ДИАЛОГТАҒЫ СЕЗІМ ШЫНАЙЫЛЫҒЫ

Диалог кө ркемдік-эстетикалық қ ажеттіліктен тууғ а тиіс. Осы қ ажеттіліктен туғ анда ғ ана диалог шынайы ә рі ө зіне тә н полифункционалдық қ асиеттерін кең інен таныта алмақ. “Произнесенное слово по существу своему – тоже поступок. Иногда это очевидно, но далеко не всегда. Есть высказывания, извне как будто ничем не определеннные и не связанные, зависящие как будто только от прихоти говорящего. Человек, казалось бы, говорит то, что взбрело на ум. Но вот почему “взбрело” именно это, а не другое? ”[12] деген Л. Гинзбург пікірі ашық сө зге қ ойылар қ иын да заң ды психо-физиологиялық талаптар ө ресін мезгейді. Расында да, адамдар неге сө йлеседі? Неге дә л белгілі бір сә тте сө йлескендегідей тү рде ғ ана тілдеседі?

Ә рине, бұ л сауалғ а лайық толық ғ ылыми жауап ә р алуан психолингвистикалық практикалық эксперименттер арқ ылы табылар еді. Біз тек қ азақ тарих романын зерттеу ү стінде диалогтың қ аһ арман сана сфераларымен сабақ тас ішкі заң дылық тарына ү ң ілуге тиіспіз. Айтылмыш туындыларда диалог жазушы идеясына, характерологиялық мақ саттарына сай кө лемі, қ ұ рылымы, қ олданылу реті жағ ынан тү рлі қ асиеттерге иеленеді.

Жанрлық табиғ атына қ арай М.Қ аратаев романы баяндау ың ғ айында ә р алуан синтетикалық тә сілдерге бару арқ ылы сө здегі ө мір ө рнегіне мол тыныс, ә рі ық шамдылық, ә рі ауқ ымдылық бере алады. Дә уірдің эпикалық кө ріністерін драмалық кернеумен мейлінше сыйымды бейнелеуде жазушы диалогтың идеялық -танымдық, кө ркемдік-композициялық функцияларын ұ тымды пайдаланғ ан. Рас, диалогтар шағ ын кө лемде келе бермейді. Шындық пен етене жақ ындық, табиғ илық тұ рғ ысынан оның заң ды сипаты анық. Ал “Даладағ ы дабылда” тілдесу эпизодтары уақ ыты кең, ә ң гімешіл дә стү рі бар қ азақ халқ ының ұ лттық ық ылас-пейілі, мінез, сө йлеу ерекшеліктерін дұ рыс жеткізеді.

Сө йлесу сә ттерінде бұ рын болғ ан не болып жатқ ан ә лем оқ иғ алары туралы ә ң гімелесу репликалары жиі ұ шырасады. /мыс., 17, 73, 183, 242, 244-бб./. Бірінде Жезқ азғ ан ө лкесінің байлық тарын дә ріптейтін халық аң ызы, бірінде Ленин не Амангелді Иманов туралы ел ішіндегі ертектей қ ызық, шынайы ә ң гімелер, ә йтпесе шахтер Нұ рмағ амбет Саусақ ов орыс достарының кө ң ілін кө теру ү шін айтатын Қ ожанасыр жайлы кү лкілі хикаялар ұ зақ диалог қ ұ рылымын мазмұ н динамизмі, қ ойнауы терең дегі сезім экспрессиясымен байытады. Олар шығ арманың негізгі идеялық лейтмотивімен ү ндесіп, романдағ ы орталық кейіпкер – И.В.Деев дү ниетанымы мен рухани ө міріндегі жаң а ортамен танысу, жақ ындасу, бірлесу пароцесін характерологиялық нюанстар нә тижесінде нанымды елестетіп отырады. Кө птеген негізгі қ аһ армандар ашық пікір алмасу сағ аттарында авторлық аң сармен ұ штас мінездеу, даралау сияқ ты суъектілік ық ыластармен тамырлас психологиялық операциялар тезінен ө теді.

И.В.Деев мінезінің ө ткір тұ стары идеялық не қ ызметтегі қ арсы-

ластарымен тікелей қ ақ тығ ыс ү стінде дә лелденеді. Мистер Ангов дә йекті, қ айсар сө зінен Деевтің ө зге кө зқ арас адамы екенін ұ қ са / 170-б./, соғ ан қ атты назаланса, геологиялық басқ армадағ ы “бұ йра шаш” жігіт оның ВЧК тапсырмасын дер кезінде орындамау себебі бар ә рекеті ү шін булығ а, кү йіне, қ орқ а байбалам салуына орай /246-б./ кө зі жеткен іске бел шеше кірісіп, ақ тық нә тижесіне барғ анша алғ ан бетінен тапжылмайтын ө ршіл, қ айсар жанның тұ лғ асы бой кө тереді. Диалогтардағ ы қ иғ аш ұ ғ ым, тү сінік, тартысты сезім қ айшылығ ы мінез қ асиеттерінің айшық ты бедерленуіне ү лес қ осады.

