Лекциялар конспектілері 5 страница

Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ рамы – қ оғ амғ а қ арсы жасалғ ан іс-ә рекет ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық болып табылатын элементтер жиынтығ ы. Оны келесі элементтер қ ұ рады:

1) нысан – қ ол сұ ғ ушылық себепкері, мемлекеттік басқ ару саласындағ ы заң мен қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастар;

2) объективті жақ тары – сыртқ ы іс-қ имыл актісі, ә рекет немесе ә рекетсіздік, оның салдары, сондай-ақ ә рекет пен оның салдары арасындағ ы себептік байланыс;

3) субъект – қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ анғ а дейін 16-ғ а толғ ан жеке, сондай-ақ заң ды тұ лғ а;

4) субъективті жақ тары – заң бұ зушының істеген қ ылмысына психологиялық қ атынасы, ә дейі немесе байқ аусызда жасағ ан ісіне айыбы.

Ә кімшілік жауапкершілік ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ а заң ды тү рде жауап беру болып табылады. Заң мен жә не заң дық актілермен белгіленеді. Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасағ аны ү шін, соттау немесе жұ мыстан босату сияқ ты жазалар қ олдануды қ ажет етпейтін, ә кімшілік сө гіс қ арастырылғ ан. Ә кімшілік жауапкершілік шараларын қ олдануғ а негіз қ ұ қ ық бұ зушылық болып табылады (қ ұ қ ық бұ зушылық белгілерінің болуы).

Қ азақ стан Республикасының «Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы» Кодексінің 45-бабы ә кімшілік сө гістің келесі тү рлерін қ арастырады: ескерту; ә кімшілік айып пұ л; ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ а себепкер болғ ан бұ йым немесе затты алу; ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық қ а себепкер болғ ан бұ йымды, ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық жасау арқ ылы келген кірісті, ақ шаны жә не қ ұ нды қ ағ азды алу; арнаулы қ ұ қ ығ ынан шектеу; рұ қ сат қ ағ азынан, арнаулы біліктілік аттестатынан (куә лік) айыру немесе жекелеген ә рекет тү ріне кү шін тоқ тату, немесе жекелеген ә рекет жасау; жеке кә сіпкер немесе заң ды тұ лғ аның қ ызметін тоқ тату немесе тыйым салу; рұ қ сатсыз салынғ ан қ ұ рылысын қ ирату; ә кімшілік тұ тқ ындау; шетелдіктерді жә не азаматтығ ы жоқ тұ лғ аларды Қ Р шекарасынан шығ арып жіберу.

Аталғ ан сө гістің қ айсыбірін қ олдану бір жыл бойы тұ лғ аның ә кімшілік жауапкершілікке тартылғ анын білдіреді, тек бір жылдан кейін ә кімшілік жауапкершіліктен босатылады.

Ә кімшілік сө гіс шараларынан басқ а қ айтадан қ ұ қ ық бұ зушылық ты ескерту мақ сатында заң мен соттан тыс ә кімшілік қ ұ қ ық тық ық пал ету шараларын қ олдану мү мкіндігі қ арастырылғ ан. Мысалы, жол қ озғ алысы ережелерін білуін тексеру жә не медициналық сипаттағ ы мә жбү рлеу шаралары.

Ә кімшілік мә жбү рлеу шаралары қ оғ амдық тә ртіпті сақ тау, қ оғ амдық қ ауіпсіздік, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бас еркіндіктерін қ амтамасыз ету мақ сатында атқ арушы органдар мен лауазымды тұ лғ алардың қ ызметінде кө рініс табады. Олардың арасында ә кімшілік – мә жбү рлеу шаралары, ә кімшілік – жолын кесуші жә не ә кімшілік – қ алпына келтіруші шаралар басым.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1.Қ азақ стан Республикасындағ ы мемлекеттік қ ызмет. Алматы: Заң гер, 2004.

2. Жетпісбаев Б.А. Қ азақ стан Республикасындағ ы ә кімшілік жауапкершілік. Оқ у қ ұ ралы, Алматы: Жеті жарғ ы, 2000.

