Географиялық эпизоотологияның даму тарихы

Нақ тылы аурулардың географиялық тә уелділігі болатыны жайындағ ы мә ліметтер кө не дә уірлерден бар. Гиппократ (б.д.д. 460-377 жж.) адам ауруларының қ оршағ ан орта факторларымен байланысы бар екендігін тауып кө рсеткен. Адамдар жаң а елдер мен континенттерді аша отырып, алуан тү рлі аурулар тапқ ан, соның ішінде жануарлар ауруларын тауып, эпидемиялардың, эпизоотиялардың, уланулардың, жұ мбақ ө лімдердің шынайы себептерін ашып, зерттеуге тырысқ ан. Оларды ойландыратын мә селелер кө птеп табылды, ө йткені жұ қ палы аурулар адамдарды, жануарларды, бай-кедей екендігіне қ арамастан аяусыз қ ырғ ынғ а ұ шыратты.

Алайда «географиялық патология» термині тек ө ткен ғ асырдың орта шенінде ғ ана пайда болды.

ХІХ ғ асырдың соң ғ ы жылдарында бастау алғ ан географиялық эпизоотология саласындағ ы зерттеулер осы кү нге дейін жақ тастарын тауып келеді.

Белгілі орыс ғ алымы, жазушысы, Ресей агрономиясының іргетасын қ алаушы А.Т.Болотов 1766 ж. Еркін экономикалық қ ауымдастық сауалнамасына жауап ретінде осы қ ауымдастық Ең бектеріне «Кашир уезды жерлерінің қ асиеттері мен қ айырымдылығ ын баяндау....» мақ аласында осы жерді мекен ететін жануарлардың ауруларын баяндғ ан. Осы арқ ылы А.Т.Болотов орыс жерлерін ветеринариялық -географиялық баяндау ілімінің бастауын жасады деуге болады, бұ л мақ ала ХVІІІ ғ асырдың соң ында Еркін экономикалық қ ауымдастық Ең бектерінде жә не басқ а басылымдарда ерекше орынды иеленген.

Таврия губерниясының ветеринары Семашко 1846 ж. Ә скери-медициналық журналғ а «Ә р аймақ қ а ерекше болып табылатын аурулардың таралуына ық пал ететін ерекше жағ дайлар» бойынша есеп берген, бұ л есепте ол Таврия губерниясын қ ырымдық далалық, қ ырымдық емес жә не қ ырымдық таулы аймақ тарғ а бө лген, осы арқ ылы ол алғ ышарттар мен аурулар таралуы бойынша аумақ тарды аудандарғ а бө лу ісін жү ргізген.

Семашконың есебіне берген тү сініктемеде академик В.И.Всеволодов былай жазғ ан: «Елдің климаттық сипатына мұ ндай бақ ылау жасап, бағ а беру барлық дә рігерлерге мә лім болуы шарт, бұ л ғ ылыми тұ рғ ыдан жетілуіне, сондай-ақ, праткикалық тұ рғ ыдан шың далуына кө мегін тигізері анық». Ветеринариялық -географиялық материалдар ХІХ-шы ғ асырда Ресейдің жекелеген облыстарының статистикалық жә не топографиялық суреттеулерінде кө птеп кездеседі де медициналық -географиялық суреттеулердің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады.

ХІХ-шы ғ асырдың 70-ші жылдарынан бастап орыс ветеринариялық журналдарында алғ ашқ ы ветеринариялық -географиялық очерктер басылды, мұ нда табиғ и-географиялық жә не шаруашылық -экономикалық факторлардың эпизоотия дамуына тигізетін рө лін айқ ындау талпыныстары жасалғ ан. Ал, 1871 ж. бастап 1910 ж. дейін тек «Ветеринариялық ғ ылымдар мұ рағ аты» журналына осындай 27 очерк басылып шық қ ан. Бұ ғ ан сол кезде маң ызды болып келген ірі қ ара мал обасы климат пен топырақ тың ерекше қ асиеттері бар аудандарда пайда болады деген гипотеза ық палын тигізгенін атауымыз керек.

Алғ ашқ ы очерктердің авторы В.Л.Кармель, мұ нан соң іле шала И.А.Казаченко, М.П. Георгизон, ә сіресе К.Туркин ветеринариялық -географиялық бақ ылаулардың басты міндеті ретінде «Ресейдің елді-мекендерінің топографиялық жағ дайларын, ауылшаруашылығ ын, мал тұ қ ымдарын, оларды байқ алып отырғ ан басты эпизоотияларғ а байланысты ө сіру жә не ұ стау жағ дайларын зерттеу эпизоотиялар пайда болуы себептері мен таралуының жә не олармен тың ғ ылық ты кү ресу шараларын ұ йымдастырудың ең басты деуге тұ рарлық шарты екенін» атағ ан.