М.Жұ мағ ұ ловтың “Қ ыран қ азасы қ ияда” роман-дилогиясында кең баяндалатын бірсыпыра ауыр кү ндер “Даладағ ы дабылда” халық ақ ыны, халық кө терілісін жақ таушы Омар Шипинмен арадағ ы кө пшілік сұ хбатында дә л де ық шам суреттелген /182-183-бб./. Диалогта Торғ ай Совдепіндегі алмағ айып жағ дайлар, Амангелді Иманов басындағ ы дү ркү мә н шақ тар Омар кө ң іліндегі батыр тағ дыры туралы сезікті, кү пті кү йдің ә серімен нанымды бейнеленген. Омар ә ң гімесінде алашорда ө кілдерінің айлакерлігі, Амангелдінің ақ кө ң іл, сенгіштігі ә рі негізгі мә селедегі турашылдығ ы, мә мілеге келмес батылдығ ы кө рініс табады. Кейіпкер репликасы ө зге адамдар сө зіне сілтеме жасау, кө кейдегі сезіміне таянышты портреттік деректерден алу /М.Дулатов/, риторикалық ү лгіде, сұ рақ қ оя, жауап бере сө йлеу интонациясы, “Амангелді жө нінде қ орқ амын”, “Ә й, қ орқ ам- ау Амангелді жө нінде!..”– боп, едә уір семантикалық, эмоционалдық ө згеріспен қ айталанатын ортақ тү йінді фразалар нә тижесінде зор психологиялық сенімділік танытады. Шартты тү рде мұ ндай сценаларды қ ысқ аша диалог- ә ң гіме ретінде қ абылдауғ а ә бден болар еді. М.Қ аратаев диалог-ә ң гімелердің мол жинақ таушылық, ө міртанытқ ыштық, стилистикалық мү мкіндіктерін тиімді игерген.

“Қ ыран қ азасы қ ияда” роман-дилогиясында М.Жұ мағ ұ лов кейіпкерлер характерін олардың сө з саптасы, пікір айту жү йесі тұ рғ ысынан бағ амдауғ а мә н береді.Алайда қ аһ армандардың сө йлеу мә нері, толқ у сә ттері кө п ретте дараланып ашылмағ анын да аң ғ ару қ иын емес. Соғ ан қ арамастан шығ армада диалог – ә ң гімелеу /сказ/, аралас /перекрестный/ диалог, полилог тү рлері сан алуан сюжет деректері мен оны қ абылдаушы не жеткізуші суъектілердің сезім-ә серін шынайы суреттеуге қ ызмет етсе, автор сө зімен жымдасып жататын, тө л сө з есебінен тырнақ шағ а алынатын диалог репликалары /мыс., 86-б./ символдық мағ ынадағ ы репликалар /мыс., 49, 367-бб./ жә не диалог ремаркаларындағ ы адам жан қ ұ былысынан хабар беретін портрет штрихтары романда айтылмыш кө ркемдік компонент кө теретін идеялық - эстетикалық міндеттер зор екенін танытпақ.

Бас қ аһ арман – ақ кө ң іл, ә зілқ ой батыр Амангелдінің ұ лты орыс Степанмен Қ останай тү рмесінде бірге болғ ан кү ндерін еске тү сірсек, қ улық - сұ мдық тан мә ліметі аз ержү рек дала серісі тас қ амауды салғ ан адамның “ақ ымақ тығ ына” ызалануынан кө рінетін тентек те ерке мінезімен ерекшеленсе, осы таза ниет, сенгіш кө ң ілді жігітті орыс азаматына тым жақ ын ететін оның ө згеше бір оқ шау, қ ызық сө зі бар.

“Олар енді танысып алды. Кү рең сақ алдың аты Степан екен.

Амангелді басын шайқ ады:

- Жоқ, Степан емессің

- Неге Степан емеспін, енді кіммін сонда?

- Сенің атың – мать честная.

Екеуі де кү ліп жіберді” /65-б./.

Жазушы бұ л реплика Амангелді сө зінің мә телі екенін ескертеді. Ешқ андай мінез, тү сініктегі қ айшылығ ы жоқ жоғ арыдағ ы диалогта екі ұ лт ө кілінің арасындағ ы ө зара тү сінісуге, жақ ындасуғ а ұ мтылғ ан адал достық кө ң іл пернелері қ арапайым ә рі табиғ и нақ ышталады. Амангелді бұ рыннан ұ натқ ан ық ыласты сезімін қ алжың ғ а сү йеп, ол кезде қ ыр еліне кең тарамағ ан орыс фразеологизмін ауызғ а алумен Степанның туғ ан халқ ына деген ашық, мейірбан жанын айқ ара ашса, ұ лттық мү дде емес, ә леуметтік тең дік жолындағ ы кү рес бағ дарын ұ станғ ан тә жірибелі серіктес те қ азақ досының риясыз ә зілі мен ұ шқ ыр ойын дә л ұ ғ ынады.

Амангелдінің сө йлеу дағ дысын нақ ты тарихи дә лелге сә йкес ашатын осы реплика кейіннен тағ ы Степанғ а қ атысты эпизодта /309-б./ қ айталануында заң дылық бар. Бұ л модальдық сө здер екі рет айтылады. Соғ ысқ а аттанар алдында ол алыс дә уренге сағ ыныш, сарбаздарына ұ ран тү рінде естілсе, ұ рыста мерт болғ ан Степанның басында ө кініш, мұ ң, қ асірет табындай елес береді. Сонымен бірге психологиялық деталь халық батырын кейбір жасанды схеметизм бойынша тек қ ана қ атал да сабырлы, артық сө йлемейтін, биік парасат иесі тұ лғ асында бейнелеуден басқ аша ың ғ айда, оның халық қ а жақ ындығ ын, адалдығ ына қ оса аң ғ алдығ ын, баладай алаң сыздығ ын таныту арқ ылы романның реалистік бояуын қ алың дата тү седі.

А.Имановтың ә сіресе жас шағ ындағ ы ө ткір тілі, мысқ ылды ү ні ә р қ илы бай – манаптардың ә ділетсіз, қ ылық тарын тапқ ыр оймен кекету тұ старында /мыс., 25-26, 35, 90-бб./ мол байқ алады. Қ арсыласы ақ талып, уә ж келтірсе, қ асына сайдың тасындай серіктерін ерткен аң шы жігіт содыр мінез иесінің осал жерін тез кө ріп, бетке басумен, онысын астарлап жеткізе білуімен кө пшілік қ олдауына жалғ ас кү лкілі ситуациялар тудырады.