3. Қ Р 2001 жылғ ы 30 қ аң тардағ ы «Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық тар туралы» Кодексі

5-тақ ырып. Қ азақ стан Республикасының азаматтық жә не отбасы қ ұ қ ығ ының негіздері. (3 сағ ат)

Жоспар

1. Жалпы ережелер.

2. Қ азақ стан Республикасында нарық тық қ атынастарды реттеудің қ ұ қ ық тық негіздері.

3. Меншік қ ұ қ ығ ы жә не ө зге де заттық қ ұ қ ық тар.

4. міндеттемелік қ ұ қ ық негіздері.

5. Интеллектуалдық меншік қ ұ қ ығ ы.

6. Қ азақ стан Республикасының отбасы қ ұ қ ығ ының негізгі ережелері.

Қ азақ стан қ ұ қ ық жү йесінде азаматтық қ ұ қ ық тар ең бір елеулі салалардың бірі болып табылады. Бұ л қ ұ қ ық тық саласының тауар-ақ ша ө зге де тең дікке негізделген, мү ліктік қ атынастарғ а негізделген қ атысушылардың сол сияқ ты мү ліктік, жеке мү ліктік емес қ атынастарды реттейтін нормалары.

Азаматтық қ ұ қ ық қ а азаматтық заң дар сә йкес келеді. Қ Р азаматтық кодексі (ендігі жерде Қ Р АК) жалпы бө лімнен (27.12.1994 ж.) жә не ерекше бө лімнен (01.06.1999 ж.) қ ұ ралғ ан. Жалпы бө лімде пә н, ә діс, азаматтық қ ұ қ ық жү йесі, азаматтық қ ұ қ ық тар қ атынастары, азаматтық қ ұ қ ық тар субъектілері жә не т.б. жалпы сұ рақ тар қ аралады. Ерекше бө лімде нақ ты міндеттемелер (сатып алу-сату, тасымалдау, сыйлау жә не т.б.) сондай-ақ мұ рагерлік мә селелері, зияткерлік меншік қ ұ қ ығ ы жә не халық аралық жеке қ ұ қ ығ ы қ аралады.

Азаматтық қ ұ қ ық қ атынастары бұ л- мү ліктік жә не жеке мү ліктік емес азаматтық қ ұ қ ық қ атынастары нормаларымен реттелу нә тижесінде пайда болатын қ оғ амдық қ атынастар. Субъектілік қ ұ қ ық тар жә не оның қ атысушыларының міндеттері оның мазмұ ның қ ұ райды. Азаматтар, заң ды тұ лғ алар, мемлекет, ә кімшілік-аумақ тық бірліктер азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының қ атысушылары бола алады. Азаматтық қ ұ қ ық қ атынастары кө п жә не ә ртү рлі, одан мү ліктік жә не мү ліктік емес; жай жә не кү рделі; абсолюттік жә не салыстырмалы қ ұ қ ық қ атынастары бө лініп шығ ады.

Қ Р АК 12 бабы – жеке тұ лғ а бұ л – Қ Р азаматтары, ө зге мемлекет азаматтары, азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар екендігін анық тайды. Қ ұ қ ық қ атынастарының қ атысушылары болу ү шін азаматтық қ ұ қ ық қ абілеті жә не іс-ә рекетке қ абілеттілік болуы қ ажет.

Азаматтық қ ұ қ ық қ абілеттілігі бұ л – азаматтық қ ұ қ ық тардың болу қ асиеті жә не жауапкершілікті мойындау. Ол барлық азаматқ а тепе-тең ө лшемде жү ктеледі. Туылғ ан кү нінен пайда болып дү ниеден ө ткенде тоқ татылады. (Қ Р АК 13 бабы).

Азаматтық іс-ә рекетке қ абілеттілік - ө з іс-ә рекетімен азаматтық қ ұ қ ық тар мен міндеттерді ө зі ү шін ие болу, жү зеге асыру, жасау жә не оларды орындау.

Іс-ә рекеттің болуының қ ұ қ ық тық қ абілеттіліктен ө згешелігі тө мендегі қ асиеттермен шартталғ ан – жекелеген психикалық кә мелеттік меже, қ ұ қ ық тық нормаларды тү сіну – бұ л жас ерекшелікке жә не денсаулық қ а тә уелді.

