жиырма сегізінші кү ні келді. Оның ө мірінің ең ақ ырғ ы тү ні. Бұ л басқ а тү ндердің, жаздың қ апырық тү ндерінің бә рінен де сорақ ы, ауыр тү н болды. Ә лі кө ктемнің іші, майдың он сегізі ғ ана ғ ой” (364-б.) деген жолдарда автор образы айқ ын із тастайды. Ә детте объективті баяндау ү рдісінен ауытқ ымайтын жазушы осы тұ ста субъективті сезім пернелерін қ озғ ап қ алады. Кейіпкер ө з тағ дырының соң ғ ы сағ аттарын сезбеуі мү мкін, ал қ аламгер трагедиялық мезетті алдын ала ескерте келіп, Амангелді тұ лғ асының ө лімге қ имас нар қ асиеттерін ішкі шер, қ асірет демімен ө рнектейді. Табиғ аттың бір кү ндік мінезі мен ежелгі дағ дысы арасындағ ы қ айшылық символикалық тү рде ө мірдің ә ділетсіз, қ атыгез заң ын лирикалық толқ ыныс, аяныш, мұ ң лебімен бедерлеген. Тұ йық сырлы ық шам фразалар аз сө збен аса зор ә леуметтік, философиялық тұ жырымдар тү йе алғ ан.

Характерология жалпы психологияның бір тармағ ы болғ андық тан, кө ркем туындыдағ ы авторлық мінездемелердің де орны бө лек. М.Жұ мағ ұ лов шығ армасында бұ л компонент бас қ аһ арманмен қ атар эпизодтық кейіпкерлерге де қ атысты қ олданылады. Ал Амангелді кейде ө зі басқ а бір адамғ а бағ а берсе (мыс., 31-б.), кө біне ол туралы қ атарлас серіктері, иық тас дос-жарандары да ішке тү йген, кө зі жеткен байламдарын ашық айтпаса да, нақ ты жағ дайлар ү стінде қ аламгер назарына ұ сынып отырады. Мә селен, сардардың айтқ ан сө зінен қ айтпас бірбет қ асиетін батырдың қ олтығ ына жыланша оратылғ ан арамза Ә бдіғ апар хан да (339-б.), саяси жетекші қ ызыл жауынгер Веденеев те (344-б.) байқ айды. Ә бдіғ апар Амангелдіні икемге кө ндіру ү шін жора-жолдастарын пайдалануды ойласа, адал, турашыл Веденеев “морт мінезге” кү дер ү зе қ арап, ақ ыры басқ а майданғ а ауысып кетеді. Ал сардардың айқ ын кү рес мақ сатын, ә леуметтік сана-сезімінің ұ шталғ ан жағ ын, асқ ақ рухын кө рген ә йгілі комиссар Ә.Жангелдин Амангелдіні даладағ ы бұ рын ө ткен ереуіл басшыларымен салыстыра келіп, оның “ақ ыл, парасаты” (182-б.) мен кө регендігін, қ айраткерлігін сү йсіне пайымдайды. Автор кө зқ арасымен сабақ тас бұ л мінездемелер роман–дилогия бас қ аһ арманының жан тынысында жинақ талғ ан рухани сапаларын, тү рлі шешуші мезеттер мен қ иын-қ ыстау шақ тардағ ы мә нді ә рекеттік межелерді айқ ындау, жең іс пен жең іліс себептеріне хас объективті, субъективті сарындарды ашу ү шін ұ тымды роль атқ арады.

Романның бірталай беттерінде (мыс., 22, 60, 98, 148, 151-бб.) авторлық баяндау диалогтық репликаларғ а сү йене, не оларды бойына сің іре даму арқ ылы субъектілік сфералардағ ы кө ң іл нюанстарын бірге қ амтыса, қ айсыбір ә ң гімелеу (сказ) эпизодтары (мыс., 43, 66, 102, 104-бб.) Амангелдінің қ иялғ а бергісіз ерлік істері туралы жұ рт қ ауесетіндегі таң ырқ ау, мадақ тау эмоцияларын немесе сө йлеуші адамның ө зі мә лім етіп отырғ ан оқ иғ а, қ ұ былыстарғ а байланысты ә сер, толғ аныстарын экспрессивті бояулармен жеткізеді.

Ал қ ос ү нді сө з ү лгісіндегі текст ө рнектері (43, 47, 60, 83, 112, 154, 212, 220, 296-бб.) адамдар психологиясындағ ы ә р текті аффективті жағ даяттар, ә йтпесе айналадағ ы тіршілік ө згерістеріне орай заң ды шара іздестіру, ортағ а бейімделу не қ арсылық білдіру, кү дік, кү мә н, дағ дарыс минуттарын кешу сияқ ты ширығ у кө ріністерін нанымды сипаттайды. Барлық жағ дайда да уақ ыт тынысы, замана болмысы жеке адам санасындағ ы реалистік сә улелену, яки интериоризация ү рдістерінен ө тіп жатады.

Тарихи тақ ырып саласында 1960 жылдардың аяғ ында жарық кө рген Ақ ан Нұ рмановтың “Қ ұ ланның ажалы” романынан бү кіл туынды рухына тә н идеялық -кө ркемдік қ асиеттерге сай соны нақ ышты авторлық баяндау арнасынан, оның ішінде тікелей баяндаушы тө л сө здерінен байқ аймыз. Жазушы шығ арманың эпикалық ауқ ымын тек сюжеттік, композициялық тә сілдермен емес, алдымен бас кейіпкер Қ ұ ланның, кү рделі дә уір бағ дарын дә л ұ ғ ына алмай, М. Шолохов “Тынық Донындағ ы” Григорий Мелехов сияқ ты екіұ дай кү й кешіп, адасу соқ пағ ына тү сетін қ айғ ылы жанның ішкі сезім драматизмін, дү ниетанымдық ізденістерін тү бірлей, жан-жақ ты бейнелеу шеберлігімен де ө сіре тү седі.

