Жануарлар құтырығы бойынша Қазақстан Республикасындағы жалпы жағдай

2 - сурет Қ ұ тырық тың эпизоотиялық ү дерісі

Қ олда бар оперативті жә не ресми статистикалық ақ параттарды талдау нә тижелеріне сү йенсек біздің елімізде 2007 жылдың басында бастама алғ ан табиғ и қ ұ тырық эпизоотиясы ә лі кү нге дейін жойылғ ан жоқ. Тиісінше, ахуал ө те кү рделі, ә рі қ ауіпті болып қ ала бермек. Ел ө ң ірлерінде 2007 ж. аралығ ында жануарлардың қ ұ тырығ ы бойынша сау емес 99 елді мекен тіркеуге алынды, бұ л 2006 ж кө рсеткіштерден 26 елді мекенге кө п. қ ұ тырық оқ иғ алары 8 облыста тіркелген.

Қ азақ станның кө птеген ө ң ірлерінде қ ұ тырық бойынша эпизоотиялық жағ дай кү рделі болып қ ала беруде. Соң ғ ы 8 жыл ішінде осы аурудың табиғ и ошақ тары кү рт белсене тү скен, жабайы, ү й етқ оректі жануарлары (тек иттер) мен ауылшаруашылығ ы жануарлары арасында ауруғ а шалдығ у оқ иғ алары жоғ арылағ ан.

Қ ұ тырық тың эпизоотиялық ү дерісінің сандық кө рсеткіштерінің салыстырмалы талдауы кө рсеткендей, ауру 2003-2011 жж аралығ ында жыл сайын тіркеліп отырғ ан, осы кезде қ ұ тырық оқ иғ аларының саны 28-ден 135 ке дейінгі аралық та ауытқ ығ ан (3 сурет).

3 - сурет Қ Р жануарлар қ ұ тырығ ы оқ иғ аларының динамикасы

Сонымен суретте кө рсетілгендей, Қ азақ стан Республикасы аумағ ында жануарлар қ ұ тырығ ын тіркелу динамикасының ө зіндік сипаты бар. Мә селен 2003 жылы қ ұ тырық тың 69 оқ иғ асы тіркелсе, 2004 жылы бұ л кө рсеткіш 66 оқ иғ аны қ ұ рағ ан, ал 2005 жылы 94-ке дейін жоғ арылағ ан. Осы кезде қ ұ тырық тіркелуі бойынша баяу қ арқ ын 2006 ж. жә не 2009 ж. байқ алғ ан, осы кездері тиісінше 28 жә не 37 оқ иғ а тіркеуге алынғ ан. Ал, 2005, 2007, 2010 жә не 2011 жылдары эпизоотиялық жағ дайлар айтарлық тай нашарлап, жыл сайынғ ы оқ иғ аларды айқ ындау 94-тен 135 ауру жануарғ а дейінгі шаманы қ ұ рағ ан.

Зерттеу барысында алынғ ан мә ліметтер қ ұ тырық кезіндегі эпизоотиялық ү деріс циклды ө тетінін дә лелдейді, мұ ны осы аурудың табиғ аттағ ы медиаторлары туыстастарының бір бө ліктерінің ө ліп жойылуымен, сонымен қ атар сезімтал жабайы жә не ү й жануарларының қ ұ тырық тың табиғ и ошақ тарындағ ы сандарының кезең імен ө згеріп отыратынын білдіреді, ал аталғ ан кө ріністер профилактикалық жә не эпизоотияғ а қ арсы шаралар ө ткізілуіне орай жә не шаруашылық -экономикалық факторлар ә сер етуімен тү сіндіріледі.