Заң іс-ә ректетке қ абілеттілікті (18 жасқ а жету), кә мелетке жетпегендердің іс-ә рекетке қ абілеттілігін (14 жастан 18жас аралығ ы), жас балалардың іс-ә рекетке қ абілеттілігін (ішінара іс-ә рекетке қ абілеттілікті, 14 жасқ а дейін) жекелейді.

Қ Р АК 26 бабы соттық тә ртіпте тұ лғ аның іс-ә рекетке қ абілетсіздігінің негіздерін анық тайды. Қ Р АК 27 бабы іс-ә рекеттің шектелу мү мкіндіктерін қ арастырады. Бұ л тұ лғ алардың ү стінен қ орғ аншылық қ амқ оршылық анық талады.

Заң азаматтардың кә сіпкерлікпен заң ды тұ лғ алардың білімсіз шұ ғ ылдану қ ұ қ ығ ын мойындайды (заң мен қ арастырылғ ан жағ дайлардан ө зге)

Кә сіпкерлік бұ л – меншік меншік нысанына бағ ынышты емес тауарғ а сұ ранысты қ анағ аттандыру жолымен таза кіріс алуғ а бағ ытталғ ан (жұ мыс, қ ызмет ету) жеке меншікке негізделген (жеке кә сіпкерлік)немесе мемлекеттік кә сіпті шаруашылық қ ұ қ ығ ында жү ргізуге (мемлекеттік кә сіпкерлік) негізделген азаматтар мен заң ды тұ лғ алардың ық ыласты ә рекеті. Кә сіпкерлік қ ызмет кә сіпкердің атымен, тә уекелділігімен жә не мү ліктік жауапкершілігімен жү зеге асырылады. Жеке кә сіпкерлердің мемлекеттік тіркелуі ашық жү ргізіліп, жеке кә сіпкер ретінде есепке алумен тұ жырымдалады (Қ Р АК 19 бабы).

Қ Р АК 33 бабы заң ды тұ лғ а ұ ғ ымын анық тайды. Ұ йым - заң ды тұ лғ а бола алады. Ол жеке меншік қ ұ қ ығ ына, жедел басқ аруғ а ие, шаруашылық тү рінде жү ргізілетін оқ шау мү лікке ие жә не аталмыш мү лігімен ө з міндеттемелері бойынша жауап береді, ө з атынан мү ліктік қ ұ қ ық қ а жә не міндеттемелерге ие болады, сотта талапкер жә не жауапкер бола алады, дербес балансқ а немесе стетағ а ие

Азаматтық заң заң ды тұ лғ аларды келесі тү рлерге бө леді:

1). Қ ызметтік мақ саты бойынша:

а) коммерциялық (қ ызметтің негізгі мақ саты пайда тауып, таза кірісті қ ұ рылтайшылардың арасында бө лісу); б) коммерциялық емес;

2). Жеке меншік нысаны бойынша:

а) мемлекеттік; б) мемлкеттік емес;

3). Ұ йымдастырушылық нысаны бойынша:

а) коммерциялық мемлекеттік кә сіпкерлік нысанында, шаруашылық серіктестік нысанында, тұ тыну кооператив нысанында, діни бірлестік нысанында қ алыптаса алады.

4). Пайдаланылудағ ы мү лік қ ұ қ ығ ының кө леміне байланысты:

а) шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ына немесе жедел басқ аруғ а ие болушылар; б) жеке меншік қ ұ қ ығ ына ие болушылар.

Заң ды тұ лғ аның азаматтық қ ұ қ ығ ы жә не іс-ә рекетке қ абілеттілігі бір мезгілде туындап тоқ татылады. Заң мен белгіленген тү рде ә ділет органдарында мемлекеттік тіркелуі оның туындауының негізі болып табылады (егер заң ды тұ лғ аның жү зеге асырып отырғ ан қ ызметі лицензиялауғ а жатса бұ л қ осымша алдын ала келісіледі). Жойылуы нә тижесінде тоқ татылады. Заң ды тұ лғ аның бірынғ ай мемлееттік заң ды тұ лғ алар тізілімінің шығ арылғ ан кезінен жойылу нә тижесінде тоқ татылады.