Шығ армада ө зге кө ркемдік телімдерге қ арағ анда авторлық баяндау ағ ымынан мол психологизм ө рнектері кө з тартады. Рас, ол Л. Толстой, Ф. Достоевский немесе М.Пруст сияқ ты аса қ иын ә рі нә зік ой, ұ ғ ым, кө ң іл тартыстарын шегіне жете, ешбір қ артыс-қ абатын қ алдырмастан суреттемеген. Ондай тең десі жоқ биік ө нер қ аламгер қ олынан келмеуі де мү мкін. Екінші жағ ынан А. Нұ рманов қ аһ арманы – Қ ұ лан білімді, зиялы қ ауымда, тү рлі философиялық, ұ ждандық мұ раттар ү шін кү рес азабын тартатын нә зік жанды, интеллектуал азамат емес, қ ыл аяғ ы сауатын да аша алмағ ан, сол кемшілігінен ө мір бойы зардап шегетін, бір жағ ы ұ лт азаттық кө терілісі, революция кү ндерінде қ ұ ралайды кө зге атқ ан мергендігімен, айтулы ерліктерімен аты шық қ ан ә деттегі дала қ азағ ы. Сондық тан кез келген дү ниеге жанаса бермейтін адам психикасын зерттеу ә дісі – “жан диалектикасына” байланысты А. Нұ рманов туындысы объективті себептерге сә йкес шектеулі сипат қ ана алады. Бірақ осы ниеттегі жазушы талабы баяндау жү йесінің басым бө лігін кейіпкерінің ой, толғ аныстарына арнауы ә йтпесе ә р тү рлі ө мір қ ұ былыстарын Қ ұ ланның назары, қ абылдауы, ә серленуі тұ рғ ысынан бедерлеуінен кө рінеді. Автор бейнесі кейбір ландшафтқ а қ атысты эпизодтарда, медитативтік шегіністерде бас кө тергенімен, негізгі баяндау арналары Қ ұ ланның субъектілік аяларымен біртұ тас қ алыпқ а ауысып, жалпақ тілмен айтқ анда, батырдың “қ анжығ асында жү реді”. Мұ ндай бағ дар басқ а да кейіпкерлер, мысалы, тонын айналдырғ ан ақ офицері Ефим Кутский (Абдол) образы ретроспекциялық ың ғ айда суреттелетін тарауларда да сақ талғ ан. Алайда автор – баяндаушы Қ ұ ланның адалдығ ын, елеусізден ө рт шығ арғ ан зор қ ателігін ақ тай, аялай, ө кіне ө рнектесе, қ анқ ұ йлы есаул Кутскийдің озбыр да алдамшы тірлігін оның ө з лебізіндегі мінез, болмыстық детальдар арқ ылы табиғ и жиреніш эмоцияларымен шынайы суреттейді. Екі жағ дайда да авторлық аң сар кейіпкерлердің субъективті ә лемімен тығ ыз тамырлас. Қ ұ лан да, Ефим де автордың тікелей араласуынсыз тек “сү йемелдеуімен” ғ ана жеке бастарының адамдық, саяси, моральдық бет-бейнесін ө здері сипаттап шығ ады.

“Ия, айтты айпады қ илы-қ илы заман ө ткен екен мұ ның басынан. Қ ұ лан кө ң ілінде осы кү ні жегі қ ұ рттай ішін кемірген бір ғ ана ө кініш бар. Ә ліпті таяқ деп білмейді. Ә кесі марқ ұ м, обалы не керек, қ анжығ асына бір ішіктік тү лкі терісін байлап, жасында мұ ны молда алдына ертіп баруын барды-ау...” (27-б.)- деп кете беретін Қ ұ лан толғ анысын ортақ тө л сө з тү рінде баяндайтын осы тә різді мә тін дең гейлері романда ү зілмей жалғ асып жатады. Ү зіндідегі оқ иғ а, сезім мазмұ нын тікелей жазушы атынан хабарлап ө ту ешқ андай кө ркемдік ұ тқ ырлық танытпас еді. Ө з ө мірін қ амығ а, шерлене еске алатын налалы жанның ішкі ой, сө йлеу мә нерін ө згертпей, нақ ты лексико-стилистикалық оралымдар арқ ылы рухани шындық болмысын бейнелеу қ аһ арман психологиясын нанымды ө рнектеуге бастағ ан. Осы сө йлемнің ө зінде ә лденеше рефлексологиялық белгі-нышандар бар. Бірінші – Қ ұ ланның қ ара танымағ анына ыза, қ ыжылы. Бұ л - негізгі лейтмотив. Екінші – перзентіне жақ сылық тілеген ә ке мұ ратын сағ ынышпен еске тү сіру. Егде тартқ ан кезінде де, алмағ айып дү ниеден баз кешкен, кө птен бө лектеніп, жалғ ыз қ алғ андай пендеге ең жақ ын адамның ақ ылы мен жанашырлығ ы ерекше аяулы. Ә ке ниетін орындай алмауы бастапқ ы ө кінішінің тіпті ауыр ү лесі. Ү шінші – Қ ұ ланның уақ ыт, мекендік ұ ғ ымдарғ а айқ ын таң ба салып, ө ткен ө мір, қ айта оралмас жастығ ы ү шін қ амығ уы. Тө ртінші – бұ л жағ дайдың ө зіне енді ашып отырғ ан жаң алығ ы емес, кө птен мә лім сыры екендігі. Бесінші – Қ ұ ланның жеке тағ дырындағ ы барша адасу тауқ ыметін аталмыш қ ателігінен кө руі, ә рі оның оң алмастығ ын, болашақ кү ндерінің қ ауіп, кү мә н бұ лтына орануын мә ң гіліктей сезінуі.