Қ ұ тырық бойынша тө рт облыстағ ы (Ақ мола, Қ арағ анды, Қ останай жә не Солтү стік-Қ азақ стан облыстары) диагностикалық зерттеулерге қ атысты мә ліметтер 4 суретте келтірілген. Осы талдау жұ мыстары кө рсеткеніндей қ ұ тырық қ а қ атысты осы тө рт зерттеуге алынғ ан облыстардағ ы диагностикалық зерттеу нә тижелері мен қ ұ тырық қ а позитвті зерттеу оқ иғ алары ең кө п зерттелген сынамалар мө лшері Қ останай облысында байқ алғ ан, олардың саны 543 сынамағ а тең болса, оң нә тиже бергендері 183 (33, 7%) болғ ан. Солтү стік Қ азақ стан облысында 485 сынама зерттелген, осы кезде қ ұ тырық вирусы 11 сынамада анық талғ ан, 2, 3%. Ақ мола жә не Қ арағ анды облыстарында зерттелген 35 жә не 36 сынаманың оң реакция бергендері тиісінше 12 (34, 3%) жә не 4 (11, 1%) сынама.

4 - сурет Диагностикалық зерттеулер мен қ ұ тырық ты позитивті диагностикалау оқ иғ аларының саны

Алынғ ан мә ліметтер кө рсеткеніндей, осы облыстар ішінде, жануарлардың қ ұ тырығ ы бойынша ең кү рделі эпизоотиялық жағ дай Қ останай облысында байқ алып отыр, мұ нда Қ Р тө рт облысында тіркелінген барлық оқ иғ алардың 87, 2% тіркелген. Ал, Ақ мола облысында зерттелегендердің оң реакция бергендерінің ең жоғ арғ ы кө рсеткіші (34, 3%), бұ л ө ң ірдегі қ ауырт та кү рделі эпизоотиялық жағ дай байқ алатынын білдіріп, ауқ ымды, кешенді эпизоотологиялық мониторинг ө ткізілуін талап етеді.

Эпизоотиялық ү дерістің интенсивтілігіне жә не нақ ты бір аумақ та қ ұ тырық таралуына ә серін тигізетін факторлардың бірі изодемиялық картада бейнеленіп кө рсетілген сезімтал жабайы жануарлардың орналасу тығ ыздығ ы болып табылады (5 сурет).

5 - сурет зерттеуге алынғ ан облыстар бойынша изодемиялық карта (n=4)

Орташа кө рсеткіш – 4 облыстағ ы жабайы жануарлар саны – 0, 0835 бас/кв.км.

Етқ оректі жануарлар арасында қ ұ тырық бойынша позитивті оқ иғ алар ішінде тү лкі қ ұ тырығ ының басым тү сетінін атап ө ткен жө н. Мұ ны зерттеуге алынғ ан республиканың ә кімшілік (облысатр) бірлестіктер аумақ тарында жабайы жануарлар ішінде тү лкілердің кө п болуымен тү сіндіру керек.

6 - сурет Республика аумағ ының зерттеуге алынғ ан ә кімшілік бірліктеріндегі (облыстар) жабайы етқ оректілердің пайыздық қ атынасы

Тө менде келтірілген 6 суретте, тү лкі туыстастығ ы сандары мен олардың республикамыздың зерттелетін аумақ тарындағ ы сау емес елді мекендер санына тигізетін ә сері нақ ты кө рсетілген. Атап айтқ анда аталғ ан жануарлардың ең аз мө лшері Қ арағ анды облысына тиесілі, бұ л осы облыстағ ы эпизоотиялық жағ дайғ а да ө з ә серін білдірген.

Сонымен қ атар, тұ рғ ындардың ү й жануарларымен байланыста болуы жабайы жануарлармен қ атынасына қ арағ анда едә уір жоғ ары екені тү сінікті, яғ ни адамдардың қ ұ тырық тан ө лімге ұ шырауы осы ү й жануарларымен болғ ан байланысқ а қ арай туындалады.