Мү ліктік байлық жә не жеке мү ліктік емес қ ұ қ ық азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының объектісі болып табылады. Атап айтсақ бұ л заң ғ а сә йкес азаматтық айналымнан (ақ ша, зат, тауарлық белгілер, мү ліктік қ ұ қ ық) алынып қ оймағ ан кез келген мү лік.

Мү ліктік емес байлық қ атарына ө мір, денсаулық, отбасылық жә не коммерциялық қ ұ пия т.б. жатады.

Азаматтық қ ұ қ ық қ атынастарының мазмұ ның қ ұ райтын азаматтық қ ұ қ ық тар мен міндеттемелер ө мірлік жағ дайлардан туындайды. Заң осы қ ұ қ ық пен міндеттемелердің туындайуын, ө згеруін немесе тоқ татылуын осымен байланыстырады. Келісім азаматтық қ ұ қ ық та ең кө п тарағ ан заң ды факт болып табылады.

Азаматтардың немесе заң ды тұ лғ алардың азаматтық заң жә не міндеттемелерін анық тауғ а, ө згертуге немесе тоқ татуғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекет келісім деп танылады (Қ Р АК 147 бабы).

Келісімдерді бірнеше негіздемелер бойынша жіктеуге болады.

1. Келісімге қ атысушылар санына байланысты

а) біржақ ты – жасалуы ү шін бір жақ тың ерікі жеткілікті (мысалы ө сиет қ ұ руда). б) екі немесе кө п жақ ты келісімдер – екі не одан кө п жақ тардың келісімін қ ажет етеді. Бұ л келісімдер келісім-шарттар деп аталады.

2. Келісімнің туындағ ан кезіне орайластырыла пайда болғ ан келісімдер.

а) нақ ты, қ атысушының бірімен зат зат екіншісіне берілген кезінде жасалғ ан болып есептеледі (мысалы сыйлау, сақ тау). б) консуальдық – Келісім мен келісімнің жасалуын ғ ана талап ететін барлық келісімдер (сатып алу-сатыу.

3. Қ ызмет ету мезгілі бойынша:

а) мезгілсіз – олардакелісімнің жү зеге асырылу мерзімдері, уақ ыты кө рсетілмеген. б) асығ ыстық. в) шартты – белгісіз бір оқ иғ ағ а беттестірілген, дегенімен сол оқ иғ аның болуы болмауы белгісіз қ ұ қ ық пен міндеттемелер.

Сол сияқ ты ақ ылы жә не ақ ысыз келісімдер болып жіктеледі.

Заң келісімдердің ауызша жә не жазбаша тү рде жасалуын анық тайды. Заң кейбір келісім тү рлерінің міндетті нотариалдық тө лқ ұ жатының екі жақ тық белгілі бір қ ұ қ ық тық нә тижеге қ ол жеткізуі келісімнің жарамды екендігін танылуы ү шін оның тө мендегідей шарттарғ а сә йкестігі қ ажет.

1) Ол заң ды болуы қ ажет. Заң талаптарына, қ ұ қ ық тық тә ртіп негіздеріне, адамгершілікке сә йкес емес келісімжарамсыз болып табылады.

2) Ол іс-ә рекетке жарамды тұ лғ алармен жасалуы керек

3) Келісімде ө з еркін білдіру нақ тылы келісімді жасағ ан тұ лғ аның еркіне сә йкес болуы қ ажет.

4) Келісімнің нысаны сақ талуы қ ажет.

Жарамсыз келісімдер қ ажетсіз жә не талас тудыратын болып жіктеледі. Оның талас тудыратындығ ын соттық тә ртіпте ғ ана тануғ а болады.

Меншіктің экономикалық қ арым-қ атынасы қ оғ амның материалдық негізін қ ұ райды. Бұ л қ арым-қ атынасты қ ұ қ ық нормаларымен реттейді. Меншік қ ұ қ ығ ы ө з қ ұ рамына белгілі бір субъектілерге тиісілі материалдық байлық ты реттеп қ орғ ау қ ұ қ ық нормаларын енгізеді.Жиынтық та бұ л нормалар кешенді қ ұ қ ық тық институтын немесе объективті мағ ынада меншік қ ұ қ ығ ын тудырады.