Эпизодтық кейіпкер ө зін ө згенің кө зімен қ арағ андай сың айда, сө йте тұ ра сол “ө зіне” жақ ындата ойлауы ретінде кө рініс табуы, автордың мү лде ү лес бермеуі баяндаушылық тұ рғ ысынан қ азақ прозасы ү шін қ ызық та, жаң алық ты ерекшелігі бар қ ұ былыс. Ол модернистік ә дебиетте жиі пайдаланылатын интертекст қ ұ былысына жақ ын.

Бірталай авторлық мінездемелер романда Қ ұ ланның субъектілік қ абылдау, пайымдау аялары бойынша беріледі. Ертеректегі сартоқ ым ұ ры, кү штілердің қ олжаулығ ы боп қ ана жү ргенмен, ә ділдік пен жақ сылық ты айыра танып, адалдық қ а бү йрегі бұ рып тұ ратын, кейіннен кең ес ө кіметінің сотымен ақ талатын ұ сқ ынсыз мешкей Майлық (23-б.) мерген кө ң іліндегі аяныш, тілектестік пенелерін қ озғ аса, туысы дегенмен ожар, даң ғ ой мақ танқ ұ мар Серкеш (48-б.) реніш, нала шоғ ын қ оздатады, банда атаманы Кү шікбай (Кө ктө бет) ептеген мысқ ыл, қ ауіп кү ткен секемшіл сезіммен сипатталса (122-б.), “қ улығ ына найза бойламайтын”, Ғ. Мұ стафиннің “Дауылдан кейін” романындағ ы Шә кен мырза тә різді айла-шарғ ысы, тү лкі бұ лаң ы мол, алды жылы, соң ы ызғ арлы Шарбақ бай бай (87-б.) ащы кекесін, айқ ын жиреніш, кек, ө кпе эмоцияларымен бедерленеді. Ал Ефим Кутский (72, 76.-бб.), Рү стембай (8-б.), Бейпілқ асқ а (163-б.) сияқ ты кейіпкерлердің сырт деректемесі таза авторлық кө зқ араспен байланысты болғ андық тан, объективті ың ғ ай алып, жоғ арыдағ ы эпизодтардай психологизм белгілерімен дараланбайды.

Романның баяндау жү йесінде авторлық тө л сө з, қ ос ү нді сө з ө рнектерінен ө зге ә ң гімелеу немесе хикаят (сказ; 128 б.), автор сө зімен араласып келетін диалогтық репликалар (160-б.), монологтық репликалар (157, 122, 152, 156-бб.) мысалы кездеседі. Бұ лардың бә рі де кейіпкер характері мен жан дү ниесін аша суреттеу ү шін жазушы тіліне экспрессивті бояулар ү стеген.

Мына сипатты ү зінділерде бас қ аһ арманның сезім толғ анысы тікелей ә рі нақ ты бейнеленеді: I. “Қ ұ ланның жү регі зырқ ете қ алды. Кө ң іліндегі бір ә лсіз ү міт бойын жылытып жү руші еді. Шарбақ байдың мына сө зі сол ү міт отына су қ ұ йып жібергендей болды да, арқ асы шымырлап, мұ здап жү ре берді. Маң дайынан суық тер бұ рқ ете тү сті. Ең сесі тө мендеп, ауырлап, ү нсіз отырып қ алды” (82-б.).

2. “Ә уелі шошынып, мылтығ ын ың ғ айлай берген мерген бұ л екенін кө ргенде не дерін білмей қ алды. Жү регін ә лдене тү йнеп ө тті де, беймә лім бір ашу бойын кернеді” (158-б.).

3. “Алдында сонадайда аумақ ты бір шаршы жер ағ араң дап жатыр. Егін аң ызы. Қ ұ ланның жү регі лү пілдеп кетті. Қ уаныш па, ә лде бір сезіммен кө зіне жас тығ ылғ андай” (168-б.).

Мұ нда аң ғ алдығ ы мен ө ркө кіректігінен зардап шегіп, азапты сапар сергелдең іне тү сетін байырғ ы Амангелді серігі, хас батырдың ә р қ илы ө мірлік ситуациялардағ ы ішкі тебіреніс болмысын ө рнектеу мә нерін кө реміз. Шарбақ бай байдың мергенге кең ес ө кіметін кешірімсіз, дү лей кейіпте елестетіп, жауық тыра сө йлеуі кейіннен барша тағ дыр тә лкегіне ә кеп тірейтін тү йсікке бастаушы себептердің психологиялық дә лелдемесін арттырады. Қ ұ лан кө ң іл кү йіндегі ү рей (иә, ү рей) кенет дағ дарып, тығ ырық қ а тірелу, амал таппай, оң нан теріске бұ рылу алдындағ ы дә ркү мә н сезім ә деттегі таныс фразеологизмдер арқ ылы ішкі рефлексологиялық процестің сыртқ ы белгілерін типтік физиологиялық қ ұ былыстарды ү дете атап, тоқ тай сипаттау нә тижесінде ұ тымды елес береді.