Мә селен, 2011 жылы Қ останай облысы бойынша 2 825 тіркелінген оқ иғ ада адамдар иттердің тістеп алуынан зардап шеккен, ал жабайы жануарлар тістеулері 636 рет тіркелінген, бұ л барлық тіркелген оқ иғ аларғ а шақ қ анда 18, 4% қ ұ райды. Зерттелінген уақ ыт ішінде облыс бойынша медициналық кө мекке тістеп алу оқ иғ алары бойынша 3607 адам шағ ымданғ ан, осы кезде 30 оқ иғ а барысында тістелінген адамдарда қ ұ тырық диагнозы расталғ ан. Аталғ ан фактылар ө ң ірдегі кү рделі эпизоотиялық жә не эпидемиялық жағ дайды нақ тылайды жә не инфекция ошақ тарын зерттеу, ауруларды жоюғ а қ атысты кешенді шаралар ұ йымдастыруды талап етеді.

Қ азіргі шақ та Қ останай облысы бойынша жабайы жә не бұ ралқ ы етқ оректілерді аулау жә не жоюмен айналысатын 21 арнайы бригада жұ мыс жасайды. Осылайынша, ө ткен жылы олар 1785 ит, 48 мысық, 56 қ асқ ыр, 178 тү лкі мен қ арсақ аулап, жойғ ан.

7 - сурет Қ останай облысы бойынша жануарлардың адамдарды тістеу, тырналау т.б. тіркелінген оқ иғ алары.

Қ останай облысы бойынша адамдардың тістелуі, сілекеймен шалынуы, тырмалануы т.с.с фактілердің тіркелу динамикасы 7 суретте кө рсетілген. Айта кетері бұ л жерде тек медициналық мекемелерде ресми тіркелінген жануарлардың адамдарғ а шабуылдау оқ иғ алары ғ ана тіркелінгенін есеп ұ стауымыз керек.

Эксперименталды ветеринария ВНИИ деректері бойынша (Мә скеу қ.) 2007 ж. Қ азақ стан Республикасымен шектесетін аумақ тарда (Алтай ө ң ірі, Челябинск, Орынбор, Самара облыстары) қ ұ тырық ауруы ө зге де жабайы жануарларда тіркелген: атжалман (9 оқ иғ а), қ арсақ (9), сілеусін (3), жабайы мысық пен кү зен. Эпизоотиялық ү деріске ө зге бө лім ө кілдері де жұ мылдырылғ ан.

Қ ұ тырық егеуқ ұ йрық тарда (4 оқ иғ а), атжалмандарда (2 оқ иғ а), бұ ланда, тең біл елікте, тиінде, ондатрада, қ оянда, ү кіде диагностикаланғ ан. Мұ ндай кө рініс табиғ и эпизоотия шарық тауы кезінде бой алады.

Аталғ ан кезең дерде ауылшаруашылығ ы жә не ү й жануарлары қ ұ тырығ ын профилактикалау мә селесін кө теру керектігі заң ды тү рде алғ а шығ ады. Ірі қ ара мал шығ ыны 2007 ж. 128 басқ а дейін ө сті. Кө птеген сау емес елді мекендерге айтарлық тай экономикалық шығ ын келтірілген, себебі жекелеген оқ иғ алар ғ ана тіркеліп қ ойғ ан жоқ, ірі ауру ошақ тары да тіркеліп, шығ ындар ондағ ан жануар бастарын қ ұ рағ ан (Қ останай жә не Батыс-Қ азақ стан облыстары). Табиғ и эпизоотиялар жоғ арылауының тікелей ә сері иттер арасында аурулардың жиілеуі тү рінде байқ алды. Ө лген ү й жануарларының ешқ айсысы вакцина қ абылдамағ ан. Мұ нымен қ атар маң ызы зор тағ ы бір фактыны атау керек – бұ ралқ ы, ү йсіз-кү йсіз яғ ни иелері жоқ иттер мен мысық тарда қ ұ тырық тіркелу оқ иғ алары жиілеген.