Субъектілік мағ ынада Қ Р АК 188 бабына сә йкес меншік қ ұ қ ығ ы дегеніміз мойындалғ ан жә не заң актілерімен қ орғ алатын субъектінің ө зіне тиісілі мү лікке ө з қ арауымен иелік етуі, қ олдануы жә не ө з ұ йғ аруымен пайдалануы.

Меншік иесі ө з дү ниесіне қ арасты ө з қ арауымен кез келген ә рекетті жү зеге асыра алады (кепілге беру, сату, жою). Меншік қ ұ қ ығ ы мезгілсіз.

Меншік иесінің ү ш тағ андық қ ұ қ ық тық ө кілеттілігі бар. Иелік ету қ ұ қ ығ ы – заң ды тү рде нақ тылы мү лікке ие болу. Пайдалану қ ұ қ ығ ы – заң ды тү рде ө з мү лікінен оның қ ажетті қ асиеттерін пайдалану, алу, сол сияқ ты мү ліктен табыс тү сіру. Билік ету қ ұ қ ығ ызаң ды тү рде қ амтамасыз етілген мү ліктің заң ды болашағ ын анық тау мү мкіндігі. Меншік иесі мү лкін ө зі ұ стауы жә не осы мақ саттағ ы шығ ындарды ө зі ө теуі тиіс. Меншік иесінің мү лкі жоғ алуы бү лінуі мү мкін.

Меншік қ ұ қ ығ ы жә не ө зге де мү ліктің заттық қ ұ қ ық тарын ажырату қ ажет. Меншік иесі ө з мү лкімен пайдаланып, билік етеді. Ө зге заттық қ ұ қ ық тық иесі – бө тен мү лікке ие. Заттық қ ұ қ ық қ а: жерге иелік ету, шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ы, жедел билік ету қ ұ қ ық тары жатады.

Шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ы мемлекеттік кә сіпорынның заттық қ ұ қ ығ ы болып табылады. Ол бұ л мү лікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алып Қ Р АК жә не ө зге қ ұ қ ық тық актілермен белгіленген заң дылық тарғ а сә йкес иелік етуге, пайдалануғ а жә не билік етуге қ ұ қ ының болуы.