Екінші ү зіндіде қ оршауғ а алынғ ан банда ордасынан сытылып шығ уғ а бет қ ойғ ан Қ ұ ланғ а кү тпеген жерден тағ ы да жабыса кететін Абдол – Ефим ә рекетінен соң ғ ы ахуал ық шам қ амтылғ ан. Батыр бұ л жолы да сескенеді. Жазушы қ аһ арманын диалектикалық тұ рғ ыдан жан-жақ ты зерттей келе, оның да адамдық, пенделік тү йсік-танымын реалистік арнада ашады. Асық қ ан Қ ұ ланды “қ айыршығ а” қ арайлатпай кетуге ары жібермейді. Ә йтсе де ер тұ лғ алы азамат “досының ” “былжырағ ан” мү скін қ алпына жирене де, секем ала да қ арайды. Кейіпкер ашуы тек Абдолғ а ғ ана қ атасты емес, ө з тағ дыры, тіршілігіндегі бұ лдыр сағ ымғ а, тайғ ақ тық қ а ыза, ө кініш ө ртімен сабақ тас.

Ә шейінде мұ ң лебімен тү неріп жү ретін мерген сезімін тү рткілеп, жан дү ниесіндегі сірескен тоң ды жібіткен жағ дай да адасқ ан Қ ұ ланның ө міріндегі ізгілік ісіне, адалдығ ы мен мейіріміне сай тілегінің, батыл бастамасының орындалуынан туғ ан ә сермен желілес. Ә ділеттен кү дер ү зе бастағ ан адам ү шін бұ л ахуал туғ ан жер, жора-жолдаспен қ оштасу, арылмас қ асіретіне кү йзелу тақ ілеттес сана астарындағ ы жасырын сезім бұ ралаң дарын елестетуі ә бден мү мкін.

Осы оқ иғ алардың баяндалуындағ ы бір ортақ қ асиет - эмоционалдық симптомдардың баршасына қ атысты “жү рек” тө ң ірегіндегі импульсивті кө ріністерге назар аударылуы. Екінші бір ерекшелік ә лгіндей нә зік нюанстарды бейнелеуде “бір ә лсіз ү міт”, “ә лде не тү йнеп ө тті”, “беймә лім бір сезіммен” деген іспетті сө з тіркестеріндегі қ абылдау аясында белгісіздік, тұ спалдық ә серіне жетелеу арқ ылы сезім нобайына қ айта нақ тылық, кө п мә нділік, мазмұ ндылық дарыту шеберлігінен байқ алады. Жалпы роман қ ұ рамындағ ы жаң ашыл стиль бедерлері жоғ арыда айтып ө ткендей, баяндау ауқ ымының тү рлі дең гейлеріне тә н психологиялық талдау элементтеріндегі дә лдік, айқ ындық жемістерімен тығ ыз байланысты.

Қ алмұ қ ан Исабаевтың “Айқ ыз” романы “Қ ұ ланның ажалындағ ы” кө ркемдік ұ станымнан ө згеше, нақ ты қ ұ жаттық деректерге сү йеніп жазылғ андық тан, жазушы публицистикалық жанрлар ерекшелігінен кө п ретте арыла алмағ ан. Шығ арманың сюжеттік ө рімі, тартыс қ ұ ру шеберлігі тартымды. Автор кейіпкер жан толғ анысын терең деп, жан-жақ ты суреттемегенмен, ық шам, байқ ауы дә л сипаттамалар адамның кейбір кө ң іл-кү й сә ттерін динамикалық психологизм ү рдісінде біршама нанымды елестетеді. Кейде персонаж ә рекетін оның ішкі сезіну ә лемімен бірлікте бейнелеуге ұ мтылатын қ аламгер, мә селен, “Айқ ыз да солай қ арай ұ мтылды. Жоқ, ол жә й жү гіре жө нелген жоқ, оқ боп атылды” (19-б.), – деген тә різді жолдарда ерке мінез, балғ ын кейіпкерінің тентек ағ асы Тұ марбайды атасы Садырбай ашуынан қ орғ ауғ а тырысқ ан ақ кө ң іл қ ылығ ын тек баяндаушы тарапынан ғ ана салқ ын мә лімдейді. Екінші сө йлемнің қ аһ арман стихиясын қ амтитын ортақ тө л сө з ү лгісінде берілуі осы шағ ын оқ иғ аның кейінгі жайма шуақ, кү лкілі ә ң гімелерге негіз болғ ан эмоционалдық ә серін, бұ л жайды тіпті Айқ ыздың ө зі толғ ана, қ ызық кө ре айтуын қ иял арқ ылы ө рнектейтіндей психологиялық штрих келбетін сызады.

Немесе: “Байдың кү лкісінен Садырбай бір ренжіп, бір қ уанды. Ренжігені - бай ә лгі сө зімен баласын мазақ тағ андай боп кө рінді. Қ уанғ аны – тағ ы Кө кшағ ыр жайы, оны аузына алмай келе жатқ аны” (22-б.), – дейтін абзацқ а назар аударайық шы. Мұ нда адамның кө ң іл қ ұ былысы сыртқ ы жағ дайлар ық палына сай, сұ хбат ү стіндегі Асық бай бай (Рахымның ә кесі), Маклаков, Айқ ыздың атасы арасында бір-біріне тү гел таныс, алайда ашық талқ ығ а тү спеген мә селеге қ атысты алынып, толқ у, наза, қ обалжу кү йінің мә ні айқ ын негізделеді. Кө кшағ ыр атты Асық бай жү йрігін қ олды қ ылғ ан жоғ арыда Айқ ыз араша тү сетін – Тұ марбай. Бай осы жайдың анық –қ анығ ын білуге келгенмен, ұ рлық тың ізін тапса да, қ артты сыйлағ аннан, ә рі тү бі терең қ улық пен ұ зын арқ ау, кең тұ сауғ а салып отыр. Асық байдың кү лгені Садырбайдың Орыс деген балаларына есім беру рә сіміне байланысты. Садырбай бұ ғ ан намыстанғ ан халін білдіруге баласының ісінен қ ысылады. Екінші жағ ынан Асық бай дау қ умауғ а бекінген тә різді сың айымен айғ ай-шусыз тыныштық тан ү міттендіреді. Эпизод авторлық объективті баяндаудағ ы жіті назар ауқ ымдылығ ы нә тижесінде қ аһ арман ахуалын қ оғ амдық –ә леуметтік жә не тікелей ә рекеттік себептермен тығ ыз байланысты кү йде шынайы бедерлейді.

