ТІСТЕРДІҢ ДАМУЫ

Адамда тістердің дамуы шамамен эмбриональді дамудың 6-7 аптасында басталады. Сыртқ ы ұ рық тық жапырақ (эктодерма) кіреукенің жә не оны жауып тұ ратын кутикуланың қ алыптасуына қ ызмет етеді. Цемент, дентин жә не ұ лпа—мезенхиманың туындысы болып келеді (эктомезенхима).

Тіс тіндерінің қ алыптасуы (одонтогенез) ү ш кезең нен тұ рады. Бірінші кезең де тіс ұ рық тарының салына бастауы жү реді. Осы кезең де мезенхима тініне қ арай ө скен кө пқ абатты жалпақ эпителий тіс пластинкасын қ ұ райды. Бұ л пластинканың кейбір аймақ тарында болашақ кіреуке органы сү т тістердің ұ рығ ы қ алыптасатын эпителий ө сіндісі басталады.

10-шы аптада ә рбір болашақ кіреуке органы мезенхимағ а қ арай ө се бастайды. Осыдан бастап тіс бү ртікшесі қ алыптасады. Осыдан кейін кіреуке органы ұ лғ аяды жә не тіс пластинкасынан бө ліне бастайды.

Эмбриональды дамудың 3-ші айының аяғ ында кіреуке органы кіреуке органының мойыны аталатын жұ қ а эпителиальді тартпа тү ріндегі тіс пластинкасымен қ осылады.

Кіреуке органы айналасында бір уақ ытта мезинхима ө сіп тіс қ апшығ ы қ ұ рылады. Кіреуке органы мойыны тінінен жә не тіс пластинкасының бос бө ліктегі қ алғ ан эпителийден тұ рақ ты тістердің ұ рығ ы қ алыптасады.

II кезең ді тіс ұ рығ ының дифференцияциясы жү реді. Дифференцияцияаланбағ ан кіреуке органының жасушалары жә не тіс бү ртікшесі тіс кіреукесінің қ алыптасуына жауап беретін энамелобласт-жасушағ а трансформацияланады.

Тіс бү ртікшесінің жасушаларының дифференциялану ү рдісі кезінде дентин тү зеуші одонтобласты жасуша преодонтобласттардың тү зелуі жү реді.

Осы кезең де тіс ұ рығ ының пішіні болашақ тіс сауытының бө лігінің тү ріне сә йкес болады. Бір мезгілде кіреуке органының жә не тіс бү ртікшесінің жасушаларының белсенді дифференциялануымен қ атар тіс ұ рығ ын қ оршағ ан тіндерде жақ тінінің сү йегінің қ алыптасуы жү реді.

Кіреуке органы мойыны эпителиі осы кезең де толығ ымен сорылады жә не тіс ұ рығ ының тіс пластинкасымен байланысы жойылып жартылай мезенхимағ а ауысады.

III кезең, гистогенез — кіреуке, дентин, цемент жә не ұ лпаның дамуы пайда болатын соң ғ ы кезең. (1.3сурет).

Гистогенез кезең і эмбриональді дамудың 3-ші айының соң ында басталып тістер шық қ анғ а дейін созылады. Осы кезең де дентин одонтобластарының тү зелуі басталады. Одонтобластар талшық тары алғ ашында тіс бү ртікшесінің ұ шында орналасатын коллаген жә не органикалық дентин матриксы компоненттерін синтездейді.

Пайда болғ ан одонтобластардың шеттік ө скіндері пайда болғ ан коллагенмен жабылып дентин тү тікшелерін қ алыптастырады. Эмбриональді дамудың 5-ші айында дентиннің органикалық мариксінің минералдануы басталады. Алғ ашқ ы дентиннің пайда болуынан кейін кіреуке органының эпителиальді жасушасы есебінен пайда болғ ан кіреуке, тіс бү ртікшесі ұ шында призматикалық қ ұ рылымда кө рінеді.

Міне осындай қ ұ рылым энамелобластардың дифференциялануының бітуінен пайда болып Томс ө сінідлерінің пайда болуымен жә не эндоплазматикалық торлы тү тікшелердің кө бейуімен, жасушалардың секреторлы қ ызметінің артуымен сипатталады.

1.3. Сурет. Гистогенез: 1 — ауыз кілегей қ абық эпителиі; 2 — энамелобласттар; 3 — тіс кіреукесі; 4 — дентин; 5 —предентин; 6 — одонтобласт қ абаты; 7 — тіс ұ лпасы; 8 —кіреуке органының ұ лпасы; 9 — сыртқ ы кіреуке органы;

Кіреукенің қ алыптасу ү рдісі екі кезең де қ ү реді: алғ ашында призманың органикалық негізі пайда болады, ал содан кейін кіреукенің жетілуі.

Осы кезең де энамелобластардың дифференциялануы ары қ арай жү реді. Екі типті жасушалар қ алыптасады.

I типтегі жасушалар кіреукенің бейорганикалық компоненттерін тасымалдауғ а қ атысады. Бұ л жасушалар қ ұ рамында кальций байланыстырушы ақ уыздардың кө п болуы тә н.

II типтегі жасушалар кіреукеден органикалық заттарды жә не суды алып тастауды атқ арады. Энамелобластардың қ ызметінің ең соң ғ ы кезең і кіреуке кутикулансының пайда болуына қ атысуы.

Цементтің дамуы тіс тү бірі дентині қ алыптасқ аннан кейін постнатальдық кезең нен басталады. Мезенхима жасушаларында пайда болғ ан цементобластар тү бір дентині сыртын цемнтпен қ оршай бастайды.