1880 ж. басылып шық қ ан ветеринариялық -географиялық очерктер К. Туркин қ ұ растырғ ан принципте қ ұ рылғ ан. Ол суреттелетін жердің табиғ и жә не экономикалық ерекшеліктерін суреттейтін бө лімдерден, жануарлар патологияларының осы ерекшеліктерімен байланысын баяндаудан қ ұ ралады.

ХІХ-шы ғ асырдың 70-ші жылдарынан бастап ә дебиетте жануарлардың жекелеген аураларының географиясы турасындағ ы мақ алалар мен хабарланымдар пайда бола бастағ ан, олар картографиялық материалдармен иллюстрацияланғ ан, мысалы: 1861…1880 жж. жә не 1881 1885 жж. Сібір жарасынан келтірілген орташа есептеліген шығ ындар картасы; 1881 ж. бастап 1885 ж. дейінгі аралық та тү рлі ү й жануарларының сібір жарасынан ө луінің бө лініп-таралу дең гейі; Ресейде маң қ а ауруының таралу картасы; А.В.Белицер т.б. қ ұ растырғ ан Ресейдегі жылқ ылардың пироплазмоз ауруының таратылу аймақ тарының картасы (ареалы).

Ресейдің тү рлі географиялық ендіктеріндегі климаттық жағ дайлардың жануарлардың сібір жарасымен ауыруына ә серін анық тау ә дісін 1904 ж. В.Ф.Нагорский ұ сынғ ан. Ол орманды алқ аптар азайғ ан сайын (бұ л шіркейлер санының азаюына ә сер етеді) жылқ ылардың сібір жарасымен ауыру дең гейінің азаятынын анық тағ ан.

Бұ ғ ыларда физиологиялық функциялардың маусымдық ө згерістерін зерттеген Л.Д.Николаевский осы ө згерістер, сібір жарасына қ арсы жануарларды вакцинациялау жануарлар сезімталдығ ының ө згерістеріне тә уелді екендігін анық тағ ан, соның негізінде екпе жұ мыстарын жаз айларында – дә лірек алғ анда маусым айының соң ында жасағ ан жө н деген нұ сқ ау берген.

Инвазиялық аурулар географиясын зерттеу ісіне К.И. Скрябин ү лкен ү лес қ осты, оның ынта білдіруімен ХХ ғ асырдың 20-шы жылдары КСРО гельминтофаунасын зерттеу жұ мыстары жү ргізілді. Сонымен, 50 жылдық кө птеген (300 астам) гельминтологиялық экспедициялар нә тижесінде адамдар мен жануарлардың маң ызды гельминтоздарының географиясы зерттелінді.

Жануарлардың паразитарлық аурулары географиясын зерттеуде пироплазмоздардың географиялық таралуы бойынша атқ арғ ан ең бектерімен мә лім В.Л.Якимовтың, А.В. Белицердің, А.А. Марковтың, Н.Т.Қ адыровтың ең бектері ерекше орын алады. Н.О.Оленевтің жә не И.Г.Галузоның ветеринариялық -географиялық ең бектері де аса маң ызды. Атап айтқ анда Е.Н.Павловский жетекшілігінде жұ мыс жасағ ан Н.О.Оленев Ресейдің солтү стік-батыс облыстарында ірі қ ара малдың пироплазмозының жыл сайынғ ы ауруғ а шалдығ уының картограммасын қ ұ растырып, басып шығ арғ ан. ХХ ғ асырдың 30-шы жылдарының басында А.А. Марков, В.И. Курчатов т.б. КСРО пироплазмоздық жағ дайдың атласын дайындап, қ ұ растырды. Географиялық ә дісті В.И.Полтев, сонымен қ атар П.В.Сизов пен Н.Н.Голиков аралар мен қ ұ стардың ауруларының таралуына сипаттама беру мақ сатында пайдаланғ ан.

Шетелдерде жануарлар ауруларының географиясы мә селелері орыс зерттеушілерін ертеден қ ызық тырып келген. Бұ л жайында ХХ ғ асырдың 70 жылдарынан бергі ветеринариялық журналдарда шетелдік аумақ тардың эпизоотиялық ахуалы бойынша жү йелі тү рде басылынып отырды.

Шетелдік аумақ тар бойынша ветеринариялық -географиялық материалдар тү рлі сипатта болды, дегенмен кө біне олар екі типтік материал тү рінде ұ шырасады: эпизоотологиясын, клиникалық белгілерін жә не ө зге сә ттерінің ерекшеліктерін кө рсете немесе кө рсетпей бір немесе бірнеше аурулардың географиялық таралуын баяндау жә не ел аумағ ында жануарлар патологияларының таралуын, ветеринариялық істің, ғ ылымның, малшаруашылығ ының ахуалын, табиғ и жағ дайын т.с.с. суреттеу тү ріндегі басылымдар.