Шығ армада Айқ ыз характерін, жан кү йзелісін басқ а кейіпкерлердің кө зімен суреттеу (69, 185-бб.), соң ынан шырақ алып тү сетін Рахым байдың ашу, ыза, кектенуі (78, 79, 85, 98-бб.) арқ ылы жеткізу, Қ алғ ұ ты ө зені, Сарыбұ йрат тауы сияқ ты туғ ан жер сипатымен романтикалық тұ рғ ыда қ абыстыра бейнелеу тә сілдері орын алғ ан.

Роман соң ында ақ ә скерімен кескілескен соғ ыста мерт болғ ан жұ байын жоқ тап, зарлағ ан Марияны Айқ ыз ө з басындағ ы мұ ң, қ айғ ыны қ оса айтып жұ батуғ а тырысады. “...Соқ а басы келген болса бұ л дү ниеге, соқ а басы кетіпті. Ал Мария жесірлігінің жө ні бө лек. Михаил жалғ ыз ұ лына болашақ тың таң ын атырып, сол таң ды қ айта тү некке айналдырам деушілермен кү ресте қ аза тапты. Екінің бірі қ олы жете бермейтін қ асиетті елім... Адам басына қ андай қ асірет тү спесін, шү кіршіліктен жазбағ ан жө н...” (192-б.).Біз қ ысқ артып алып отырғ ан бұ л ү зіндінің стилистикалық қ ұ рылымы алмастырылғ ан тө л сө з (замещенная прямая речь) ү лгісін аң ғ артады. Кейіпкер ү ні мен толғ амы аралас сезіледі. Айқ ыздың ашық сө здері баяндаушы атынан персонажғ а тә н субъективті ә уені сақ тала тұ рып берілген. Бұ л бір жағ ы басы артық диалог репликаларының шұ балаң қ ылығ ынан қ ашу болса, екінші жағ ынан кейіпкердің кө ң іл ә леміндегі қ айғ ы-шер тынысын, ұ лы мақ сат жолындағ ы дү ниетаным беріктігін, мінез кесектігін нақ ты трагедиялық қ ұ былысқ а қ атысты ұ тымды суреттеуге дә йек болғ ан. Ә ншейінде сыр шашпайтын, діні берік Айқ ыз Кө шімбаева азамат қ азасы, ә йел, бала қ асіреті ү стінде ө з ө міріндегі бұ йық қ ан қ ыжыл, қ аяу кө ң іл пернелерін амалсыз қ озғ айды. Жұ батуда ел басына тө нген қ аралы кү нге егілуден гө рі болашақ қ а сенім, ә ділет, азаттық жең ісіне қ ұ штарлық рухы ү стем. Жазушы лирико-медиатативтік кү йлер мен ә леуметтік-философиялық жағ дайлар тамырластығ ын баяндау арнасындағ ы кү рт ө згеріс арқ ылы нә зік жеткізе білген.

“Ақ бел асуы” романында Зейтін Ақ ышев ө ткен дә уір оқ иғ алары мен бү гінгі кү ннің тынысын жарасымды ұ штастырады. Жазушы – автор ө зі суреттейтін заман кө ріністеріне мол нанымдылық беру ү шін балалық шағ ын, болашақ ө згерістер, негізгі қ аһ армандар тіршілігінен хабардарлығ ын алғ а тартады. Шығ армадағ ы басты сюжеттік ә рекеттер тұ сында қ аламгер баяндамалық мә ліметтер сенімділігіне шә к келтірмейтін деректер кө зін мегзеген. Жазушының эпилогта осы романдағ ы негізгі кейіпкерлердің бірі - Қ аң тарбай баласы Тілекпен ұ шырасуы бұ рнағ ы кезең шындығ ын кең алқ апта бейнелеу мү мкіндігіне толық иландырады.

Романның алғ ашқ ы беттеріндегі авторлық шегіністерде (3, 6, 8, 11, 14-бб.), сондай-ақ кейбір қ аһ армандардың бетпе-бет айқ ас тұ сындағ ы іс-қ имылын, сө здерін суреттегенде (мыс., 50, 206, 226-бб.) қ аламгер ә ң гімелеу дә стү рін ұ станады. Сол арқ ылы белгілі бір қ ұ былыстың ө зге саналар аясындағ ы ә сер-ық палын қ оса қ амту, оқ иғ аның ә леуметтік-психологиялық мә нін арттыру мақ саты орындалғ ан.

Бә шен, Балташ, Арын, Қ аң тарбай, Еремин сияқ ты халық кө терілісінің басшылары мен Терентьев тә різді полиция бастығ ы, Қ асымбек, Ә ліпбек іспетті ел байлары бірі таң ырқ ау, сү йсіну интонациясымен сипатталса, екіншілері мысқ ыл, кекесін ың ғ айымен, ә йтсе де тү пкі залымдық, қ улық сырлары ашыла тұ рып, бедерленеді. Дә л де айқ ын авторлық мінездемелер келесі бір жаң а жағ дайларғ а байланысты толығ ып, ұ шталып отырады.

Жазушы мү дделер қ ақ тығ ысы нә тижесін, заман философиясын толғ ағ анда ашық публицистизм элементтерінен қ ашпайды (63, 169, 171, 198-бб.).

