МҮСІНДЕУ ӨНЕРІ

Ә деби туындының тұ тастық жү йесін қ ұ рауғ а елеулі ү лес қ осатын, біртіндеп тұ рақ ты эстетикалық ө лшемге айналғ ан ежелгі кө ркемдік межелерінің бірі – портрет. Портрет суреткердің даралық стилі кө рінетін маң ызды буын санала тұ рып, уақ ыт заң дылық тарына сә йкес ортақ бір бағ ыт, ә дістің ішінде жалпығ а тә н сипаттар да жинақ тайды. Алайда бұ л тә різді қ алыптағ ы талаптар қ аламгерлердің ө згешелік белгілерін жоймайды.

Зерттеушілер пішіндеме нобайларын Гомердің “Илиадасынан” тауып, оны жорамал портрет деп атайды. Мә селен, А.И.Белецкий халық ауыз ә дебиетіндегі адам кескінін суреттеуге байланысты ө з байқ ауларын: “Жорамал портретте сезімдік нышандар жоқ қ а шығ арылады да,

автор мен кейіпкерлердің жалпы ә серлерін жеткізетін белгілер бірінші кезекте тұ рады. Оларды сө збен айшық тауда керемет, тамаша, таң ғ ажаып, ғ аламат, тең десі жоқ тә різді эпитеттер таң дап алынады. Бұ л портреттен жеке қ асиеттер ү шін орын қ алмайды: тым ө згеше нә рселер мансұ қ етілуге тиіс”[13] - деп тұ жырымдайды.

А.Белецкий жорамал портретке қ арсы қ аһ армандардың нақ ты даралық сипаттары бар пішіндемені атайды жә не оны тең еулер табиғ атына сә йкес “архитектуралық ”, “живопистік” сияқ ты біраз салаларғ а жіктеген. Ғ алым статикалық портретті – “пластикалық ” деп, динамикалық портетті – “ө згеріс ү стіндегі портрет” деп тү йіндеген. Сондай-ақ, айтылмыш компоненттің “паспорттық белгілер портреті”, “лейтмотивті портрет”, “лейтмотивті портрет” тә різді тү рлерін де назардан тыс қ алдырмағ ан. Мә сел терминдердің мә ң гілігінде емес, солар арқ ылы байқ алғ ан зерттеуші ой-байламдарының мә ні мен ақ иқ аттығ ында. Қ азіргі кү нде жоғ арыдағ ы “живопистік”, “архитектуралық ” портрет дегендер айтылмайды. Ө йткені сан алуан тең еулер аясы кең іді жә не кескін анық тамасын жасауда троп, фигура ү лгілері жетекші қ ызмет атқ армайды. Бірақ, бекйнелеу ө нері, сә улет ө неріне қ атысты балама, салыстыру элементтері ә рқ илы сапаларда елес тастайды.

Кө ркем шығ арманың идеялық -эстетикалық қ ұ рылымындағ ы портретке жү ктелетін міндеттер хақ ында орыс ә деби сыны 19-ғ асырдың екінші жартысынан бастап кө ң іл аударды да, кейіннен ол ынта бә сең дей берді, мә селе сө з арасында ғ ана нақ ты дә лдіктерсіз сө з етіліп жү рді. Соң ғ ы кезең дерде арнайы зерттеулер жазу қ олғ а алынды. Кө ркемдік ғ имаратында елеусіз нә рсе жоқ тығ ын, жазушының ә рбір деталь тө ң ірегіндегі табан аудармай ізденетін қ ажырлы ең бегін еске алсақ, сө здік композиция бө лшектеріне айрық ша мә н берудің зор маң ызын тү сіну қ иын емес.

Портрет ө нерінің эволюциясы тек идеялық -мазмұ ндық аспектілерден ғ ана емес, пішіндеменің ө зге бө ліктері арасындағ ы орналасымы немесе кейбір эпизодтарда олармен етене тұ тастық та берілуі, яғ ни рет-тә ртіп ауыспалылығ ы, сондай-ақ, бет-келбет ерекшеліктерін толық сипаттаудан ө ткінші ә серлерді ғ ана қ амтымақ жү рдектікке ойысу сияқ ты кө п тә сілдер арқ ылы жү зеге асатын, жанр, стиль талаптарымен тамырлас сюжеттік-композициялық жү йеден мол аң ғ арылады.