Мiндеттемеге сә йкес бiр адам (борышқ ор) басқ а адамның (несие берушiнiң) пайдасына мү лiк беру, жұ мыс орындау, ақ ша тө леу жә не т.б. сияқ ты белгiлi бiр ә рекеттер жасауғ а, не белгiлi бiр ә рекет жасаудан тартынуғ а мiндеттi, ал несие берушi борышқ ордан ө з мiндеттерiн орындауын талап етуге қ ұ қ ылы. Несие берушi борышқ ордан атқ арылғ анды қ абылдауғ а мiндеттi. Мiндеттемеде оның ә р тарабы - несие берушi немесе борышқ ор ретiнде бiр мезгiлде бiрнеше адам қ атыса алады. Мұ ндай реттерде осы Кодексте белгiленген ережелерге сә йкес ү лестi, ынтымақ ты немесе жә рдем берушiлiк мiндеттеме пайда болады (осы Кодекстiң 286-288-баптары). Борышқ ор жағ ынан мiндеттемеге қ атысушы адамдардың бiрiне несие берушi қ ойғ ан талаптардың жарамсыз болуы, сол сияқ ты мұ ндай адамғ а қ ойылатын талап бойынша талап қ ою мерзiмiнiң ө тiп кетуi несие берушiнiң ө зге де осындай адамдарғ а қ оятын талаптарына ө здiгiнен ә сер етпейдi. Егер мiндеттемеге сә йкес тараптардың ә рқ айсысы басқ а тараптың пайдасына мiндет алса, бұ л оның пайдасына жасауғ а мiндеттi басқ а тараптың борышқ оры жә не сонымен бiрге оғ ан талап қ оюғ а қ ұ қ ығ ы бар оның несие берушiсi болып есептеледi. Тараптар (борышқ ор мен несие берушi) жә не ү шiншi жақ мiндеттемеге қ атысушылар болып табылады. Ү шiншi жақ ретiнде мiндеттеме тараптарының бiреуiне мiндеттемелер немесе ө зге де қ ұ қ ық қ атынастары арқ ылы байланысты жақ тар қ атысады. Мiндеттеме ү шiншi жақ ү шiн мiндеттер туғ ызбайды. Заң дарда немесе тараптардың келiсiмiнде кө зделген реттерде мiндеттеме ү шiншi жақ тар ү шiн мiндеттеменiң бiр немесе екi тарапына да қ атысты қ ұ қ ық тар туғ ызуы мү мкiн. Мiндеттемелер осы Кодекстiң 7-бабында кө рсетiлген шарттан, зиян келтiруден немесе ө зге де негiздерден пайда болады. Екi немесе одан кө п адамның азаматтық қ ұ қ ық тар мен мiндеттердi белгiлеу, ө згерту немесе тоқ тату туралы келiсiмi шарт деп танылады. Шартқ а осы Кодекстiң 4-тарауында кө зделген екiжақ ты жә не кө пжақ ты мә мiлелер туралы ережелер қ олданылады. Екiден кө п тараптармен жасалатын шарттарғ а (кө пжақ ты шарттар), егер бұ л осындай шарттардың кө пжақ тылық сипатына қ айшы келмесе, шарт туралы жалпы ережелер қ олданылады. Шарттан мiндеттемелiк, заттық, авторлық немесе ө зге қ ұ қ ық тық қ атынастар туындауы мү мкiн. Шарттан туындағ ан мiндеттемелерге, осы тараудың ережелерiнде жә не осы Кодексте аталғ ан шарттардың кейбiр тү рлерi туралы ережелерiнде ө згеше кө зделмегендiктен, мiндеттемелер жө нiндегi жалпы ережелер қ олданылады (осы Кодекстiң 268-377-баптары). Шарттан (бiрлескен қ ызмет туралы шарт, қ ұ рылтай шарты, авторлық шарт жә не басқ алар) туындайтын заттық, авторлық немесе ө зге де қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а, егер заң дардан, шарттан немесе қ ұ қ ық тық қ атынастардың мә нiнен ө згеше туындамаса, осы тараудың ережелерi қ олданылады

Интеллектуалдық меншiк қ ұ қ ығ ының объектiлерiне: 1) интеллектуалдық шығ армашылық қ ызметтiң нә тижелерi; 2) азаматтық айналымғ а қ атысушыларды, тауарларды, жұ мыстарды немесе қ ызмет кө рсетулердi дараландыру қ ұ ралдары жатады.

Интеллектуалдық меншiк 2 тү рге бө лінеді:

- ө нертапқ ыштық қ ұ қ ығ ы, тауарлық белгі, тауардың шығ атын жерінің атауы кіретін ө неркә сіптік меншік;

- ә дебиетке, музыкағ а, кө ркем, аудио-визуалды шығ армалар енетін ә деби-кө ркем.Интеллектуалдық меншіктің екі тү рі де мазмұ нына қ арай абсолютті қ ұ қ ық қ а ие, тек қ ана қ ұ қ ық иесі туындыларын табыс табу мақ сатында пайдалана алады, ал ү шінші жақ ты тұ лғ алардың оның келісімінсіз мұ ндай қ ұ қ ығ ы жоқ. Парасат меншігі аясында нысандардың белгілі бір жү йесі пайда болды (Қ Р АК 961-бап): ғ ылыми жаң алық ашу, ө нертабыс, ә деби жә не кө ркемтуындылар, ө неркә сіптік ү лгілер, тауарлық белгілер жә не т.б.

Авторлық қ ұ қ ық – ә дебиет пен ө нер ғ ылымдарының шығ армаларын тудырушыларғ а тиесілі жеке мү ліктік жә не мү ліктік емес қ ұ қ ық тың жиынтығ ы. Авторлық қ ұ қ ық тың нысандары Қ Р АК 972-бабында кө рсетілген, бұ л ә деби шығ армалар, сценарийлық туындылар, хореография мен пантомима туындылары, ЭЕМ бағ дарламалары жә не т.б.