Мұ ндай ү зінділерде оқ иғ а, қ ұ былыс, адамдардың жеке ерекшеліктері емес, тұ тас жиынтығ ы, жалпылық мә ндегі психологиялық, социологиялық ұ йғ арымдар суреттеледі. Жазушы болып ө ткен ө мір фактілерін ой, қ иял елегінен ө ткізе келіп, қ азіргі дә уірмен ү ндес, ортақ ұ ждандық, этикалық, эмоционалдық байламдар тү йеді.

Кө ркем шығ армадағ ы психологизмнің айқ ын да жасырын қ абат, қ ырлары негізінен тікелей баяндау ағ ымынан кө рініс табатынын жоғ арыда айқ ан едік. Ә йтсе де ә леуметтік-психологиялық талдау ө нері тек қ ана персонаждардың белгілі бір тартысты шақ тардағ ы эмоционалды аффектілерімен хал-ахуалдарын тә птіштей сипаттаумен шектелмесе керек. Мұ ндай жағ дайда біз психологизм, яғ ни іс-ә рекет ү стіндегі реализм ұ станымдарын мең герген қ аламгерлер қ атарын тым қ ысқ а қ айыра бастаймыз. Ол психологизм шеберлік қ ұ діреті ретінде танылғ анмен, шындық қ а толық сә йкес ұ ғ ым емес. Зеттеушілер ү шін жоқ тан бар жасау қ иянат та, барды табу, қ ұ пияны сезіп, кө рсете білу – абыройлы басты міндет.

Кейде тиісті баяндаушылық дең гейден шығ ып кетіп, оқ иғ а, қ ұ былыстың зор мә ніне жеке басының қ арым-қ атынасын білдіруден де психологиялық ерекшеліктер байқ алмақ. Шерхан Мұ ртазаев романдарында осындай авторлық шегіністер кездеседі. Тү рме камерасындағ ы Александр Бронников аузынан шық қ ан Ленин есіміне байланысты Тұ рардың кө семмен болашақ кездесуі жайлы жазушы толғ анысы (“Қ ызыл жебе”, 199.-б.) немесе ә кесі Рысқ ұ лдан естіген ә ң гімелерін айту негізінде М. Ә уезовтің “Қ араш-Қ араш” повесі жазылмағ ын болжайтын тебіреністі жолдар (сонда, 232-б.) шығ арманың уақ ыттық кө лемін кең ейту, алғ а озу ретімен тағ дыр талқ ысына, ө мір кереметіне таң қ алыс толқ ындарын ө рнектейді. Келер шақ етістіктің –ар, - ер жұ рнақ тарын пайдалану – жалпы қ аламгер стилистикасынан ә редік байқ алатын қ асиет. Баяндаушылық ө рістегі сә л ө згеріс ө ткенге, ертең ге ү міт, қ анағ ат сезімдерін кө терің кі интонация арқ ылы жеткізеді.

Бірақ жазушының біраз эпизодтарда шынайы кө ркемдік шеберлікпен бейнелейтін саяси, философиялық қ ұ былыстарды ашық публицистика тү рінде баяндауы ө зін ақ тай бермеген. “Қ ызыл жебе мен Рысқ ұ л - Тұ рар оқ ығ ан ө мір атты қ алың кітаптың бір парағ ы” (сонда, 36-б.) деген сө йлем таза журналистика сілемінен туғ ан тіркестер болса, “Қ ызғ аныш пен кү ншілдіктің ө зі арам пиғ ылдан туады. Адал адам ешкімнің бағ ын кү ндемейді. Бақ таластардың басындағ ы ми уғ а айналады. Улы мидан тү бінде ұ рыс шығ ады (сонда, 41-б.) сияқ ты жолдарда философиялық трактат ү лгісі бұ л стиль ү шін мү лде керегі жоқ ашулы эмоциямен баяндалады. Ал А. Бронников қ амаудағ ы бір мезетте кететтен “Қ анды жексенбіні” ойлағ анын келтіру де шығ арманың мазмұ ндық -сюжеттік қ ұ рылымы бойынша лайық ты шешім таппағ ан жайттар хақ ындағ ы авторлық жапсырма, аяқ сыз толғ аныс ә серін аң датады.

Ш. Мұ ртазаев романдарындағ ы авторлық мінездемелер бағ алаушы мен бағ аланушы субъектілер психологиясындағ ы орнық қ ан пікір мен нақ ты бір жағ дайда бұ рыннан мә лім адам қ асиетінің шамалы басқ аша кө рініс алуына сә йкес характер қ ырларындағ ы жаң а нышан, оқ иғ а, мезеттің драмалық, рефлекторлық мә ні жайлы астарлы топшылауларғ а желілес. Мә селен, ә лденеше рет назар аударылатын хал Т. Рысқ ұ лловтың сирек кү лкісі тө ң ірегіндегі жайлар (сонда, 437-б.; “Жұ лдыз кө пір”, 205, 226-бб.) тұ рақ ты мінез сапасына қ озғ ау салатын психологиялық сә ттің табиғ и маң ызына мегзейді. Ол кү лкі соны бақ ылағ ан жанның ұ намды, ұ намсыз реакцияларын пайымдату барысында ә лгі кейіпкерлердің саяси-дү ниетанымдық бағ дарларын да айқ ындағ ан. Халық тың эпикалық жырларындағ ы эпифора арқ ылы ү дете дә ріптеу дә стү рлерін еске тү сіретіндей “Колчактың бел омыртқ асын сындырғ ан Фрунзе (сонда, 247-б.) деп басталатын мінездемеде авторлық экспрессия шығ арма қ аһ армандары мен бұ қ араның атақ ты қ олбасшығ а байланысты қ алыптасқ ан орасан ық ыласына кө мкерілген. Ал М.В. Фрунзенің В.И.Ленинге жазғ ан хаты арқ ылы берілетінТ.Рысқ ұ лов сыр- сипаты да (сонда, 266-267-бб.) формасы, мә ні жағ ынан қ ызық. Жазушы Фрунзе пікірін романда бейнеленетін образ логикасының нанымды тү йіні ретінде келтірген. “Ерекше ақ ылды”, “бай мінездің адамы”, “халық қ а ә бден танымал”, “қ ажымас қ айрат, жігері, аса ірі ұ йымдастырушылық қ абілеті бар, принциптеріне мейлінше берік, бірбеткей” Рысқ ұ лов характеріне, адамгершілік тұ лғ асына хас белгілер оның қ оғ амдық, ә леуметтік кө зқ арасындағ ы осал тұ стармен қ атар сарапталғ ан. Адамды тү сінуге диалектикалық межеден келу, кү йкі тіршілік, пендешілік кө ріністерінен мемлекеттік парызды жоғ ары қ ою, саяси қ арсыласынан жақ сы сапалар іздеу, пікірлес досының азаматтық кемшілігін елеусіз қ алдырмау – М.В.Фрунзе парасаты мен адамдық болмысына айғ ақ. Ү зіндіден қ аламгердің сү йініші сындарлы байлам айтушы кейіпкердің қ арама-қ арсы кө ң іл-кү й, ой-сезім ә уендерімен жарыса ә діптеледі.