Творчестволық процесте кө ркем образ сомдау, яғ ни характердің ә уелгі қ алпынан толық мү сінделер шағ ына дейінгі даму жолын зерттеу ойластырылғ ан кейіпкердің сыртқ ы кескіні туралы анық та кең ұ ғ ым жасай білуден басталатын тә різді. Мұ ндай саналы ең бек тағ лымы ә лемдік даң қ ы бар кө птеген классиктердің жұ мыс істеу барысынан байқ алады. Сыншы Б.Галанов негізгі қ аһ армандар ә лпетін елес тү рінен айқ ын тұ лғ алық белгілерге жеткізу мақ сатындағ ы А.П.Чехов, И.С. Тургенев, Ф.М.Достоевский тә жірибелерін ескерте келіп, Л.Н.Толстойдың Катюша Маслова ажарын суреттеу тарихына арнайы тоқ талады[14]. Ол талдау мысалдарынан мынандай қ орытынды шығ аруғ а болады: 1) болашақ кейіпкер бейнесі авторлық мақ сатқ а тікелей бағ нышты; 2) қ аһ арман портреті де жалпы қ аламгер идеясына тә уелді жә не образдың композициялық -мағ ыналық негіздеріне сә йкес келуге тиіс; 3) белгілі бір тұ лғ аның басты сипаттарын дә л кестелейтін штрихтарғ а бай стиль мен тілдің ық шам ә рі оралымды келуі – бұ л орайдағ ы жазушы шеберлігіне кепіл.

Ә рине, шеберлік белгілерінің бә рін бірдей қ асаң ереже, қ атаң талаптарғ а кө гендеп қ ою жө н емес. Творчество стихиясы кө ркемдік ізденістердің ә ралуандығ ынан бастау алады. Бірақ сан қ илы поэтика салаларындағ ы ұ намды ә деби қ ұ былыстарды елемеу, ол ү лгілерді ә р жазушының ө з жұ мысы ү стінде нақ ты мә селелерге қ атысты шартты тү рде жетекші принцип етіп, нысанада ұ стамауы нанымсыз кө рінер еді. Сө з зергерлері шеберлігінің қ ыры ортақ ә діс, стиль аяларында да, шағ ын кө лемдегі методологиялық ө лшемдер мен тү рлі қ айталанбас тә сілдері кө п дара қ олтаң ба арқ ылы да кө рініс табады.

Адамның сырт сипатына деген тосын ә уестік – ық ылым заманнан бері келе жатқ ан ә дет. Жұ ртшылық таныс, жақ ын, бө тен кісілердің ө ң інен олардың рухани-адамгершілік болмысын іздестіре қ арап, кейде кү ткен шындығ ына кө зі жетсе, кейде ү зе-кесіп пікір тү юден бойын аулақ ұ стайды. Адам кескінін характер абиғ атына сү рлеу салар керуен басы есебінде қ абылдай тұ рып, біз жекелеген жандардың ұ ғ ым-тү сініктеріміздің неғ ұ рлым толық, кө зжұ мбайсыз шығ уына ұ мтыламыз. Осы тілек пішіндеме межесіне алынғ ан кейіпкерге байланысты қ аламгер позициясына айқ ын жол сілтейді.