Сө зге де, іске де батыл Амангелді атақ ты июнь жарлығ ы кезінде ауыл тентегі дә режесінде қ ала алмайды, тапқ ыр сө зін, қ айнағ ан кегін губернатор Эверсманғ а да қ адап арнауымен қ алың бұ қ араның ық ыласы мен сеніміне иеленеді.

“Губернатор басынан фуражкасын шешті де, қ олмен нұ сқ ап:

- Қ ара мынағ ан: бас киімді шешіп алу қ алай оң ай болса, мағ ан сенің басың ды алу сондай оң ай. Адамдарды қ азір топтап, топырлатып жинау да сондай. Кім патша жарлығ ын бұ зса, сол атылады. Бә рін қ ұ ртамыз!

Амангелді сұ п-сү р боп кетті, алқ ымы жыбырлап, алқ ына дем алды. Ол қ асқ ыр кө зін губернаторғ а қ адап:

- Губернатор мырза, қ алпағ ың ды бекем ұ ста, далағ а ұ шып кетіп жү рмесін...” /123-б./.

Диалог қ азақ жігіттерін қ арусыз, қ ара жұ мыс ү шін алу туралы патша ү кіміне қ арсы сө йлеген Амангелді сө зінен кейін ө рбіген. Эверсман ү шін ә йтеуір бір жабайы кө шпендінің ө ршіл сө зі сө кет те тосын естілсе, бұ л ниеттің тү пкі бү лікшіл мә нін сезген ол Амангелді ғ ана емес, бү кіл халық қ а ү рей себе тіл қ атады. Менмен губернатордың ежелгі дағ дымен кү ш кө рсету, қ орлау репликасынан намысы тапталғ андай болғ ан ө ркеуде Амангелдінің тапқ ыр ирониясында ұ тқ ыр бейнелілікке қ оса, “асауғ а тұ сау” сала алатын қ алың елдің ашу – ызасы мен келең сіз зорлық қ а қ арсы еселене тү сер қ ажыр – қ айратын, мұ қ алмас жігерін аң дату бар, ө з кү шіне, қ арулас достарына сенім нышаны бар. Диалог романның идеялық арқ ауын ширатып, негізгі тартыс сипатының ә леуметтік, психологиялық себептерін дә йектеу ү шін ә рі А. Иманов сияқ ты халық батырының кесек характерін айқ ын мысалмен толымды ө рнектеуде елеулі кө ркемдік роль атқ арады.

Ә ліби Жанкелдин араласатын диалогтар бұ қ ара халық қ а ө зге озық елдердегі іргелі жаң алық тар, революциялық қ озғ алыс мә нін тү сіндіру, сауатсыз ел адамдарының ол ө згерістерге сенбей таң ырқ ау, ойды қ орыту, қ ыр тұ рмысына сә йкес жағ дайларды қ айталай еске тү сіру тә різді сезімдік, логикалық ассоциацияларғ а толы.

“Тар жол, тайғ ақ кешуде” атаман Анненковтың азап вагонында ө лім кү тіп дағ даратын аш, жалаң аш большевиктердің аралас диалогына ұ қ сас ахуал мұ нда да тү рмеде торық қ ан жандардың Хакімбек Токиннен кү ткен жалғ ыз ү міт тө ң ірегінде кү дік пен сенім арбасуына қ ұ рылғ ан ә ң гімелерден аң ғ арылады /371-372-бб./. Бірақ бұ л ретте сө зге қ атысушы эпизодтық персонаждар есімі /Омар Тынымов, Никитин, Кулаков, Алпысбай Жарқ ымбай баласы/ нақ ты аталып, ә рқ айсысының мінез-қ ұ лық, дағ ды –машық тары ық шам сипатталып отырғ ан.

Романдағ ы полилогтық сценалар дә уір оқ иғ алары туралы жалпы халық психологиясына тә н белгілерді нанымды қ амтыса, кейбір ү зінділер /мыс., 130-б./ Амангелді бейнесінің ұ намды, биік қ асиеттерін шынайы пайымдау ү шін пайдаланылғ ан.

Губернаторғ а кесек жауап қ ататын ер тұ лғ алы Амангелдінің нағ ыз батырлығ ына кү мә н келтірмей, қ айран қ ала тамсанатын жоғ арыда кө рсетілген полилог идеясымен сардар қ азасы тұ сында қ айғ ыдан запыран шегіп, тебіренген Кө шімбек қ арттың репликасы іштей ү ндесіп жатыр:

“ – Мұ ндай ерді кім кө рген бұ л далада... Жү з жылда бір туатын сабаз еді- ау.Қ ыран еді ғ ой, сұ ң қ ар еді ғ ой... Ө лімін де кө рсетпеді. Ол қ асиет қ ыран бү ркітте ғ ана болады. Кү ресте, жорық та кетті ғ ой. Қ ияда, биікте болды- ау қ азасы... Бү ркіттер солай болады...” /361-б./.

Дә стү рлі жоқ тау сарынымен желілес орны толмас ө кініш, ыза, сонымен бірге жұ баныш, тә кә ппарлық сезімдері тоғ ысқ ан толғ аудағ ы ой сілемі қ аламгер концепциясымен де тығ ыз тамырлас. Шығ арманың аты да осынау символикалық терең мағ ынамен желілес, кейіпкер сө здері де авторлық зерделеуден ө ткен кейіпте. Ә йтсе де логикалық параллелизм, айқ ындауыш мү шелер, тыныстық паузалар, персонаж аясы мен жазушының кеудеден лық сып шық қ ан жан толғ анысындағ ы ортақ экспрессивтік кү йлерді реалистік толымдылық пен жеткізеді. Ол жеке адамдардың ой-пікірі ғ ана емес. Амангелді туралы бү кіл халық махаббаты мен кү йзелісін, мақ таныш, ардақ тау кө ң ілін дә л де кө рнекі тү рде ө рнектейді.