Жыл аралығ ында тіркелінген қ ұ тырық оқ иғ аларының ішінде иттердің ү лесіне 35, 9%, мысық тарғ а - 0, 99% келген. Ірі қ ара мал шығ ыны да жоғ ары шаманы қ амтығ ан (24%). Ө зге ауылшаруашылығ ы жануарлары шығ ынының ү лесі барлық тіркелген қ ұ тырық оқ иғ аларына шақ қ анда 3% қ ұ рағ ан.

Абсолютті тұ рғ ыдан алғ анда ірі қ ара мал шығ ыны (128 бас) соң ғ ы 8 жылдағ ы ең ірі болып табылғ ан. Ауруғ а шалдық қ ан иттердің де саны осындай максимумды қ ұ рағ ан (39).

2010 ж. аурудың тү рлік қ ұ рылымындағ ы ө ң ірлік ө згерістер айтарлық тай шамада ауытқ ығ ан. Жабайы жануарлар арасында қ ұ тырық оқ иғ аларының басым болуы Атырау, Батыс-Қ азақ стан, Қ останай жә не Шығ ыс-Қ азақ стан облыстарына тә н кө рініс болса, Солтү стік Қ азақ стан аймақ тарында алдың ғ ы қ атарғ а иттердің аурулары, шығ ыста ірі қ ара мал қ ұ тырығ ы шық қ ан.

Қ ол жетікзіліген мә ліметтер В.В.Макаровтың деректерімен сә йкеседі, оның атауынша қ азіргі уақ ытта РФ табиғ и-ошақ тық қ ұ тырық тың «батыс-шығ ыс» векторында ауытқ уы орын алуда, бұ л республиканың шекаралас аумақ тарына ө зінің ә серін тигізбей қ оймайтыны белгілі.

Табиғ и эпизоотияғ а тә н қ ұ тырық тың мерзімділігі де сақ талынғ ан (қ аң тар-сә уір айларында кө п ауыру байқ алса, мамыр-маусымда оның сә л тө мендеуі жә не келесі айларда бірте-бірте жоғ арылауы). Табиғ и эпизоотия жоғ арылауының басты себептерінің бірі табиғ и жағ дайлар, олар тү лкілердің, сондай-ақ ө зге жабайы ит тұ қ ымдастарының ұ рпақ тарын сақ тап, сандарын ө сіру ү шін қ олайлы жағ дайлар тудырғ ан. Осы жануарлар туыстастық тарының тығ ыздығ ын тиісті тү рде «аң шылық ә дістерімен» реттеп отыру жолғ а қ ойылмағ ан болып шық ты.

Нә тижесінде табиғ ат ананың ө зі эпизоотия реттеушісі болды. Қ азақ стан мен РФ бірқ атар облыстарында бой алғ ан дала жә не орман ө рттері аурудың таралуына ық пал еткен лажсыз ауру миграциясын тудырғ ан болуы керек. Дегенмен басты рө л ойнағ аны жыртқ ыштар биологиясының ерекшеліктері (ең алдымен тү лкілердің), олардың белсенділігіне қ атысты заң ды мерзімдік ө згерістер. Тү лкілердің мекендеу аймақ тарының елді мекендерге, саяжайлар, бақ шалы аймақ тар орналасқ ан жерлерге жақ ындау фактілері белгілі. Тиісінше, ірі елді мекендердің аумақ тарында, малшаруашылығ ы аймақ тарында, жайылымдардағ ы мал табындары ішінде, ауыл кө шелерінде ауруғ а шалдығ ып, адасып қ алғ ан, сақ тығ ын жоғ алтқ ан жануарлардың пайда болуы заң ды. Сол себептен ү й жануарларына шабуылдаулар, ит, мысық тармен қ атынасқ а тү суі мү мкін.Табиғ и қ ұ тырық қ аэпизоотияның циклды жә не мерзімді байқ алулары мен азаюлары тә н.

Жақ ын арадағ ы жылдарғ а қ ұ тырық бойынша жасалынғ ан болжам кү мә нді. Бұ л аурудың сақ талынып қ алғ ан табиғ и ошақ тарымен байланысты. Қ останай, Батыс-Қ азақ стан, Атырау облыстарында жабайы жануарлар мен иттер арасындағ ы, Шығ ыс-Қ азақ стан, Ақ мола, Қ останай, Батыс-Қ азақ стан облыстарында ірі қ ара мал қ ұ тырығ ы байқ алады деген болжамдар бар.