“Ішкі ө мір тасқ ыны Достоевскийде сыртқ ы ә лем тынысын естіртпей кетеді, Ал Толстойда олардың ара салмағ ы бірдей, олардың шын мә ніндегі қ арым-қ атынасы бұ рмаланбайды да, сол берік қ алпынан сү йемдей жылжымайды да”, - деп жазады В.Лакшин. Жаң ашыл суреткерлерге тә н бұ л ерекшеліктер портреттік живопись ө рнектеріне де ә р қ осқ ан. Жоғ арыдағ ы ө згешеліктер кейбір тү бірлі мә селелерде мә нді ұ қ састық тарды жоқ қ а шығ армайды. И.В.Страхов пікірі бойынша “... Ф.М. Достоевский мен Л.Н.Толстойдың психологиялық концепциялары жеке тұ лғ аның ө згермелілігі мен тұ рақ тылығ ындағ ы бірлік жайлы ойды орнық тыруғ а қ атысты жақ ындай тү седі: адам “ө зіне-ө зі сирек сә ттерде ғ ана ұ қ сайды (Ф.М.Достоевский)”, адам “сол кү йі, ө зімен ө зі болып тұ рып, ө зіне ұ қ самай кететін шақ тары кө п (Л.Н.Толстой)”[15].Демек, лы суреткерлердің бірін жан қ озғ алыстарының басым қ ұ былысы қ ызық тыруы, екіншісінің қ аһ арман микродү иесіндегі иірімдерді толық қ анды бейнелеу мен пластикалық бедерлерді қ атар дамыта білу қ асиеті қ ос алыптың сө з ө нері туралы жү йелі кө зқ арастарынан байқ алады екен. Ө зіне дейінгі дә стү р сабақ тарын терең екшеген А.П.Чехов портреттері “адамды кездейсоқ жә не мә нді сипаттарының тұ тастығ ында кө р”[16] тә різді негізгі творчестволық даралық принципімен сабақ тас болғ анын аң ғ арамыз. Чеховтың кейіпкер характерін бір реттен, сырттай бақ ылай келіп, ә шейінде қ жетсіз сияқ танатын суреткерлерге тү бінде ерекше мағ ыналық қ ызмет жү ктейтін шеберлігі кө пке мә лім. “Керексіз” детальдар қ аһ арманның рухани болмысымен астарласып жатады. Автор ә рдайым жетілдіре дамытып отырғ ан Чехов прозасындағ ы бұ л заң дылық қ атал объективті тү рде жазу мә нерінің ә деттен тыс тартымды қ ағ идасына айнала бастағ аны мә лім. Ал, Л.Н.Толстой творчествосында Ф.М.Достоевский субъетивизмі мен А.П.Чехов объективтілігі суреткердің жойқ ын психологизміндегі басты принцип – “жан диалектикасына” сә йкес тораптарда қ атар ө мір сү ретін тә різді.

“Белгілі бір психологиялық, реалистік мақ саттарда кө здеген жазушы – Стендаль, - деп жазады А.Скафтымов, - ө зінің жаң а тілек-мү дделері ү шін Вальтер Скоттың психологиялық ө рнектері сә йкес келмейтінін тез-ақ сезінді. Оның Вальтер Скоттқ а деген энтузиазмы шұ ғ ыл сө нді, оның жанрын жалғ ан деп тапты. Орта ғ асырлық қ ұ лдың киімі мен ә шекейін кө рсету деді ол, адам жанының қ озғ алыстарын сипаттаудан ә лдеқ айда оң ай...”[17]. Бұ л тезиске сү йене отрып, Стендальды статикалық портреттен бас тартқ аны, заттық -предметтік бө лшектерді тү гін қ алдырмай кө шіре суреттеуден қ ашқ аны ү шін ақ тауғ а болар еді. Байырғ ы бағ ттар ұ станғ ан амалдардың оралымсыздығ ын дұ рыс байқ ағ анмен, Стендальдың ө зі де кейіпкер ішкі ә лемін тым жасанды кү рделендіре, қ азбалай бейнелеу нә тижесінде қ аһ армандардың келбет экспрессиясын бір жақ ты бейнеледі. Ә лемдік кө лемдегі кө ркемдік эволюцияның жоталы биігіне шық қ ан даусыз дарынды қ аламгерде Л.Толстойдағ ы сияқ ты ө мірді барша маң ызды буындарымен кең қ амтып, айқ ын суреттей білу жағ ы жетіспеді.[18]

Кейіпкерлердің “негізінде тек” ү стем сипаттарын [19] кө ретін Н.В.Гоголь сияқ ты В.Скоттың кемшілігі де уақ ытқ а, алдың ғ ы дә стү рлердің қ ораштығ ына байланысты. Бірақ олардың тә жірибесіне кейінгі толқ ын қ аламгерлер ү шін керісінше, ұ намды тұ рғ ыдан ә сер етті.

Портрет жасаудың ү здік ү лгілеріне қ арамастан бұ л саладағ ы жаң ашыл қ адамдар ә р дә уірдегі соны таланттар есімімен бірге ә рдайым жаң ғ ырта байи тү сіп отырғ ан. Қ азіргі кезең де қ аһ арман пішіндемесі бұ рынғ ысынша зор психологиялық қ уат, ө ткір динамизммен суреттелсе де, неғ ұ рлм ық шам формағ а лайық жылдам жә не тү рлі ү зілістер арқ ылы кейде автор, кейіпкер қ абылдау аяларының тоғ ысуымен, немесе ә шейін байқ аусыз ғ ана кө з жү гірткендей рең мен бейнеленуі ү стем тенденция танытады.