Маусымдық жә не монографиялық ә дебиеттерде басылым кө рген ветеринариялық -географиялық материалдардың басым бө лігі кө біне ақ параттық сипат жазылып отырды. Бұ ғ ан гельминтогеография, жануарлардың протозоологиясы мен инфекциялық аурулары бойынша жекелеген ең бектер жатпайды, ол жұ мыстарда себеп-салдарлық нозогеография мә селелері де кө теріліп отырғ ан.

1959 ж. В.М.Коропов «Проблема краевой (зональной) патологии» («Ветеринария» № 7, 1959), атты мақ аласында ветеринариялық география бойынша ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын жү ргізу қ ажеттілігіне мең зей келе «ауылшаруашылық жануарлары ауруларының географиялық таралу заң дылық тары мен олардың табиғ и-географиялық жағ дайлармен байланысын зерттеу керек...» деп осы ғ ылымның міндететрін айқ ындап кө рсеткен. Ө ң ірлік патологиялар жіктелуін негіздей келе жә не оны ветеринариялық географиямен сә йкестіре отырып ол ө ң ірлік патологияны ө ң ірлік физиологияғ а жә не патофизиологияғ а, ө ң ірлік (экологиялық) геохимияғ а, уыттық ө сімдіктердің ө ң ірлік токсикологиясына, ө ң ірлік гельминтологиясына, ө ң ірлік эпизоотологияғ а, ө ң ірлік эндокринологияғ а, ө ң ірлік паразитология мен жұ қ палы емес аурулардың ө ң ірлік патологиясына бө лген.

М.С.Ганнушкин мен Я.В.Нуйкин ветеринариялық географияны «тү рлі табиғ и-географиялық жә не ә леуметтік-экономикалық факторлардың жануарлардың аурулары пайда болып, таралуына тигізетін ә серін зерттеумен айналысатын» ветеринариялық ғ ылым ретінде қ арастырады («Ветеринария» №9, 1966). Олар ветеринариялық географияны келесі бө лімдерге бө лген: жануар ауруларының географиясы (ветеринариялық нозогеография); нақ тылы аумақ тардың ветеринариялық географиясы, табиғ и аймақ тардың географиясы; ветеринариядағ ы картографиялау сұ рақ тары.

М.С. Ганнушкин ө ң ірлік эпизоотология ұ ғ ымын тү рлі аудандар мен аймақ тардағ ы эпизоотиялық ахуалдың ерекшеліктері ретінде тү сіну керек жә не тү рлі аудандар мен географиялық аймақ тарда бірқ ұ атар инфекциялық аурулардың эпизоотиялық ү дерісі бой алуының ө зіне тә н телімділігі бар деп пайымдайды.

Ал, К.А. Дорофеев ветеринариялық география жіктемесінің біршама ө зге пікірін ұ станады. «Ветеринариялық география, - деп жазады ол, - бұ л жұ қ палы емес аурулардың географиялық таралуын зерттейтін географиялық патология мен жануарлардың жұ қ палы ауруларының географиялық таралуын зерттейтін эпизоотологиялық география сынды екі бө лімнен қ ұ ралатын ветеринариялық -географиялық білімдер жү йесі». Эпизоотологиялық географияны К.А.Дорофеев нозогеографияғ а, ө ң ірлік эпизоотологияғ а жә не аймақ тық эпизоотологияғ а бө луді ұ сынғ ан. Ө з ойын дамыта келе, автор «эпизоотологиялық география қ андай да бір аурулар таралғ ан аумақ тарды суреттумен қ атар, аурулардың географиясын да, олардың пайда болу тарихын да тү сіндіреді» деп жазғ ан.

Академик Е.Н. Павловский «географиялық ғ ылымның маң ызды саласы медициналық география ол Жер шарындағ ы ө з ерекшеліктері бойынша айтарлық тай қ ызығ ушылық тудыратын адам ауруларының қ ұ рлық тарғ а, мемлекет аумақ тарына немесе жер беткейінің қ андай да бір бө ліктеріне таралуын зерттейді» деп жазғ ан. Ол осылайынша медициналық географияның географиялық циклдағ ы ілімдерге қ атысты екендігін атап ө ткен.

А.Д. Лебедев пен А.П. Авцын да осындай пікірде, олар қ алыптасқ ан ғ ылымдар ішінде медициналық географияның алатын орны географиялық орта зерттеу нысаны болып танылатын зерттеу нысаны болып табылады деп пайымдайды. Осығ ан орай медициналық география (биогеография тә різді) географиялық ілімдерге жатады.

Ал, географиялық патологияғ а келер болсақ, ол адам, жануар, ө сімдіктер патологиясымен айналысады олардың географиялық факторлармен байланысын зерттейді, оның зерттеу нысаны организм, сондық тан ол медициналық -биологиялық ғ ылымдарғ а жатқ ызылуы тиіс. Айта кетері географиялық патология морфологиялық пә н емес экологиялық пә н (морфологиялық ә дістерді ол ө згелерімен қ атар пайдаланады). Тиісінше, оның міндеті адамдарда, жануарлар мен ө сімдіктерде патологиялық ү дерістер пайда болуы заң дылық тарын анық тап, зерттеу болып табылады.