Республикада қ ұ тырық қ а қ арсы ө ткізілетін шаралардың талдауы бірқ атар себептерге орай олардың тиімділігі ө те аз екендігін кө рсеткен:

- қ оздырушының симптомсыз айналымын анық тау бойынша, ә сіресе вакцинация қ абылдағ ан жануарлар арасында диагностикалық зерттеулер ө ткізу мә жбү рлігі;

- вирус айналымындағ ы жабайы жануарлар рө лін (табиғ и-ошақ тылық) анық тау бойынша зерттеулер ө ткізу қ ажеттілігі;

- қ оздырушыны молекулярлық -генетикалық дең гейде зерттеу арқ ылы идентификациялау бойынша зерттеулер жү ргізілу қ ажеттілігі;.

- ауру енуі мен таралу қ ауіпі жоғ ары аймақ тарда ө ндірістік ветеринариялық қ ызмет пен қ адағ алаушы органдарғ а жеке жауапкершілік жү ктей отырып белгіленген тә ртіпте эпизоотологиялық зерттеулер ө ткізу қ ажеттілігі (мемветинспекторлар, ұ йымдардың (мекемелердің) ветеринария мамандары);

- жануарлар мен жануар текті ө німдер мен шикізаттарды тасымалдау ісінің нашар бақ ылауда болуы;

- ә р ө ң ірлердегі қ ұ тырық тың эпизоотиялық ү дерісіндегі жабайы жануарлардың рө лін зерттеу;

- вакцинацияланғ ан жабайы жануарлар иммунитеті қ арқ ындылығ ының дең гейі.

Сандық тү рде кө рсетілінген жә не картографиялық тү рде бейнеленіп кө рсетілген (визуализацияланғ ан) нақ тылы жағ дай мен республика аумағ ында қ ұ тырық ауруының прогрессивті ауысып жылжу болжамы кө рсетуінше осы ауру ошақ тарының кө п бө лігі қ ұ тырық тан сау емес болып табылатын РФ солтү стік-шығ ыс жә не батыс ө ң ірлерімен шекараласатын Қ останай, Атырау, Маң ғ ыстау, Батыс-Қ азақ стан жә не Шығ ыс-Қ азақ стан облыстарына келеді. Орын алып отырғ ан жағ дай ө зге ведомстволармен (аң шылық -орманшылық қ ызметі т.б.) жә не белгілі бір мемлекеттің ветеринариялық қ ызметтерімен бірлесе отырып эпизоотияғ а қ арсы шаралар ө ткізу қ ажеттігін білдіреді. Сонымен қ атар, аталғ ан аурудың жабайы жануарлар арасындағ ы жайын бақ ылау шаралары ө ткізілуі керек (пероралды вакцинация, серологиялық бақ ылау жә не лажсыз атып жою шаралары т.б.).

Жабайы табиғ атта қ ұ тырық пен кү ресу ә дістерінің салыстырмалы тұ рғ ыдан алғ андағ ы депопуляциялауды, немесе профилактикалық шаралар ө ткізілуі тү ріндегі кө ріністері 4 кестеде кө рсетілген. Кестеде кө рсетілгендей ә р ә дістің ө зіндік артық шылық тары мен кемшін тұ стары бар.