“Қ ызыл жебе” мен “Жұ лдыз кө пірде” авторлық баяндаудың символикалық мағ ынамен ұ штасатын шақ тары ұ шырасады (мыс., “Қ.Ж., 474-б.). Мұ ндай эпизодтар ық шам тү рде ірі тарихи, ә леуметтік қ ұ былыстар сырын ә сірелей, ашынғ ан толғ аныспен бейнелеуге қ ызмет еткен. Кө бінше болашақ оқ иғ аларды тұ спалдау арқ ылы онымен тамырлас ө ткен істердің кейіпкер жан дү ниесіндегі кө рінісін тү с сценаларымен суреттеу (мыс., 66, 80, 223, 475-бб.), аң ыздық сарындарды сол кезең нің ә р тү рлі тартыстарын саралауғ а пайдалана сө йлеу (сонда, 331, 335-бб.) жазушы прозасындағ ы публицистизм ө рнектеріне кепіл. Публицистикалық серпін, ирония, сатира, сарказм элементтері кө ркем текст қ ойнауындағ ы авторлық медитациялармен ө зектесетін психологиялық ахуалдар.

Шығ армадағ ы екінші жақ тық баяндау ү лгісіне мысал келтірейік:

1. “Тас қ апастың қ ұ рсауында отырғ анның ө зінде адамның кө кірегінің терезесіне темір тор қ ағ а алмайсың. Одан кү нді де, аспанды да, жасыл жапырақ ты да тасалай алмайсың ” (“Қ.Ж., ” 125-б.).

2. “Адам баласының бү кіл ө мірі кедергіден аттап ө ту. Адымын ұ зартып, алдағ ы асуды ала берсең, адымы қ ысқ а, асу аса алмас басқ а біреу қ ызғ ана бастайды. Шалғ айың нан алып, аяғ ың нан шалғ ысы келіп тұ рады” (сонда, 256, 257-б.).

Бірінен тү рмеде сарғ айғ ан Рысқ ұ л қ асіреті мен арманына қ аламгерлік ынтаның тікелей араласуы нә тижесінде кейіпкерден гө рі баяндаушы сфераларының басымдығ ы байқ алады. Алғ ашқ ы сө йлемнен екі субъектілік ө рістің ортақ арнасы танылса, келесі сө йлемде тек автордың жә не бү гінгі кү ннің ү нін естиміз.

Екінші ү зіндіде шә кірт Тұ рар ө міріндегі бір жағ дайғ а сә йкес қ оздайтын тіршіліктегі жекешіл сезімнің атавизмі – кү ншілдік туралы ассоциативті толғ аныс шығ арманың ә деттегі ретімен эксплициттік толқ ын тудырады. Бұ л ә лі дү ниетанымы толыспағ ан жас Тұ рар тү сінігі емес екені анық. Кенеттен баяндаушы-автор тұ лғ асы бас кө теріп, таза кө ң іл бү лдіршіндер арасынан шаң берген жат мінезге таң ырқ ау мен ө зіне таныс, кө пке етене тү сінік бедерлерін лирикалық шегініс есебінде келтіру бар. Ш.Мұ ртазаевтың бұ л шығ армаларындағ ы стилистикалық қ ана емес, стильдік ерекшелік те осы тә різді уақ ыт алшақ тығ ын жойып, оқ иғ а мерзімі мен кейінгі дә уірлер шындығ ын тұ тастыра қ амту ниетінен аң ғ арылады. Жазушы ық ыласы мен жеккө рініші басы ашық сипат алады.

Аталмыш туындыларда негізгі ү шінші жақ тан баяндау ү лгісімен қ алыптағ ы тіршілік барысына қ оса нақ ты жағ дайдағ ы елеулі психологиялық мезеттер де қ ысқ аша, дә л суреттеліп ө теді (мыс., “Қ.Ж.”, 354, -434-бб.; “Ж.К., 237, 259-бб.). Сондай-ақ осы ү рдісте, бірақ ө згеше лирико-драмалық, романтикалық интонациямен қ аһ арманның белгілі бір кө ң іл ә серлерін бейнелеу салты басым тү рде “Жұ лдыз кө пірде” кездеседі (43, 92, 166-бб.). Жазушы персонаж ой ағ ымын ішкі монологтық форманың орнына кейіпкерді ө зін-ө зі алыстан, сырттай бағ алай сө йлеуі орайында “ол” тұ лғ асы арқ ылы береді.