Ақ ан Нұ рманов романы оқ иғ асы қ алың, кө п салалы тартыс емес, негізінен бас кейіпкер – Қ ұ лан батырдың дү ниетаным, жан дү ниесіндегі кереғ ар қ айшылық тарғ а қ ұ рылғ анын біліміз. Ашық майданғ а шығ ып, бетпе- бет айқ асқ а кө шетін сә ттер аз. Жеке шаруа қ амын ғ ана кү йттеген, асығ ыссыз баяу тіршілік кешкен бірі тоқ, бірі жоқ, бірі маң ғ аз, бірі шапшаң, ә йтсе де уақ ыт аласапыранына бойлап, шындық ты тү сіне алмағ ан кү дікті жандардың сұ хбат, мә слихаты жиі ұ шырасса да, кө біне хабарламалық, ретроспекциялық ың ғ айдағ ы ә ң гіме-дү кен тө ң ірегінен табылады. Бірақ олар асқ ынғ ан драматизм, ұ шқ ырлық рухында бедерленбегенмен, жазушының басты идеялық -концептуалдық бағ дарына тікелей сә йкес арнада дамиды ә рі елеулі характерологиялық міндеттер атқ арады. Ө згені атамағ анда, бұ рынғ ы ұ ры, жалшы Майлық, есерсоқ, даң ғ ой Серкеш, шолақ белсенді, ұ р да жық Томар, Болжық тә різді эпизодтық персонаждар осы диалогтық ситуацияларда типтік ә рі даралық мінез-қ ұ лық тарымен нанымды кө рініс береді.

Шығ армада полилогтық сценалар аралас диалогтық қ ұ рылыммен алмасып келеді. Себебі бастапқ ыда жалаң репликалар мол орын алса, кейіннен ол репликалардың иесі айқ ындалып, ортақ пікір-лебіздер белгілі бір жағ дайғ а қ атысты ә р рең ктегі эмоционалды-экспрессивті ахуал сипаттарын ө ршіте жандандыра баяндайды /мыс., 50, 51, 53, 66, 67, 136-бб./.

Романдағ ы диалогтардың біразы ө ткен, болғ ан жай-кү йді қ ысқ аша ә ң гімелеу, соғ ан сә йкес ө рбитін кө зқ арас, ә сер толқ ыны арқ ылы сө йлеуші субъектілер характерін топшылатар мақ сатта қ олданылады /мыс., 100, 127, 129, 139, 141, 189-бб./. Кейде авторлық баяндау тікелей диалог репликаларын тырнақ ша ішіне алып келтіру тү рінде де шаң береді /мыс., 56, 61-бб./ Мұ ндай – эпизодтар лирикалық шегініс ретінде, неғ ұ рлым ық шамдылық қ а ұ мтылу ниетімен ә рі қ ысқ аша ә ң гімелеу /сказ/ формасы бойынша дә уір, адамдар сана- сезімі, тү йсік-танымын аң ғ арта кету тілегінен туғ ан сә тте психологиялық деталь ә рі композициялық тұ рғ ыдан ә лем ә дебиетінде жиі кездесетін ұ тымды амал, тә сілдерге ұ мтылыс.

А.Нұ рманов диалогтық ремаркаларғ а да кө п мә н береді. Кейіпкер сө здері ү стіндегі ішкі сезім ұ шқ ынымен тамырлас портреттік қ ұ былыстар негізінде деректік мә ліметті жеткізуші мен оны қ абылдаушы субъектілер психологиясындағ ы нә зік ө згерістер сыры пайымдалады /мыс., 48, 55, 56, 131-бб./. Репликалардағ ы эмоционалдық қ уат персонаж кө ң іл ә леміне ә серінің кө ріністері нә тижесінде диалог драматизмін тұ тандырады. Сонымен қ атар жазушы Томар, Болжық сияқ ты кейіпкерлердің тіліне жаң а заман ә келген термин, фразалардың бұ рмаланып кө рсетілу мезетіне де назар аударып, ө зге қ атысушылар ү шін ерсілік туғ ызбағ анмен, оқ ырман ү шін езу тартқ ызатын юморлық детальдар жасауғ а да оң тайлы. Мұ ндай сценалар ә сіресе С.Сейфуллиннің “Тар жол тайғ ақ кешуінде” зор мағ ыналық, ә серлік кү шпен суреттелетіні мә лім.

Қ ұ лан араласатын диалогтардың ішіндегі неғ ұ рлым сезім-кү й, ой- мұ рат, бет-бағ дар анық тайтын сө йлесу ү лгілері – айласы мен арамдығ ы егіз Шарбақ бай баймен сұ хбаттасатын шақ тары. Олар тым ұ зақ, сонда да бас қ аһ арман тағ дырындағ ы толқ у мезетін адасу соқ пағ анына салып жіберген ү лкен талас, қ ателік сырын ашуғ а жетелейді.

Томар, Болжық іспетті сауатсыз, надан ә кімдердің доң айбатынан сескенген Қ ұ лан оң айбатынан сескенген Қ ұ лан қ ысылғ андай кү нде тү бі белгілі болса да кө птен таныс Шарбақ баймен кең есуге мә жбү р /80-82-бб./. Шарбақ бай бастапқ ыда шіреніп сыртқ а тебумен отырғ андай тү с аң ғ артқ анмен, батырдың келісін жаманғ а жорыр емес. Айналадағ ы ө згерістерге наразы боп шағ ынғ андай кейіппен, Қ арабайдың сараң дығ ына салып: ” Кө кейіне қ ұ рт боп тү скен баяғ ы мал- дү ние де. Соны алып тынып, басыма тыныштық берсе екен”, – десе, “- Кү йгеннен айтып отырсың -ау осы сө зді, байеке. Ә йтпесе шашайын деп жү рген дү ниең жоқ шығ ар”, – деп, Қ ұ лан ә ккі сұ мнан ық пай, сырын танығ ан ірілікпен мысқ ылдай сө йлейді.