Кө птеген медик-географтар тобы осы ойды қ ұ птайды, олар мұ нымен қ атар географиялық аспекте медициналық мә селелерді шешіп, қ арастыратын ғ ылыми бағ ытты географиялық медицина атауымен атағ ан жө п деп санайды.

В.А. Краминский, эпидемиологиялық географияны географиялық эпидемиология деп атағ ан дұ рысырақ болар еді, себебі сонда бұ л ілімнің эпидемиология саласы ретіндегі меджицинағ а қ атысы бар екендігін білдіру мү мкін болады, деп жазады.

Қ оршағ ан ортаның қ арқ ынды да ү здіксіз антропогенезі экологиялық, оның ішінде ветеринариялық -экологиялық қ арқ ындылығ ы пайда болуы мен қ алыптасуының басты кө здері болып табылады. Онымен ортаның басты параметрлерінің жаратылыстық -табиғ и, сондай-ақ шаруашылық -экономикалық кө рсеткіштер бойыынша нашарлауы жә не ө ң ірлік географиялық комфорттылық тың тө мендеуі байланысты болады. Осындай кө рсеткіштердің мә ндері арасындағ ы интервалдар аумақ тық кешендердің хорологиялық ерекшеліктерін, жануар ауруларының географиялық алғ ышарттарын анық таудың критерилері ретінде қ абылдана алады. Мұ ндай аумақ тық кешендерге екі ө зара байланысқ ан блок кіреді: жануар ауруларының табиғ и жә не антропогендік алғ ышарттары. Адам ауруларының табиғ и алғ ышарты терминін ә дебиетке Е.И. Игнатьев енгізіп, негіздеген (1962, 1964). Оның анық тамалары қ азіргі заманғ ы медициналық -экологиялық зерттеулердің принциптерін, ә дістері мен қ ұ рылымдарын қ ұ растыру кезіндегі медициналық жә не ветеринариялық географияда негізгі теориялық дефинициялар болып табылады.

Медициналық -географиялық талдаудың геожү йелік негізі аурулардың қ азіргі заманғ ы географиялық алғ ышарттарының теориясы саласындағ ы ғ ылыми менталитетті қ амтамасыз етті (Сочава, 1963).

Жануар ауруларының табиғ и жә не антропогендік алғ ышарттарының аумақ тық жиналымдары тү рлі қ арқ ындылық жә не жануарлар денсаулығ ы ү шін токсигендік дең гейіндегі ветеринариялық -экологиялық жағ даяттардың жетекші интегралды кө рсеткіштері ретінде пайдаланылады.

Ветеринариялық -географиялық жә не ветеринариялық -экологиялық картографиялаудың пә ні ретінде жануар ауруларының аумақ тық жә не антропогендік алғ ышарттарының аумақ тық жинақ тарын атау керек, олар тү рлі ветеринариялық -экологиялық жағ дайлар кезінде бой алуы ық тимал. Олардың ерекшеліктері табиғ и жә не антропогендік факторлардың синергизміне байланысты болады, ол жануар аурулары географиялық алғ ышарттарының жекелеген типтерінің ө ң ірлік болмысын анық тайды. Оларды зерттеу ө з негізіне хорологикалық элементарлық дең гейден кешендіге дең гейге дейінгі жү йелік метадология мен жіктеу тү рі енгізілінген арнайы парадигма қ олданылуын талап етеді.

Осы мақ сатта ветеринариялық -географиялық жә не ветеринариялық -экологиялық талдаудың картографиялық алгоритмі қ ұ растырылғ ан. Ол ветеринариялық -географиялық жә не ветеринариялық -экологиялық карталарды қ ұ ру жә не одан ә рі пайдалану каркасы болып табылады. Картографиялық алгоритм кезең ділігі компонентті картадан бастап жоғ арырақ жә не ақ параттандырылғ ан (ветеринариялық -географиялық аудандастыру жә не ветеринариялық -экологиялық ранжирлеу) дең гейге дейін ауысқ анда ақ параттар аумағ ын жоғ арылатумен қ атар жағ дайлардың заң дылық тарын, сондай-ақ ерекшеліктерін бейнелеп кө рсету мү мкіндігін береді, ә рі ГАЖ-технологияларын пайдалану мү мкіндігін жасай алады. Қ абылданғ ан методологиялық тә сіл ветеринариялық географияда бар оның талдау нысаны болып табиғ и жә не аумақ тық -ө ндірістік кешендер табылатынын, ал жетекші пә ндердің бірі болып жануар ауруларының географиялық алғ ышарттары табылатыны жайындағ ы ережені растайды.