Табиғ и-ошақ тық жә не зооантропонозды инфекциялар бойынша эпизоотиялық ахуал қ ауырт болып қ ала беруде, мұ ны кө птеген белсенді табиғ и ошақ тардың, жануар аурулары бойынша сау емес стационарлық мекендердің сақ талуымен жә не профилактикалық, індетке қ арсы шаралардың уақ тылы ө ткізілмеуімен, олардың нә тижесіз болуымен тү сіндіріледі. Тұ рғ ындар денсаулығ ына жыл сайын аталғ ан ауруларғ а қ атысты сау емес елді мекендердің, табиғ и ошақ тардың анық талып отыруы, жануарларды сою жә не жануар текті ө німдер мен шикізаттарды ұ қ сату кезінде ветеринариялық -санитарлық ережелердің бұ зылулары, бұ ралқ ы ит-мысық тармен кү ресу мә селелері, жабайы жануарлар арасында ауруларды бақ ылауғ а алу мә селелері, т.б. ү немі қ ауіп тө ндіріп отырады.

Кө ше жануарлары эпизоотология, эпидемиология тұ рғ ысында қ ызығ ушылық тудыратындар санатына жатады, олар бірқ атар инфекциялық, инвазиялық аурулардың негізгі немесе қ осымша резервуарлары болып табылады. С.А. Дудников мә ліметтері бойынша қ ала жағ дайында қ ұ тырық байқ алуының ең басты себебі, кө зі синантропты кеміргіштер емес мысық тар мен иттер болып саналады. Сонымен қ атар, кө ше жануарлары бірқ атар векторлық антропоноздардың (гемморагиялық қ ызба, энцефалиттер т.б.) шоғ ырлану кө здері болып табылады.

Автордың мә лімдеуінше Мә скеу қ. аумағ ында кө ше жануарлары қ алдыратын нә жістік-уриналық массалар (ауру таралуы мен қ оршағ ан ортаның ластануындағ ы маң ызды фактор) кү ніне 5 тоннадан асып жығ ылады, бұ л санитариялық тұ рғ ыдан алғ анда апатты жағ дай (жылына 1825 тонна).

Ү й жануарлары (ең алдымен иттер) жыл сайын Ресейде 500 мың адамғ а дейін жарақ аттайды (бұ л тек Мемэпидқ адағ алау орындарында тіркелінгендері ғ ана). Осы кезде дә рігерлік кө мекке жү гінгендердің 12% дейін жарақ аттарлдан соң бір тә улікке шейін ең бекке жарамсыз болып қ алады, ел бойынша шығ ындар 750 млн рублден асады, ал антирабикалық жә рдем жасалуы 2001 ж есеппен алғ анда 232 мың адамнан асатынын ескеретін болсақ (Онищенко Г.Г., 2002), осы кө рсеткіш бойынша шығ ындар кө лемі жылына 1 млрд. рублден асады.

Кесте 4 – Жабайы табиғ атта қ ұ тырық пен кү ресу шаралары

Зерттелінген аймақ тар бойынша қ ұ тырық тың эпизоотиялық ү дерісіне қ атысты біздер ө ткізген зерттеу нә тижелері де аталғ ан инфекция байқ алуының басты себебі бұ ралқ ы ит, мысық тардан болатынын кө рсетеді, ал олар инфекция тасымалдаушылары болып саналады.

ЭВВИ мә ліметтері бойынша қ ұ тырық диагностикаланғ ан оқ иғ алар ішінде ауру медиатры мен кө зі ретің нде ит, мысық тар тү лкілермен қ оса бірінші орынды иеленеді (еліміз бойынша 1996-2002 жж аралығ ында ауырғ ан барлық жануарлардың 31%). Ресей мә ліметтері бойынша Оң тү стік федерелды округта (ОФО) қ ұ тырық антропоургиялық сипат алғ ан: 2001 жылы тіркелінген 554 сау емес елді мекендердің 245 (44, 2%) иттерден (149) жә не мысық тардан (96) болғ ан. Осетияда 2001 жылы қ ұ тырық тан 6 адам кө з жұ мғ ан (жалпы алғ анда бұ л округ адамдардың қ ұ тырық тан ө луінің 59, 9% жауапты). Авторлардың мә ліметтерінше қ ұ тырық вакциналау профилактикаласына қ атысты жағ дай қ иын, себебі қ азіргі уақ ытта РФ жыл сайын 5 млн а/ш жануарлары вакцина қ абылдайды, олардың ішінде етқ оректілерге келсек ол небә рі 2, 5 млн.қ ұ райтын кө рінеді.