Бірақ ой жарыстыра келе, Шарбақ бай аң ғ ал Қ ұ ланды жаң а ө кіметтен ү ркітіп, аз кінә сін қ ылмысқ а балап, барар жер, басар тау табылмастай халге жеткізеді. Майдандас достарынан хабарсыз, ақ пен қ араны ә лі ажыратып болмағ ан шарасыз мергенге емеурін, нышанмен нұ сқ алғ ан жалғ ыз жол – маң айда жортуылмен жү рген Кө ктө бет бандаларының тобы.

“- Кү рсінесің, шамасы сенің кеудең де де қ ұ са бар-ау, шырағ ым, – деді ол Қ ұ ланғ а бағ дарлай қ арап.

-Бұ фә ниде арманы жоқ адам бар дейсіз бе, ақ сақ ал. Мен де сондай арман қ уғ ан кө птің бірімін”/113-б/. Бұ л – Шарбақ байдың сілтемесімен қ арақ шыларғ а келе жатқ ан алды бұ лдыр, соң ы адыр Қ ұ ланның жан дү ниесіндегі кү дік, кү мә н, амалы таусылу, ө кіну кө ң ілін бейнелейтін сұ хбаттан ү зінді. Қ иян далада кү нелтіп жү рген қ ария сө здері мергеннің зор қ ателік жолындағ ы тағ ы бір тосқ ауыл, парасат, сабыр ү ніндей естіледі. Онда аяныш, қ амқ орлық та, таң ырқ ау, дағ дару кү йлері де бар. Ә ншейінде фә лсапағ а жоқ, ұ стамды мергеннің аһ ұ рғ ан сезім жалынын ақ тара салуы кейіпкер басындағ ы терең қ айшылық тың шарық тау шегін кестелеген.

Ескі досы Егоровпен кездесіп, қ уанышы мен ө кініші қ атар шерменде Қ ұ ланның ө зі тү сіне алмағ ан жаң а экономикалық саясат дә уіріне байланысты естіген шындық тан толқ ығ ан шағ ы да ширық қ ан диалог репликаларымен суреттеледі /189-б./. Афанасийдің орыс тілі мен аралас қ азақ ша сө здерін келтіруі тілдесу заматына нанымдылық береді. Кө кейін тескен дү дә мә л сауалдарын асығ а беріп, ө ткеніне қ осыла, ақ тарыла қ арайтын Қ ұ лан, адасқ ан досын қ инала кешіре тұ рып, ақ тай сө йлесетін Егоров сұ хбаты кү рделі дә уір сипаты мен адамдар ұ ғ ым-тү сінігі, сана-сезіміндегі ө згеріс, жаң ару процесінің ауыр да азапты жақ тарын дә л ө рнектеген.

Ақ ан Нұ рманов романындағ ы диалог, полилогтық сценалар сюжеттік, идеялық межелермен тығ ыз байланысты дамиды. Рас, бұ л кө ріністерде психологизм қ уаты биік дең гейден табылмағ анмен, шұ балаң қ ылық, артық -ауыс сө з оралымдары ұ шыраспайды. Диалог шығ арма қ аһ армандары кешетін ө мір ө ткелдерін жан- жақ ты, толымды сипаттауда елеулі роль атқ арады.

Сан, кө лем жағ ынан қ арасақ, “Айқ ыз” романында диалогтық сценалар кө п. Жазушы басты идеялық концепциясын ашу ү шін ашық сө з саптау сарыны, ой сілемі сияқ ты мә нді қ асиеттері бойынша біршама оқ шау белгілер танытады. Шығ армада диалогтық қ атынасқ а тү спейтін, айтылғ ан пікірді басқ аша тұ рыдан қ остаушы ың ғ айлас репликалардың ұ шырасуы /70-б./ немесе олардың полилогтық кө ріністе /194-б./ осы мақ сатта, бірақ ық шам ә рі экспрессивті ә уен байлығ ымен пайдаланылуы Қ.Исабаев қ аламының ә р алуан ө мірлік ситуациялар табиғ атына сай лайық ты формалық нақ ыш іздестіруге бейім сергек болмысына куә гер.

Жоғ арыда атап ө ткеніміздей, Сабыржан Ғ аббасов сө здері мө лшерден аспас ресми, байсалды шығ ып отырса, Рахым бай бірде мейірім, бірде ө шігу, бірде алдау, бірде кею, жағ ыну интонациясымен сө йлейді, ал Айқ ыз лебіздерінде орынсыз сызылып, майысу жоқ, кө кейдегі ө ткір кө ң іл алауын бұ лттарысыз тө те айту, шын сыйласына кібіртіксіз шешілу бар да, намысын тү рткілеген аяр, арамза пенделерге қ атысты удай мысқ ыл, ирония, аллегориялық мысалдармен жауаптасу орын алады.

Сабыржанмен тілдесуінде: “Кө рермізді қ ой. Бұ л менің сү йікті атам Садырбайды жылатқ ан, кү ні кеше бү кіл тө ркінімді шырылдатқ ан дү ние. Есің де болсын, ол дү ниеге қ арсы шімірікпестен оқ ата аламын” /173-б./, - дейтін ә йелдің зорлық, ә ділетсіздік ә леміне деген кекті ү ні дү ниетаным мен характер тұ тастығ ын шынайы кө рсетер факт. Айқ ыздың сө зі мен ісінде алшақ тық жоқ. Серттей берік реплика болашақ жоталы ә рекеттермен логикалық жағ ынан ұ штасып жатыр. Кейіпкердің бай–манаптар ү стемдігіне наразылығ ы да жеке ө мірінде бастан кешкен ә леуметтік себептермен дә йектеліп ө теді.