Шығ арманың тұ тас баяндау жү йесінен қ ос ү нді сө з ың ғ айындағ ы суреттеулер кө п орын алғ ан. Бірақ ол кө ріністер осы саладағ ы ү здік шебер З. Шашкиннің “Тоқ аш Бокинінен” басқ аша. Ш.Мұ ртазаев мә тіндегі ортақ тө л сө здерде автордың ү лесі басымырақ. Кейіпкер тілінің, сө йлеу мә нерінің ерекшеліктері айқ ын танылмайды.

Мә селен, “Қ айран, Мерке. Балалық сыз балалық шағ ы ө ткен қ ұ т мекен. Меркеде оқ ымаса, Ақ кө з батырмен кездеспесе, он алтыншы жылдың қ ырғ ын соғ ыстарына қ атыспаса, Рысқ ұ лов қ ай қ иырдан шығ ар еді? (“Ж.К., ”43-б.) деген абзацта тә уелдік жалғ ауының ү шінші жақ тық формасы (“балалық шағ ы ө ткен”...) кейіпкер сферасын сездіргені болмаса, қ алғ ан патетикалық толғ амдар қ аламгерге тиесілі. Рысқ ұ лов атынан гө рі жазушының кө зқ арас, байламы ү стем. Қ аһ арман субъектілік аясындағ ы толқ ындар терең ашылмауына байланысты психологизм қ уаты бә сең тартады. Алайда кө ркем тіл мен публицистикалық пафос бірлігіне негізделген жазушы стиліне тә н ө рнек тұ рғ ысынан бұ л тә різді эпизодтар жалпы осы роман рухына жарасымды.

Автор тілі ә серінің молдығ ы кітаптарда ә редік кездесетін алмастырылғ ан тө л сө з формасында орынды сипат аң ғ артқ ан. “Дауылбайдың қ аһ ары қ ыстан жаман”, “Бә рі ө теді, Дауылбай да ө теді”, “Дауылбай кім Ескендірдің қ асында. Иә, Дауылбай да ө тті. Бірақ, Дауылбай дә уірі ше? ” (“Қ. Ж”., 186 б.), деп келетін (қ ысқ артып алынды) жолдар, қ оғ ам ө міріндегі ә ділет пен зұ лымдық таласын пайымдайтын философиялық мә ні бар пікірлер осы ойларғ а қ атысы байқ алатын Рысқ ұ л кө ң іліндегі тү ң ілу, кектену, шарасыздық сезімдерін елестетеді. Нақ ты бір адамдар, оқ иғ алардың дә л аталуы, кү йініш сазы толғ аныстың кейіпкер санасымен байланысын байқ атқ анымен, лексикалық, синтаксистік аялардың жіктеліссіз жатуы бұ л жан сыры мен азалы сө здер автор кө кейіндегі ү нмен сарындас шық қ анын дә лелдейді. Таптық қ айшылық, ү стемдік ү рдістерінің жалғ астығ ын айыптау, тағ дыр тә лкегіне, берекесіздікке налу ә уендері шығ арманың идеялық -концептуалдық арнасымен тығ ыз сабақ тас.

“Жұ лдыз кө пірдегі” Т.Рысқ ұ лов баяндамасы ық шам қ алыпта негізгі тезистері бойынша қ айталай айтылуына (242-б.) алмастырылғ ан тө л сө з тү рінің бірі ретінде қ арау керек. “Ботагө здегі” Асқ ар толғ анысының берілу формасы еске тү седі. Онда ой ашық сө йлеу ө рнегіне ұ мтылса, мұ нда ашық сө з тү йінді ой орайында келтірілген. Екі жағ дайда да сө йлеу интонациясы сақ талғ ан. “Ботагө зде” автор ү шін кейіпкер тебіренсе, “Жұ лдыз кө пірде” кейіпкер ү шін автор тіл қ атады. Сырттай қ арама-қ арсы сияқ ты алмастырылғ ан тө л сө здер нә тижесінде С. Мұ қ анов та, Ш.Мұ ртазаев та қ аһ арман психологиясы мен дү ниетаным ә леміне хас мә нді сипаттар іздестіргені анық. Бұ л тә сіл таза баяндау тынысына қ ос дауысты арқ ау ә келетінін қ арастырылғ ан ө зге туындылар мысалына қ атысты да атау шындық қ а сә йкес келмек.

Сонымен, қ азақ тарихи романындағ ы психологизм табиғ аты кө п ың ғ айда авторлық баяндау болмысымен бірлікте ашылатынын байқ аймыз. С.Сейфуллин стиліне тә н поэтикалық қ уат пен публицистизм ө рнектерінің қ аһ арман жан дү ниесін ашудағ ы зор қ ызметін, эпикалық кең тыныстылық ты М. Қ аратаевтың “Даладағ ы дабылынан” аң ғ арсақ, эпико-драмалық бейнелеу мү мкіндіктерін М. Жұ мағ ұ лов, Ш. Мұ ртазаев, З. Ақ ышев туындыларынан кө реміз. Қ. Исабаев романының баяндау тынысынан романтикалық ә сер мен очеркизм элементтері шаң берсе, А.Нұ рманов шығ арманың барша болмысын интроспекция тә сіліне қ ұ рады.

Сирек те болса ұ шырасатын алмастырылғ ан тө л сө з (М.Қ аратаев, Қ.Исабаев, Ш.Мұ ртазаев), авторлық тө л сө з, ортақ тө л сө з ү лгілері, сезім кү й сипатын дә л бедерлейтін тұ рақ ты фразеологизмдер кү рделі дә уір адамдарының алуан тү рлі психологиялық мезеттегі кө ң іл дү рбелең ін мейлінше нанымды суреттеуге лайық ты ү лес қ осады.