Жазушы идеясын жеткізуде ә рқ илы шарттылық тарғ а жү гінетін, ә детте жанрлық -стильдік талаптардан жырақ кө п ауытқ уларғ а баратын новелла, повесть, романдар жарық қ а келгенін білеміз. Мұ ндай туындыларда адамның сыртқ ы кө рінісіне екінші кезектегі орын беріліп, аффективті-эмоционалдық жағ дайдағ ы бет-жү з қ ұ былыстарына қ атты кө ң іл бө лінеді. Бү гінгі прозада адамның қ озғ алыссыз кү йіндегі болмысы олардың іс-ә рекеті, рухани-адамгершілік қ асиеттері туралы ұ ғ ым қ алыптастыруда елеулі рө л атқ армайды. Қ аһ арман психологиясын айтылар сө з, ой, қ ылық бедерлері бойынша зерттеу – жазушы творчествосының характерологиялық принциптерінің тө рінен табылады. Келбет-мү сін табиғ аты ө зінің обънетивті мә нін заң дылық тарына саналы тү рде бағ ындырылады.

А.П. Чеховтың адамғ а тә н сұ лулығ ы мен жан тазалығ ының ү йлесімін талап қ ылатын белгілі пікірінен сезімдік, тә жірибелік тұ рғ ыдағ ы жіті болжам арқ ылы сә улеленетін нағ ыз оптимист суреткерге, кө реген философқ а тә н ә семдік идеалының терең ғ ылыми мә ні ашылады ғ ой. Келешекке арналғ ан Чехов арманының моральдық -физиологиялық тұ рғ ыдан берік негізі бары кү мә нсіз. Ғ ылыми-техникалық революция заманындағ ы прогресшіл адамзат ү шін жеке тұ лғ аның биологиялық, анатомиялық қ асиеттері емес, саяси-ә леуметтік, ұ ждандық -қ оғ амдық, интеллектуалды-тұ мыстық ың ғ айларда ә рі тұ йық, ә рі кү рделі, ә рі ұ қ сас, ә рі алшақ бола тү скені мә лім. Қ азіргі ә дебиетте шығ арманың кө ркемдік қ ұ рылымына ық палы мол сапа – ең алдымен персонаждың жан ә леміндегі қ алың тасалы қ абаттарғ а ү ң ілуге қ ұ штарлық себептерін де осы жғ дайдан аң ғ ару дұ рыс.

“Қ азақ совет прозасының алғ ашқ ы дә уірлерінде “бет-жү з қ ұ былыстары арқ ылы сирек те болса кейіпкердің ішкі жағ дайы мен айтқ ан сө здерін оғ ан ілесе кө мкеріп жеткізетін” [20] эпикалық дә стү рді кең игеріп жетілдіру, жаң а ө рнектермен байыту процесі жү ріп жатты. З.Ахметов ол туралы: “Бастапқ ы проза туындыларында ө з ерекшеліктерін ә лі де сақ тап келген ауызекі поэтикалық шығ армаларғ а тә н ә деттегі сипаттама портреттер ендігі жерде ширай тү сіп, адамның ішкі психологиялық келбеті терең де айшық ты кө рініс алды”, - деп жазады. Бұ л тұ жырымның растығ ын 20 - 30 жылдары тарихи-революциялық тақ ырыпқ а батыл барғ ан Сә кен Сейфуллин мен Сә бит Мұ қ анов романдары дә лелдеп шығ а алады.

С.Сейфуллин “Тар жол, тайғ ақ кешу” біршама іріктелген револю- ционерлер мен оларғ а қ арсы адамдардың қ ақ тығ ысын белгілі бір фабулалық жү йемен, ү збей дамыта суреттеу нә тижесінде айқ ын характерлер, толымды кө ркем образдар сомдау мақ сатын қ ойғ ан жоқ. Ең алдымен шығ арманың автобиографиялық табиғ атын ескеру керек. Қ азақ стандағ ы ірі тарихи қ озғ алысты жинақ тай бейнелеу нанымдылығ ы ү шін ә ралуан деректерге, ө з кө з алдынан ө ткен естеліктерге сү йенгені мә лім. Жазушы осы жетекші принциптен тая соқ пағ ан. Романнан халық тар азаттығ ы, жер бетіндегі ә ділет ү шін жан сала кү рескен, кү рес ү стінде шың далғ ан Сә кен Сейфуллин тұ лғ асы дараланып кө рінеді. Заман жә не адам деген дің гек мә селені қ ызық етіп алғ ан романдағ ы ө зге кейіпкерлер жанрлық -стильдік талаптарғ а сай эпизодтық сипатта елес береді. Қ аламгердің баяндау қ уатын ө сіру ниетімен кө пшілік сценалардағ ы жалпы портреттік суреттемелері немесе кейбір персонаждар кескініне арнайы тоқ тала келуі де осы ың ғ айда тү сінікті болуғ а тиіс.