“- Ә й, шойын қ ара, – деп айқ ай салды. Ең гезердей жауынгер тоқ тап, бұ рылғ анда, Айқ ыз жанына жетіп барып, қ олынан винтовкасын жұ лып алғ ан еді. – Бұ л сағ ан лайық ты емес, – деді де, ол шә лісін сыпырып алып ананың басына бү ркей салды, –бар, баланың жаялығ ын жуып отыр ү йің де! ”

/196-б./.

Кө п ішінде тудырғ ан ә серіне қ арай кейіннен полилогтық формағ а айналатын бұ л диалог бө лшегінде Айқ ыздың тағ ы бір мінез сыры сомдалғ ан. Ол кө теріліс мү ддесі ү шін ө зі ғ ана бас тігіп қ оймайды, айналасындағ ы ер- ә йелдің бә рін де уытты сө з, ү гіт, мысқ ыл найзасымен бірдей жігерлендіреді. Сабыржан Ғ аббасовқ а баласына сө йлегендей, ү лкендік парасатпен, сыйласа тіл қ ататын Айқ ыз қ ызық -думан, ермекке ә уес, бірақ, қ ауіп-қ атер бұ лтынан сескеніп тұ рғ ан жауынгерлер ортасынан ә лгіндей кеудесінде оты бар жанды жайбарақ ат қ алдырмайтын, еркін де ө р қ ылық қ а бара алатын ерекше ә зілқ ой, батылдығ ымен де образ мазмұ нын арттырар мә нді сипаттар арқ ылы ө рнектеледі. Авторлық ремарканың ой, ә рекет нысанасын жандандыра, толық тыра тү сетін нақ тылығ ы, ық шамдылығ ы байқ алады. Жазушы кейде бас кейіпкерлерінің адамгершілік қ асиеттерін, сезім нә зіктігін кө рсету ойын дұ рыс жү зеге асыра алмайды /мыс., 38, 43-бб./. Айқ ыз тым одағ ай, тұ рпайы, менмен қ ылық тарымен жасандылық атмосферасынан шығ а алмайды.

Зейтін Ақ ышев романында диалогтар атқ аратын ө згеше функционалдық, стилистикалық сипаттар жоқ. Сонымен бірге бұ л кө ркемдік телім ә деттегідей сюжеттік, характерологиялық міндеттерді артық -ауыс сө здерсіз, кө ркемдік талғ амғ а сай орындап шығ ады. Гимназия оқ ытушысы Ә біл мен Ермаков арасындағ ы сұ хбаттарда /83, 88-бб./ қ азақ халқ ының тұ рмыс-салты, тарихы туралы елеулі мә ліметтер Ә біл репликаларындағ ы ә ң гімелеу дә стү рі арқ ылы ұ тымды, ық шам жеткізіледі. Мұ ндай сценалар негізгі қ аһ армандар бойындағ ы интернационалдық достық сапалардың нақ ты ә леуметтік, психологиялық деректер ың ғ айымен алғ аш ұ я салып, даму қ айнарларын елестетуде себі бар.

Ел ішіндегі саяси ө згеріс дә уірін, Уақ ытша ү кімет кезең інің жай- жапсарын автор диалог, полилог немесе аралас диалогтар арқ ылы шынайы ә серлі толғ аныстар нә тижесінде оқ иғ а мә нін қ амти елестетеді. Солардың ішінде баяғ ы болыс-билердің итаршысы – Жұ мағ ұ л репликасы /131-б./ қ ұ рылымдық жағ ынан қ ызық. Жазушы бірді-бірге соғ уғ а мә ттағ ам Жұ мағ ұ лдың сойқ анды сө здерін авторлық баяндау емес, диалогтық сө з тү рінде ортақ тө л сө з ү лгісімен жеткізеді, осы арқ ылы субъектілік сезім арналары бой кө рсетуіне қ оса, ә р уақ ытта айтылатын пікірлер жү йесі бір арнағ а тү сіп, логикалық, синтетикалық жинақ таудан ө теді.

Уақ ыт жайлы кейбір диалогта /мыс., 99-б./ С.Сейфуллин “Тар жол, тайғ ақ кешуіндегі” тә різді сө з иелері белгісіз тұ рып, айналадағ ы қ ұ былыстарғ а қ атысты кө ң іл, ынта толқ ындарының ө рнектелуі де тартымды факт. Қ аламгер бұ қ аралық психологиядағ ы тенденциялық қ асиеттерді ық шам ә рі нанымды бейнелейді.

Заман ө згерісі тұ сындағ ы Арын /150-б./, Бә шен /152-б./, Балташ /163-б./ тә різді жұ мысшы қ азақ тардың біреуге ұ найтын, біреуге жақ пайтын тосын ә рекет, мінездері аралас диалогтарда пікір таласы бойынша, ә серлендіріле ә рі сюжеттік мә ліметтермен толық тандырыла бейнеленген. Кейіпкерлер хақ ындағ ы кө пшілік ұ йғ арымы ү зілді- кесілді эмоционалды жігермен, сезім шынайылығ ы тұ рғ ысынан суреттеледі.

Шерхан Мұ ртазаев романдарында да диалогтық эпизодтар кездейсоқ алына салмай, ә ралуан кү рделі ә леуметтік-психологиялық астары мол оқ иғ алардың басталуы, дамуы, шешім табуын айғ ақ тарлық нанымды деректер ретінде ә йтпесе осы қ ұ былыстардың жұ ртшылық санасындағ ы ә серін жанамалай суреттеуге, ә сіресе шығ арманың идеялық -концептуалдық мә нін жан-жақ ты ашу мақ сатына пайдаланылғ ан. Бірсыпыра сұ хбаттасу сә ттері Қ ызыл Жебе сияқ ты тұ лпардың ажалына байланысты орын алғ ан. Мә селен, Рысқ ұ л бірде /II-т., 40-б./ ө зін қ ылмысқ а салғ ан Тұ қ ымбай болысқ а кү дігін жасырмай, кү мә нін, ө мірге назасын қ оса ақ тара, тү йіп-тү йіп қ ысқ а ғ ана сө з айтса, екінші бір жағ дайда /II-т.101-б./ Саймасай болыстан кек қ айтарса да, тіршіліктен тү ң іле жаздап, досы Қ ара Иваннан аз кү н пана іздеп келгенін білдіреді. Осы тө ң іректегі ө кініш, ыза, кү рсініс дә лелдері, ү міт арайы репликалардың лексико-грамматикалық қ ұ рылымы мен интонациялық тыныстардан аң ғ арылады.