Картографиялық алгоритм тізбектерінің иерархиялығ ы максималды қ ол жетерлік сенімділікпен жекелеген ветеринариялық -экологиялық аудандардың кең істіктік шекараларын анық тап, қ ауіптілік факторлары бойынша жануар ауруларының кейбір алғ ышарттарын айқ ындау мү мкіндігін береді. Кең істіктік талдау мен картографиялаудың нақ осы кезең і мә селесі ветеринариялық -экологиялық жағ дайлардың басты тенденцияларын тү сіндіріп, оларды ГАЖ қ ұ растырылатын ә леуметтік-ориентацияланғ ан модулде бейнелеп кө рсету мү мкіндігін берді.

Ө зекті жә не потенциалды ветеринариялық -экологиялық жағ дайларды зерттеу мен картографиялау қ оршағ ан ортаның геожү йелік жә не геоақ параттық сапалы талдау принциптеріне сү йенеді. Геожү йелік жә не геоақ параттық парадигмалардың осылай қ иылысуы мен ө зара сә йкесуі ветеринариялық -экологиялық жағ дайлардың кең істіктік қ ұ рылымдарын егжей-тегжейлі дең гейде жетілуін қ амтамасыз етеді.

Жануарлар ө мірі мен денсаулығ ы дең гейін бағ алау ү шін зерттеу бағ ыты ретінде қ олданылатын ветеринариялық географияны кө біне ветеринариялық экология ұ ғ ымымен шатастыратын ғ ылыми басылымдар бар. Мұ ндай позициядан алғ анда келісу қ иын, ө йткені ветеринариялық география ә рдайым географиялық ғ ылымдардың бө лігі болғ ан ә рі бола да береді (физикалық, экономикалық географиялар қ иылысымында). Оның зерттеу нысандары ө здеріне тә н қ оршағ ан орта факторлары қ иылысуындағ ы табиғ и жә не аумақ тық -ө ндірістік кешендер болып табылады, олар жануарлар денсаулығ ына оң тайлы сондай-ақ, негативтік ә серлерін тигізеді.

Ветеринариялық экологияны ветеринариялық географияның жеке бір тармағ ы ретінде қ арастыру керек деген ұ ғ ым қ алыптасып келеді. Ветеринариялық -экологиялық картографиялау қ азіргі заманғ ы география мен картографияның жаң а бағ ыттарының бірі ретінде аумақ тардың ө згеріп отыратын экологиялық статустарын мониторингтік талдау ү шін де қ ажет. Нақ осы қ оршағ ан ортаның деградациялануы ү дерістері мен оның географиялық қ олайлылығ ының (комфорттылығ ының) ұ дайы нашарлауы ветеринариялық географияның ветеринариялық -экологиялық аспектілерінің пайда болуына тү рткі болды. Ветеринариялық экология ветеринариялық -географиялық картографиялау тә жірибесін пайдаланбастан қ азіргі заманда табысты дами алмас еді. Жануар ауруларының географиялық алғ ышарттарының аумақ тық кешендері ғ ана тиісті ветеринариялық -экологиялық мазмұ ндағ ы карталарда обьективті тү рде бейнеленіп, кө рсетілетін болады.

Ө зара байланысқ ан функциялану параметрлерінің болуы тә н геожү йелердің эволюциялық -қ алыптасқ ан табиғ и-аумақ тық кешені ветеринариялық -географиялық картографиялау нысаны ретінде қ абылданады. Мұ ндай нысандардың табиғ и режимдері тұ рақ ты гомеостазбен сиаптталады, ол антропогендік факторлар ә серінен айтарлық тай ө згерістерге шалдық пайды. Ветеринариялық -географиялық картографиялау кезінде биотиптері эволюциялық -қ алыптсқ ан геожү йелерінде қ алыптасқ ан жануар ауруларының табиғ и алғ ышарттарының қ олданыстағ ы кешендерінің кең істіктік заң дылық тарының негативтік ә серімен, сонымен қ атар тү рлі жасаралық жануар туыстастырана кері ә серімен білінеді.

Ветеринариялық -экологиялық картографиялауда кең істіктік талдау нысаны болып аумақ тық -ө ндірістік жү йе табылады, мұ нда антропогендік жү ктемелер ө скен сайын жануарлар туыстастық тары мен шаруашылық тә різді аумақ тық жү йе тізбектерінің ө зге параметрлері тү рлік ө згеріске ұ шырап, ө зге параметрлерге айналады. Басты табиғ и параметрлердің функциялануы осы кезде айтарлық тай ө згерістерге тап болады да олардың ө згерімдік жағ дайының ү лесінің ұ лғ аюы тү ріндегі геожү йелер эволюциялық қ ұ рылымдарының міндетті трансформациялануы салдары ретінде қ арастырылуы керек. Осындай жү йелер шекараларында аурулардың табиғ и-антропогендік алғ ышарттарының принципиалды жаң а спектрінің пайда болу жағ дайлары байқ алады. Шаруашылық қ ызметінің кө ріністік салдары жануарларғ а тү рлі қ ауіптілік класындағ ы токсиканттардың негативтік ә сері тү рінде білінеді. Ластаушылардың ә рқ илы комбинациялары жануарлар аурулары алғ ышарттарың маң ызды жаң а белгісі – антропогендік факторы ретінде қ арастырылады. Осы негізде аумақ тық -ө ндірістік жү йелердің шекараларында ветеринариялық -экологиялық картографиялаудың сапалық жаң а пә ндері пайда болады деп пайымдау заң ды.