Ү й етқ оректілері медиатор болып саналатын аурулардың ө ршуіне ық пал ететін факторлар жануар иелеренің жауапсыздығ ы, тұ рғ ындардың олардың жануарларынан қ оршағ ан ортағ а келтіретін қ ауіпі туралы аз мағ лұ маттар алып отыруы, жануарларды ұ стауды регламенттейтін қ олданыстағ ы заң намалық базалардың болмауы, кө ше жануарлары санын кө бейтпеу бойынша бағ дарламалар болмауы немесе олардың тиімсіз жұ мыс жасауы.

Қ азіргі уақ ытта кө ше жануарлары туыстастық тарының санын реттейтін, оларды азайтуғ а бағ ытталғ ан шұ ғ ыл шаралар мен жануар иелерінің ит, мысық тарды ұ стау бойынша қ арапайым, кү нделікті нормаларын ұ стану тә ртібін қ атаң бақ ылау шаралары қ олданылуы керек.

Кө ше ит, мысық тары туыстастарының санын бақ ылауғ а алу тө рт стратегияғ а сү йене отырып ө ткізілуі мү мкін: (1) ү дерісті ө здігінен реттеу бойынша ешқ андай ө зіндік жеке шара қ олданылмауы тиіс; (2) кө шедегі жануарларды аулап, оларды қ абылдап бағ ып-кү ту орындарына орналастыру; (3) жануарларды аулау, зерттеу, емдеу/вакцинация, жануарларды стерилизациялау жә не бұ рынғ ы мекендеу орындарына қ айтару, кейіннен денсаулық жағ дайларын мониторинглеу; (4) жою шараларын ө ткізіп отыру (Slater M.R., 2001).

Бірінші (1) ә дісті жү зеге асыру Ү ндістан мен Бангладеш тә жірибелері кө рсеткеніндей жануарлар туыстастығ ын қ атаң бақ ылауғ а алмаса кө птеген адамдардың ө лімін тудыруы ық тимал екенін кө рсеткен (rabnet. WHO. int). Ал, (2) жә не (3) ә дістер кө ше итттері мен мысық тарының саны кө п болуына, қ аржылай жә не материалдық қ орлар болмауына, сонымен қ атар жү зеге асыратын адамдар аз болуына орай осы кезең де жү зеге асырылына алады. Шын мә нінде жою шаралары арқ ылы туыстастық санының қ ысқ ару стратегиясы жү зеге асырылуы мү мкін (4). Кө ше жануарлары санын жою арқ ылы қ ысқ артудың адамгершілікке жатпайтыны жайындағ ы пікірілер кә сіби емес мамандардың «біздің ө з меншігімізге, қ амқ орлығ ымызғ а алғ ан жануарлар» ү шін жауапкершілігімізді жасыру пиғ ылындағ ы ойдан шығ арғ ан пайымдауларымыз. Жабайы фауна санын реттеу – танылғ ан, жә не қ олданыс тапқ ан зоотехникалық жә не аң шылық тану саласының тә сілі.

Жануарлар туыстастығ ы санын азайту стратегиясын жү зеге асыру (одан ө зге кез-келген стратегияны да) кезінде 3 фактор ескерілуі керек, олардың орындалмауы кез-келген талпыныстарды жоқ қ а шығ арып, ә дісті дискредитациялайды:
- жою шаралары ү немі қ олданылатын болулары керек;

- аталғ ан шаралар иттер мен мысық тардың биологиялық циклдарын ескерулері жә не мауығ у (ақ пан-наурыз) жә не орнығ улары (қ ыркү йек-қ азан) кезең дерінде белсендірілуі керек;

- шараларды жоспарлау жеткілікті болу принципіне сү йене отырып жасалуы керек: туыстастық ты тек жыл аралығ ында 80% жә не одан кө п шамағ а қ ысқ арту ө здігінен қ алпына келу, келер жылдары азайғ ан санын толтыру қ абілетінің жоғ алуына ә келіп соқ тырады.