Қ ызыл Жебе тө ң ірегінде Тұ рар бастағ ан ауыл балаларының жү йрікке қ ұ мартқ ан, ілгерідегі жақ сылық қ а ұ мтылғ ан ә демі мұ раттары кө рініс беретін даулы-даң ғ азалы диалогтар да ө рбиді /II-т., 31, 99, 113, 114, 116-бб./. Сә билік пә к сезімді бейнелейтін ол сә ттерде болашақ азамат Тұ рардың ізгі арманы қ алайша сағ ым сызса, ә йгілі сә йгү лік ө лімінің тү рлі жаң ғ ырық тары, ең аяғ ы Саймасайдың есі ауысқ ан баласы Қ алдыбектің аузына келген былдыр сө зі Қ ызыл Жебе туралы шындық тың бетін ашуғ а кө п ү лес қ осады. Мұ ндай шақ тарда аруақ ты дү лдү лдің роман ү шін адалдық, асқ ақ тық бейнесі жә не Тұ рардың келешегі жайлы символдық тұ спал, поэтикалық салыстыру мен кү йкі тіршілік кө лең келері арасындағ ы қ айшылық тардың ойдағ ы шақ пағ ы жарық шашады.

Негізінен “Қ ызыл Жебеде” кезектесе тіл қ атысу шартынан асып, ә ң гімелесушінің бірі ашық монолог тү ріне ұ қ сас халде толғ ана, тебірене дауыстайтын шақ тар бар /қ ар.: II-т., 73, 206, 252, 253, 270, 311, 314, 468-бб./. Осылайша Рысқ ұ л абақ тығ а аттанарда баласымен қ оштасса, айдауғ а сапар шегерде тағ дырының тауқ ыметін ашына зар етеді, осы ың ғ айда Тұ рар да қ иялымен ә кесі арасындағ ы сырлы лебіздерді еске алады, кейде тіпті іштегі шемен шерін ойдағ ы, алыстағ ы жақ ынына арнап, шыдамай сыртқ а шығ арады. Замана дауылы ө ршіген кезең де Тұ рар Рысқ ұ лов, Тоқ аш Бокин, Сә кен Сейфуллиндер сияқ ты топ алдында айтыса тұ рып, жауларын аяусыз ә шкерелейтін логикалық -экспрессивтік қ уаты мол неғ ұ рлым ұ зақ репликаларғ а кө шеді.

Тағ ы бір диалогтарда /Қ ар.: II-т., 159-160, 199-бб.; “Ж.К., ” 71-б./ Рысқ ұ л мен Бронников орысша-қ азақ ша сө здердің ү ндестігіне ө лең етіп, сол арқ ылы туыстық іздесе, қ ам кө ң ілдерін сә л сергітсе, Рысқ ұ л сот ү кімін естіген тұ ста “ Мал мү лкінен айрылсын дегенің не, прокорер. Менде мал- мү лік бар ма еді!? – деп, ауыр жағ дайдағ ы ащы кекесінмен кү лкі тудырады. “А”мен “ә ”, “ы” мен “і”, “ғ ” мен “г”, “о”, мен “ө ”-ні ауыстырып қ олданатын шолақ белсенді, сә ң кі мұ рын Оразбақ тың сө здері де юмор мен иронияның қ абаттас келуімен езу тарттыра отырып, аяу, ашыну, кү йіну реакцияларына бастайды. Жазушы характерлер табиғ атын адамның ісі мен тілдік мә неріне сай шынайылық дең гейінде саралайды.

Романдағ ы полилогтар /II-т., 299, 303, 410, 433, 458, 460-бб./ кейде белгілі бір оқ иғ а туралы ә ркімдердің толқ ыныс ә серлерін қ ысқ а қ айырымдармен жедел-жедел суреттесе, кейде ортақ таныстары жайлы кө ң іл қ ойнауынан шығ атын мінездеме-бағ аларын жиналғ ан топтың беймә лім ө кілдері атынан пікір таласына қ ұ рып, сезімдік шалқ улармен ө рнектейді /“Ж.К., ” 41-б./. Ал Тұ рардың тау шатқ алында Атамырза, Кузьмин тә різді бай, кулактардан безген қ ауыммен жолғ асқ ан шақ тағ ы кө терің кі ү нді сұ рау, жауабы кө п сұ хбатта полилогтың бір реплика иесі анық та, қ алғ ан дауыстар сол нысанағ а бағ дар алып жамырасады /“Ж.К., ” 433-б./.

“Ауылдарың да биыл астық қ алай? - дейді қ ара кемпір қ ара пә ренженің ар жағ ынан қ олын шығ арып, жыртық кебісті қ азақ ша ақ ша ұ сынбақ шы болып.Жылан жалағ андай, – дейді қ азақ қ ара қ ақ палы тү рменің ішінде тұ рғ ан адаммен сө йлескендей айқ айлап.

Большевиктер кедейлерге астық береді дейді ғ ой, - дейді қ ара кемпірдің даусы зындан тү бінен шық қ андай сыбырлап. Ә й, қ айдам, қ ашпағ ан қ ара сиырдың уызы болып жү рмесе, неғ ылсын, - деп қ азақ шү бә соғ ады” (II-т., 460-б.).