Сонымен, ветеринариялық -экологиялық картографиялау пә ні ретінде қ алыптасқ ан геожү йелік гомеостаздың тү рлі ө згеріс терең дігіндегі заманауи антропогендік ә сер салдарын ө здеріне перманентті тү рде сезінетін кең істіктік аумақ тық қ ұ рылымдарды атауғ а болады. Геожү йелердің қ ұ рылымы мен функциялануындағ ы ө згерістердің антропогендік кө здері жануарлар ауруларының жекелеген тізбектеріне, сондай-ақ паразитарлық жү йелердің жә не инвазиялардың табиғ и-ошақ тық жү йелеріне де тікелей ә серін тигізеді. Олардың қ ұ рылымы мен қ атынастарының ө згеріске ұ шырауы жайлы жануар аурулары алғ ышарттарының жекелеген кластарының доминантты тү рлерінің ауысуы растайды, осы кезде антропогендік алғ ышарттар жетекші кластар мен типтер ретінде қ абылданады.

Сонымен жоғ арыда айтылғ аннан тү йетініміз ветеринариялық -экологиялық картографиялаудың басты мақ саты жануар аурулары алғ ышарттарының табиғ и жә не антропогендік блоктары комбинацияларының кең істіктік талдауы жұ мыстарын орындауғ а келіп саяды. Ветеринариялық -экологиялық картографиялау кезіндегі басты параметрлер мен критерилер ауыр металлдар мен радионуклидтердің экологиялық токсигендігі, аллергендердің потенциалды қ ауіпі, сонымен қ атар, ө ң ірдің аграрлық -ө ндірістік кешені функциялануының негативтік себеп-салдарынан туындалатын бірқ атар ө зге факторлардың дең гейлері сынды интегралды кө рсеткіштерінің пайдаланылуы есебінен кең ейе тү седі.

Қ азіргі уақ ытта медициналық -географиялық картографиялау ү дерісінің ендірілуі ә рқ илы жоспарлы экологиялық зерттеулерде белсенді тү рде байқ алуда. Медициналық география кешенді географияның бір бө лігі ретінде ө зге ғ ылыми бағ ыттағ ы мамандарғ а жануар аурулары мен ө ң ірлік медициналық -экологиялық жағ дайларды кешенді кең істіктік талдау мақ саттары ү шін кө п мү мкіндіктерді ашып беріп, кө рсетті. Ресейлік А.П. Авцын (1972), Е.И. Игнатьев (1968), А.А. Келлер (1990), И.А. Хлебович (1972) сынды медициналық -географтардың ең бектерінде кө п мақ саттық медициналық -географиялық картографиялаудың теориялық негіздері қ аланғ ан деуге болады.

Мұ ндай зерттеулер жануар ауруларының антропогендік алғ ышарттарының кең істіктік ветеринариялық -экологиялық талдауы кезінде жә не олардың аймақ тық, азоналдық табиғ и кешендерде, сонымен қ атар, таулы геожү йелік потенциалды комбинациялары ескеріліп, пайдаланылды.

Осы қ ұ растырылғ ан методология кешенді медициналық -географиялық жә не медициналық -экологиялық картографиялаудың екі кезең дерін орындау ү шін қ ажетті базаны қ амтамасыз етті.

Бірінші кезең де міндеттер орындалып, компоненттіден бастап, аудандық қ а дейінгі ветеринариялық -географиялық карталардың барлық дең гейлері қ ұ рылады жә не жануар аурулары табиғ и алғ ышарттарының жіктемесі жасалады. Мұ ндай карталар табиғ и-оршақ тық инфекциялары доминанттарының хорологиялық ауысымдарын кезең ді тү рде биогеохимиялық эндемиялардың жетіспеушілігіне жә не артық тығ ына дейін сипаттауғ а арналғ ан. Таулы жә не тау маң ы табиғ и кешендерінің жазық тық қ а аумақ тық ауысуы кезінде аталғ ан ауысым басты жетекші фактор ретінде қ арастырылуы мү мкін. Осы кезде зертттеудің негізгі пә ні ретінде ө ң ірдің биогеохимиялық режимін алады, ол биогеохимиялық типтегі тиісті жануар ауруларының алғ ышарттары динамикасын сипаттайды.