Қ ұ тырық қ а қ арсы басты эпизоотияғ а қ арсы шаралар келесі шаралар ө ткізілуінен қ ұ растырылуы керек:

1. Эпидемиологиялық қ адағ алау (мониторинг). Ү йсіз-кү йсіз жануарларды мониторинглеу тұ рақ ты тү рде ө ткізіліп отыруы керек, ө йткені қ ұ тырық бойынша жағ дайды бақ ылауда ұ стау мен аталғ ан аурудың таралмауына жол бермеу осы істерге тікелей байланысты. Қ ұ тырық қ а барлық ауланғ ан бұ ралқ ы жануарлар зерттелуі керек, оның негізінде жойылуы тиіс жануарлар айқ ындалып, диагноз нә тижелері жайында бірден ветеринариялық жә не медициналық қ ызметтерге хабар жеткізіліп отыруы керек.

2. Жалпылай вакцинациялау. Қ ұ тырық қ а қ атысты эндемиялық аумақ тардағ ы вакцинацияланғ ан антирабикалық антиденелердің аз дегенде (минимум) 70% иттердегі дең гейі 0, 5 ХБ/мл болуы керек. Ә детте иттер мен мысық тарды жасы мен жынысына қ арамастан жыл сайын вакцинациялайды. Жалпылай вакцинациялау ү шін тек инактивирленген вакциналар пайдаланылады. Жабайы жануарларды пероралды вакцинациялап, иммундық кү йін бақ ылауғ а алып отырады.

3. Иттер туыстастығ ы санын бақ ылауда ұ стау. Ү йсіз-кү йсіз жануарлардың санын шектеу бойынша басты шара азық тық базасына шектеу қ ою. Бұ л қ ымбат тұ ратын, дегенмен тиімді шара, болашақ та оны тұ рмыстық қ алдық контейнерлеріне жетуіне шектеу қ ою, уақ тылы дератизациялау, тұ рғ ындармен ақ параттық -тү сініктемелік жұ мыстар жү ргізу.

Алынғ ан нә тижелер талдауы кө рсеткеніндей тұ рғ ындар саны мен жануарлар санының тығ ыздығ ына қ атысты дең гейлер ә р облыстарда айтарлық тай айырмашылық қ ұ райды, бұ л ө з алдына ө ң ірлердегі эпизоотиялық жағ дайғ а тікелей ә серін тигізеді.

Аурудың таралу қ ауіпі жоғ ары аймақ тарда жабайы етқ оректілер санын реттеу жә не барлық ү й жануарларын вакцинациялау ұ сынылады, ондай аймақ тар: Қ останай, Шығ ыс-Қ азақ стан, Ақ мола, Батыс-Қ азақ стан облыстарында ірі қ ара малды; Атырау, Қ останай, Шығ ыс-Қ азақ стан, Батыс-Қ азақ стан облыстарында қ ой мен ешкі; Батыс-Қ азақ стан, Атырау облыстарында жылқ ы; Батыс-Қ азақ стан, Атырау облыстарында тү йе.

Ауру таралу қ ауіпі орташа немесе аз аймақ тарда қ ұ тырық ошақ тары пайда болғ ан кездері айналдыра вакцинациялау ө ткізу ұ сынылады. Жалпылай вакцинация ө ткізу ұ сынылмайды.

Сан тү рінде келтірілген жә не графикалық бейнеленіп кө рсетілген (визуализацияланғ ан) нақ тылы кө рініс пен республика аумағ ында қ ұ тырық тың болжамды тү рде прогрессивті дамуы қ айшылық тұ рғ ысындағ ы ескерту мен тиімді мемлекеттік антирабикалық бағ дарламалар жасалуы керектігін ұ ғ ындыру деп қ арастыруымыз керек.