“Аты-жө ні белгісіз бұ л екі адамның репликалары “Тар жол, тайғ ақ кешудегі” жалғ ан ханның “уә зіріне” қ атысты сценаны еске тү сіреді. Екі жағ дайда да замана сыры, кү нде қ айталанатын ұ қ сас хал типтік детальдар арқ ылы топшыланғ ан. Қ айталамалық ә сер “дейді” дә некеріндегі кө семшенің жұ рнағ ынан пайда болғ ан.

С.Сейфуллин естіген жайларын нанымды юмормен жинақ тай бедерлесе, “Қ ызыл жебеде” қ амығ у, кү рсіну басым. Ө йткені ауыр ахуалды кө зімен кө ріп, қ ұ лағ ымен еститін – Т.Рысқ ұ лов. С.Сейфуллин шығ армасындағ ы аң қ ылдап сө йлесетін даланың аң қ ау қ азақ тары емес, мұ нда қ аланың тіс қ ақ қ ан кә нігі тұ рғ ындары, ө зара егесі бар бө тен ұ лт ө кілдері тілдеседі. Қ ауіп кө п, қ атер мол. Диалог қ ұ рылымы уақ ыт бейнесін, бұ қ ара мен адам психологиясын ә р қ ырынан елестету ү шін ұ тымды пайдаланылғ ан.

Романда шығ арманың кө кейкесті идеялық -ә леуметтік мә нін астарлы тү рде бейнелейтін шартты тү рдегі диалог ретінде қ айғ ылы қ азағ а ұ шырағ ан тесікө кпе жалшы Тайлақ пен аспандағ ы тә ң ірінің дау-базынасын айта кету керек /I-т., 408-б./. Мұ ндай диалог-символда авторлық публицистизм ө мірдің философиялық - психологиялық сыр-сипатын тегісшіл кө зқ арас тұ рғ ысынан бағ алайтын кө ркемдік-тұ жырымдамалық рухпен тамырлас арна тапқ ан.2-томның 307–бетіндегі ашу-айқ айлы сө з жарыстыру эпизодының баяндаушылық қ ұ рылымы тосын. Мұ нда екі, ү ш, тө рт адамның ө зара кезектесе тіл қ атысуы емес, Ақ кө з батырды урядниктердің дү релеуі кезіндегі жиналғ ан топ атынан айтылатын ү ш полилогтық реплика жә не пристав, тергеуші Симашко, оның жаң а бала кө мекшісі Тұ рар, Атамырзаның осы оқ иғ ағ а байланысты драмалық ширығ ысқ а толы қ арама-қ айшы ә сердегі ауызша қ ақ тығ ысы қ ым-қ иғ аш араласып келген де, оқ иғ аның аса маң ызды психологиялық қ ырларын кең інен аң датады. Ал “Жұ лдыз кө пірде” кө п азап кө ріп, тү рмеде кө зінен айырылып, Тұ рарғ а зарын айтатын дә у Омар ә ң гімесінде жеке адамның мұ ң ынан басқ а шынайы, кү рделі дә уір кескіні де бар /208-б./.

Омар-Рысқ ұ лов, Рысқ ұ лов-Кобозев, тағ ы да Омар-Рысқ ұ лов арасындағ ы аралас диалогта сө йлеушілердің бір жұ бы ө зара тікелей байланыссыз болса, Рысқ ұ лов, Куйбышев, Рудзутак, Элиава, Голощекиннің қ атысуымен ө тетін аралас диалог-ә ң гімедегі негізгі мә селе – Тү ркістан халқ ы мә дениетінің кешегісі, бү гіні, ертең і туралы пікір таласы тө ң ірегінде характер, дү ниетаным, саяси бағ дар табиғ аты да шаң беріп, репликалар Рысқ ұ лов пен Голощекин тү сініктерінің алшақ тығ ына орай дұ рысын қ остау, ө з ойларын негіздеу ың ғ айында, тү гелдей іштей немесе ашық мақ ұ лдау, яки келіспеу тү рінде ортақ логикалық жү йемен дамиды /“Ж.К., ” 222-225-бб./.

Шығ армадан полилог пен диалогтың аралас келуі де кездеседі /“Ж.К., ” 261-262-бб./. М.В.Фрунзе мен Т.Рысқ ұ лов екеуінің ұ лт мә селелері жө ніндегі сыр тарта, ашық сө йлеуін диалог – ә ң гіме деп қ абылдауғ а жеке толғ амдардың ұ зақ тығ ы мен ой-сезім, дә лел жағ ынан толық тығ ы жә не қ ызбалық, парасат, ақ ыл сияқ ты мінез қ ырларының шынайы ашылуы негіз бола алады /“Ж.К., ” 249-257-бб./

Сө з болғ ан романдарда диалог ең алдымсен характерологиялық міндеттер атқ арады. Сө з таласы, пікір алмасу мезеттерінде кейіпкерлердің ә ң гіме арқ ауы – негізгі тақ ырыпқ а қ атысты психологиялық ә сер-толқ ыны, ә р тү рлі сезімдік аң сары сұ хбаттасу мазмұ нын деректі эмоционалдық кү йлермен қ оюландыра тү седі. Жекелеген қ аһ армандардың дү ниетаным, образдық болмысына сай сө йлеу мә нері, ауызекі тілдік ерекшеліктері ішкі ә лем тынысымен сабақ тас рухани ө мір кө ріністерін реалистік тұ рғ ыда мү сіндейді. Диалогтардағ ы шұ балаң қ ылық, олардың орынды-орынсыз жиі пайдаланылуы, сө з алмасу сә ттерінің кейде жалаң хабарламалық ө реден аса алмауы тә різді таныс кемшіліктер ұ шырасқ анмен, қ азіргі прозада бұ л кө ркемдік телімнің роман поэтикасынан алатын орны мен нақ ты психологиялық мінездеме ретіндегі қ ұ рылымдық мә ні елеулі екеніне кү мә н жоқ.