Кешенді медициналық -географиялық картографиялаудың екінші кезең і деп жануар ауруларының антропогенді алғ ышарттары қ ұ рылымдану кө здерін кезең ді тү рде ашып кө рсететін ветеринариялық -экологиялық карталарын қ ұ ру жұ мысын санау керек. Ветеринариялық -географиялық мазмұ ндағ ы карталар табиғ и алғ ышарттары бойынша тұ рақ ты бастапқ ы негіздер ретінде қ абылданады да эволюциялық -қ алыптасқ ан кешендерді. Ветеринариялық -экологиялық карталардың саны мен оларды қ ұ ру кезең ділігі антропогендік жү ктемелердің қ андай формалары жануарлар денсаулығ ы ү шін доминантты жә не потенциалды негативті болатындығ ын пайымдайды. Ә рбір жіктемелік арналымдағ ы ветеринариялық -экологиялық картада (аумақ ты кешенді ранжирлеу, потенциалды жә не ө зекті қ ауіптер бойынша аудандарды ветеринариялық -экологиялық дең гейде бө лу) ойланымдардың міндетті элементі жануар ауруларының табиғ и алғ ышарттарының жиынтығ ы болуы керек. Мұ ндай методикалық жол қ оршағ ан ортаның тү рлі қ арқ ындағ ы жә не себептегі ластаушы кешені жіктемесіне ойланымдар қ ұ ру кезінде пайдаланылады.

Жануар ауруларының географиялық алғ ышарттары мен олардың ө ң ірлік жиынтық тары ветеринариялық -экологиялық талдаудың пә ні болуымен қ атар, тү рлі ластаушы типтерінің жақ сы индикаторлары болып табылады. Жануар ауруларының географиялық алғ ышарттары динамикасы мен кең істіктік айырмалары ветеринариялық -экологиялық қ ауырттылық пен ө ң ірлік ветеринариялық -географиялық контрасттың дең гейін айтарлық тай ө згертеді. Ветеринариялық -географиялық контрасттылық пен ветеринариялық -экологиялық қ ауырттылық тың кө рсеткіштері жануар ауруларының географиялық алғ ышарттарының қ алыптасқ ан кешендерінің динамикасы бойынша кезең імен салыстыра зерттеп отыру мү мкіндігін береді. Кө бінесе мұ ндай динамика жануар ауруларының антропогендік алғ ышарттары тә різді тізбек мә нін кү шейтетінін дә лелдеп кө рсетеді. Міне нақ ты осығ ан қ атысты экологиялық қ ауырттылық дең гейлері бойынша анық талып, салыстырылатын қ ауіптілік индекстері туралы айтуғ а болады. Ветеринариялық -экологиялық картографиялау негізіне қ оршағ ан орта сапасының кең істіктік талдану алгоритмі, онымен байланысты аумақ тардың қ олайлылығ ы (комфорттылық) дең гейінің тө мендеуі, ветеринариялық -экологиялық ареалдардың қ ұ рылымдалып, қ алыптасуы, бұ ларда жануар ауруларының антропогендік алғ ышарттары доминантты болады, сонымен қ атар, мә селе туындататын ветеринариялық -экологиялық жағ дайлар ареалдарының комбинацияларының тү рі білінеді.

Кешенді географиялық талдаудың ақ тық кезең і экологиялық маң ызы бар делінген табиғ и кешендердің жіктелуін атауғ а болады. Олардың қ атарына фитоценоздар алуан тү рлігі мен топырақ жамылғ ыларының алуан тү рлілігінің қ алыптасқ ан қ ұ рылымын жатқ ызу керек. Міне осылар табиғ и ошақ тық инфекциялар мен инвазиялар биотоптарының эволюциялық -қ алыптасқ ан дең гейін, сонымен қ атар жеткіліксіздік пен артық тық эндемияларының аумақ тық кешендерін айқ ындайтын геожү йелердің жетекші биогеохимиялық параметрлерін анық тайды.

Табиғ и-ошақ тық алғ ышарттарды пайымдау кезінде инфекциялардың арнайы ветеринариялық -географиялық карталарын жасап алуғ а ү лкен кө ң іл бө лінуі керек. Сол себептен ең басты негіз ретінде геоботаникалық, топырақ тық, ландшафттық карталар, сонымен қ атар аумақ тардың биогеохимиялық ахуалы туралы карталар пайдаланылғ ан болатын. Міне дә л осындай негіздер максималды обьективтілікпен пә ндік картографиялаудың ө ң ірлік шекараларын анық тау мү мкіндігін жасады. Ветеринариялық -географиялық картографиялаудың бұ л принциптері кейіннен ветеринариялық -экологиялық картографиялау алгоритмін қ ұ растыру кезінде де пайдаланылды. Ең алдымен мұ ндай талаптар қ оршағ ан ортаның ластаушы факторлары есебінен байқ алатын жануар аурулары алғ ышарттары карталарын қ ұ ру кезінде талап етілетін.