Романның алғ ашқ ы беттерінде автор ауыл қ азақ тарының қ алыптағ ы бойкү йез тіршілігін сатиралық ә уенмен тұ тастыра қ амти суреттейді. Бай ауылдағ ы жаз кү ндері. Тал тү ске дейін ұ йқ ы созып, тұ ра сала қ ымыы бар ү йге кө зін сатып жү гіретін пенделердің кү йкі мінездері кү лкі де, реніш те тудыратындай. Данышпан Абайдың “Ең бегі жоқ тың, тамағ ы тоқ тық аздырар адам баласын...” дейтініндей хал. Кеш тү се бастаң ғ ы жасайтын кә сіпсіз, жалқ ау бай ұ лдары малғ а салыстырылады. Кү міс кө мей

[1] Иезуитов А. Проблема психологизма в эстетике и литературе // Проблемы психологизма в советской литературе. – Л.: Наука, 1970. С.39.

2. Сонда, 52-бет.

3. Фрейд З. Труды разных лет. Кн. I.- Тбилиси: Мерани. 1991. С. 257.

4.Выгодский Л. Психология искусства.- М.: Искусство, 1965.

[5] ГегельГ. Энциклопедия философских наук. Т.3. Философия духа. – М., Мысль, 1977, С.118.

[6] Иванов В. Структура Гомерровских текстов, описывающих психические состояния // Структура текста. М., Наука 1980.С.108.

[7] Гинзбург Л. О.О психологической прозе. Л.: Худож.литература. 1977.С.305.

[8] Храпченко М.Собр.соч. Т. 2.- М.: Худ.литература.1980.С.471.

[9] Қ аратаев М. Даладағ ы дабыл. – Алматы: Жазушы, 1976.; Жұ мағ ұ лов М. Қ ыран қ азасы қ ияда. – Алматы: Жазушы, 1971; Мұ ртазаев Ш. Қ ызыл жебе // Мұ ртаза Ш. 2 томдық шығ армалар жинағ ы. 1-Т. (1-, 2-кітаптар). – Алматы: Жазушы, 1982.; Мұ ртазаев Ш. Жұ лдыз кө пір (3-кітап). – Алматы: Жазушы, 1983.; Нұ рманов А.Қ ұ ланның ажалы. – Алматы: Жазушы, 1969; Исабаев Қ. Айқ ыз. – Алматы: Жазушы, 1969; Ақ ышев З. Ақ бел асуы – Алматы: Жазушы, 1971. (Бұ л кітаптардан алынатын ү зінділердің беті мә тінде, жақ ша ішінде кө рсетіледі. – Б.М.)

[10]Рубинштейн С. Проблемы общей психологии. – М: Педагогика 1976. – С. 248.

[11]Ананьев Б. Человек как предмет познания. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1968. – С. 314.

1 Храпченко М. Соч.: В 4-х томах. Т – 2.– М.: Худож. лит., 1980. – С. 422-432.

2 Қ ар.: Безрукова З. Формы психологического анализа в романах Л.Н. Толстого “Война и мир” и “Воскресение” // Лев Николаевич Толстой. – Изд-во МГУ. – С. 100.; Бочаров С. Психологическое раскрытие характера в русской классической литературе и творчестве М.Горького // Социалистический реализм и классическое наследие. – М.: Изд-во АН СССР, 1960. – С. 90.

3 Гинзбург Л. О психологической прозе. – Л.: Худож. лит., 1979. – С.15.

[12] Гинзбург Л. Аталғ ан ең бек.- 34-б.

[13] Белецкий А. Избранные труды по теории литературы, М., 1964. С. 151.

[14] Галанов Б. Живопись словом, М., 1974, С. 123-128, 140-142.

[15] Лакшин В. Лев Толстой и А.Чехов. М., 1963, С. 393.

[16] Чудаков А.Поэтика Чехова.М., 1971.С.170.

[17] Скафтымов А. Нравственные искания руских писателей. М., 1972.С.135.

[18] Сонда, С.176.

[19] Бұ л да сонда, 137-бет.

[20] Лизунова Е. Современный казахский роман. Алма-Ата, 1964. С.119.