Авторлық қ ұ қ ық автордың бү кіл ө мірінің ішінде жә не ө лгеннен кейінгі 50 жыл ішінде кү шінде болады. Авторлық қ ұ қ ық тың пайда болуы шығ арманың туу фактісімен ескерілген.

Отбасылық қ ұ қ ық – бұ л некеден жә не отбасына тиісті затардан туындайтын жеке жә не мү ліктік қ атынастарды реттейтін нормалар саласы. Отбасылық қ ұ қ ық тың негізгі кө зі «Неке жә не отбасы туралы»17.12.1998ж. Қ Р заң ы болып табылады. 3-бап неке-отбасылық заң намамен реттелген қ атынастарды белгілейді. Оларғ а мыналар жатады: некеге тұ рудың шарттары мен тә ртібі, некені тоқ тату жә не оны жарамсыз деп тану; азаматтық қ ұ қ ық пен міндеттер, отбасы мү шелерінің арасындағ ы жеке мү ліктік жә не мү ліктік емес қ атынастар; ата-ананың қ амқ орлығ ынсыз қ алғ ан отбасына орналастыру тә ртібі; азаматтық хал актілерін тіркеу тә ртібі.

Неке ұ ғ ымы отбасылық қ ұ қ ық тағ ы негізгі тү сініктердің бірі болып табылады. «Неке жә не отбасы туралы» Заң ның 1-бабында некені ерлі-зайыптылар арасындағ ы мү ліктік жә не мү ліктік емес жеке қ атынастарды туғ ызатын, отбасын қ ұ ру мақ сатымен заң дарда белгіленген тә ртіппен тараптардың ерікті жә не толық келісімі жағ дайында жасалғ ан еркек пен ә йелдің арасындағ ы тең қ ұ қ ық ты одағ ы ретінде анық тайды. Некеге тұ ру тә ртібі 13-баппен реттеледі. Некеге тұ ратын адамдардың тікелей қ атысуымен неке мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу органдарында қ иылады.

Некені қ ию ү шін арыз берген кү ннен бастап бір ай мерзім кү ту заң мен белгіленген. Дә лелді себептер болғ ан жағ дайда мерзім қ ысқ аруы мү мкін.

Некеге тұ рудың шарттары мыналар болып табылады: 1) еркек пен ә йелдің ө зара ерікті келісімі; 2) неке жасына жетуі. Заң еркектер мен ә йелдер ү шін бірдей неке жасын - он сегіз жасты белгілейді. Дә лелді себептер болғ ан жағ дайда азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге тө мендетуі мү мкін.

Некеге тұ руғ а мынадай жағ дайларда жол берілмейді: 1) басқ а тіркелген некеде тұ рғ анда; 2) тікелей ата-тегі бойынша жә не ө зінен тарайтын жақ ын туыстардың арасында; 3) асырап алушылар мен асырап алғ андардың; 4) біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақ ыл есі кемдігінің салдарынан сот ә рекетке қ абілетсіз деп танығ ан болса.

Некеге тұ ру мемлекеттік тіркелген кү ннен бастап ерлі-зайыптылардың жеке жә не мү ліктік қ ұ қ ық тары мен міндеттері туындайды. Некелік заң намамен реттелген жеке қ ұ қ ық қ а ерлі-зайыптылардың ә рқ айсысының қ ызмет, кә сіп тү рін, тұ рғ ылық ты жерді таң дау еркі жатады. Ана, ә ке болу, балаларды тә рбиелеу, оларғ а білім беру мә селелері мен отбасы ө мірінің басқ а да мә селелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағ ы ө з қ атынастарын ө зара сыйластық негізінде қ ұ руғ а міндетті. Ерлі-зайыптылар ө з тілектері бойынша ортақ тек ретінде ө здерінің біреуінің тегін таң дап алады не ерлі-зайыптылардың ә рқ айсысы ө зінің некеге тұ рғ анғ а дейінгі тегін сақ тап қ алады, не ө з тегіне екінші жұ байдың тегін қ осады.