Кең істіктік мә селе тудыратын ветеринариялық -экологиялық жағ даяттардың картографиялық талдауын интеграциялық картографиялау принциптері кезегін ұ станатын кө п кезең ді ү деріс тү рінде білу керек. Ол ГАЖ арнайы ветеринариялық -экологиялық модулінде қ ажетті картографиялық материалдар жинақ талуын жү ргізу мү мкіндігін береді, сосын оларды бірте-бірте болжамдық ветеринариялық -экологиялық карталар қ ұ ру мақ сатында пайдаланады. Мұ ндай бағ дарламаны жү зеге асыру кезінде ө згеше сапалық сипаттамаларғ а ие потенциалды антропогендік жү ктемелер қ ұ рамындағ ы ауыспалы шамалар пайдаланылады. Жалпы алғ анда қ ауіптілік критерилері бойынша аумақ ты арнайы жіктеу мақ сатында ветеринариялық -экологиялық картографиялаудың ә р кезең інің мазмұ нын келесі тү рде қ арастыруғ а болады:

- жануарлардың химиялық, биогеохимиялық, биологиялық тектегі ауруларының табиғ и алғ ышарттарының аумақ тық жинақ тарына орай жекелеген табиғ и факторларды бағ алау бойынша ветеринариялық -географиялық карталар жасалады. Кейіннен олар тұ рақ ты аумақ тық кешендер ретінде пайдаланылып, аумақ тарды жануар ауруларының табиғ и алғ ышарттарының жинағ ы тү рінде аудандарғ а бө лу базасы ретінде қ абылданады. Ветеринариялық -географиялық алғ ышарт аудандарда тұ рақ ты шама ретінде қ абылданып, аумақ тарды жекелеген ветеринариялық -экологиялық аймақ тарғ а бө лудің ойлы карталарына енгізіледі;

- паразитарлық тізбектер мен биогеохимиялық пирамидалар бойынша топологиялық дең гейлердегі геожү йелерде токсиканттарды бө лудің сандық бағ алануы ө теді. Осындай ақ парат негізінде ө ң іріші жә не ө ң іраралық ластау кө здерін міндетті тү рде ескере келе жалпылай алғ андағ ы антропогендік жү ктемелердің аумақ тарын ранжирлеу жұ мысы ө ткізіледі;

- жануарлар туыстастарының тығ ыздығ ы карталары ескерілген антропогендік жү ктемелер бойынша ранжирлеу карталары жануар ауруларының қ алыптасқ ан жә не ық тималды кешендерінің аумақ тық жә не локалды ошақ тарын анық тау мү мкіндігін береді;

- жануарлардың табиғ и жә не антропогендік ауруларының аумақ тық кешендерінің карталарын келісе отырып талдау моно- жә не полифакторлық ветеринариялық -экологиялық ареалдарды бө лу мү мкіндігін береді, олар тиісті ветеринариялық -экологиялық жағ даяттарды одан ә рі интеграциялау ү шін пайдаланылатын болады. Картографиялық алгоритмнің осы кезең інде табиғ и бө геттердің (геоморфологиялық, геоботаникалық, биогеохимиялық) рө лі ескеріліп, бағ аланады, олар ветеринариялық -экологиялық жағ даяттардың континуалдығ ы мен дискреттігін коррекциялауғ а (тү зетімдеу) кө мектеседі;

- тү рлі ветеринариялық -экологиялық жағ дайлар синтезі мен ө ң ірді арнайы ранжирлеп бө лу бойынша доминанттық қ иылысымында аумақ тық жү йелерді жекелеген ветеринариялық -экологиялық аудандарғ а жіктеу.

Кең істіктік картографиялық талдау жұ мыстарын орындау кезінде жай жә не интегралдық кө рсеткіштер пайдаланылды, оларды таң дау бірқ атар тұ рақ ты критерилермен негізделінеді. Маң ызды делінген критерилерге жататыны:

-ветеринариялық, ол аумақ тың нозогеографиялық статусын ашып кө рсетеді де жануар ауруларының таралуындағ ы доминантттық қ иылысымдар туралы тү сінік береді;

- экологиялық, ол моделдік аумақ тың табиғ и параметрлерін жә не олардың жануар ауруларының табиғ и алғ ышарттарының қ алыптасуына қ атысуын білдіреді;

- жануар ауруларының антропогендік кө зі ретінде техногендік текті факторларының қ иылысуын білдіретін антропогендік фактор;

- аймақ тық жә не интроаймақ тық табиғ и кешендерде жануар аурулары мен олардың қ иылысымдарының табиғ и алғ ышарттарының кең істіктік қ иылысулары;

- қ оршағ ан ортаның ластаушы кешені ә серінен байқ алатын жануар ауруларының антропогендік алғ ышарттарының кең істіктік қ иылысулары;

- жануар аурулары байқ алуындағ ы географиялық алғ ышарттар жинағ ының экологиялық қ ауіпі мен мә селелі ветеринариялық -экологиялық жағ дайларды анық тау.