Саналық пен белсенділік принципі

Ә дебиетті оқ ытудағ ы саналық принципі дегеніміз оқ у процесінде оқ ушының саналы ақ ыл-ой ә рекетін ұ йымдастыра отырып, ә деби шығ армалардың мазмұ нын, ондағ ы негізгі ой тү йіндерін терең тү сініп, талдай білуі, кө ркемдік сө з ө рнегін кө ре білуі, оларды ө здерінің ауызша, жазбаша сө йлеу тілінде қ олдана білуі жә не ә дебиеттен алғ ан білім-дағ дылардың оқ ушы наным-сеніміне айналуын айтамыз. Саналық оқ ушының белсенділігі мен ө зіндік ә рекет етуінен кө рінеді.

Саналық болмағ ан жерде белсенділіктің де болуы мү мкін емес, сол сияқ ты белсенді ақ ыл-ой, ең бек ә рекетінсіз саналы ұ ғ ыну да мү мкін емес. Саналық пен белсенділік принциптері ө зара тығ ыз байланысты.

Саналық пен белсенділік принципі оқ у процесін ғ ана қ амтып қ оймайды, жалпы тә рбие процесін де қ амтиды. Ә дебиетті оқ ыту барысында тә рбиелік міндеттердің де шешілетіні белгілі. Ә деби шығ армаларды мең герудегі саналық пен белсенділік оқ ушының дү ниетанымдық кө зқ арасының, мінез-қ ұ лқ ының қ алыптасуында маң ызды орын алды. Табиғ ат қ ұ былыстарының, қ оғ амдық -ә леуметтік ө мірдің мә нін, заң дылық тарын терең тү сіну, ө здігінен ө зінің білімі-дағ дылары мен іскерлігін жетілдіре тү суде ә дебиет пә нінің тә лім-тә рбиелік мә ні зор.

Оқ ушының саналылығ ы мен творчестволық белсенділігін оқ у процесінің барлық кезең інде /оқ у материалын алғ ашқ ы қ абылдау, практикалық дағ дыларын қ алыптастыру, қ айталау-қ орыту, оқ ушының білімін тексеру т.б./ ұ йымдастырып отыруғ а болады. Мұ ның тиімді жолдары: шағ ын ә ң гіме, проблемалық тапсырмалар орындату арқ ылы тиісті материалдың мазмұ н-мағ ынасына оқ ушыны ү ң ілдіру.

Проблемалық оқ уды бастауыш мектептен бастауғ а болады. Проблемалық тапсырманы орындауғ а бірден кез келген оқ ушының шамасы келе бермейді. Проблемалық сұ рақ тардың шешімін табуғ а, проблемалық тапсырмаларды орындауғ а оқ ушыларды ү йрету керек. Мә селен, алғ ашқ ы кезең де мұ ғ алім ө зі тиісті материалды баяндай отырып, проблемалық ситуация тудырады да, оны шешудің жолын іздестіруге ө зі кө мектеседі. Одан кейінгі кезең де оқ ушылардың тиісті проблемалық аясы жең іл проблемалық тапсырмаларды орындау, творчестволық жұ мыстарды орындау талап етіледі.

Яғ ни проблемалық тапсырмалардың мазмұ ны, кө лемі жә не оны орындау жолы біртіндеп кү рделеніп отырады. Проблемалық оқ удың маң ызы мынада:

1/мұ нда оқ ушылардың білімді терең, сапалы ұ ғ ынып, оны творчестволық пайдалана білуіне жағ дай жасалады;

2/ мұ нда оқ ушылар ғ ылыми тұ рғ ыда ойлануғ а жаттығ ады, дү ниені танып білудің ә дістерін мең гереді;

3/ творчестволық іс-ә рекеттердің тә жірибелерін ү йренеді. Ал бұ л дағ дылар оқ ушылардың болашақ та айнала қ оршағ ан дү ниеге, адамдардың іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лық тарына сын кө зімен қ арап, ол жө ніндегі ө здерінің ой-пікірлерін, кө зқ арастарын айқ ындау ү шін ө те қ ажет. Ә йтсе де, проблемалық оқ у сабақ жү йесінің белгілі бір кезең інде, орнымен дұ рыс қ олданылғ аны жө н.

Ә дебиетті оқ ытуда оқ ушының саналылығ ы мен творчестволық белсенділігін арттыруғ а қ ойылатын талаптар:

1. Оқ ушының ә дебиет пә ніне деген қ ызығ ушылығ ын, ынталылығ ын, жағ ымды мотивтерін қ алыптастыру. Ол ү шін ө тілгелі отырғ ан тақ ырыппен сабақ тас келетін қ ызық ты оқ иғ алар, ақ ын-жазушылардың ө мірінен қ осымша мағ лұ маттар, естеліктер, тарихи-деректі ә ң гімелерді қ ызық ты етіп ә ң гімелеу немесе оқ ушылардың ө здерінің олармен танысуына кең ес беріп отыру қ ажет. Мұ ндай жұ мыс оқ ушының пә нге деген қ ызығ уын арттырады, біртіндеп ә деби шығ армаларды оқ у баланың ө мір талабына айналуына себеп болады, сө йтіп оның азаматтық қ алыптасуына ә сер етеді.

2. Ә деби шығ армаларды ө ту барысында оқ ушыны творчестволық іскерлікке баулу, ә р тү рлі қ ұ былыстарды, оқ иғ аларды, адамдардың пиғ ыл-ә рекеттеріндегі ерекшеліктерді байқ ай білуге жә не олар жө нінде қ орытынды жасай білуге ү йрету. Ол ү шін оқ ушыны ө здігінен ізденуге, ө здігінен шешімін табуғ а жетелейтін проблемалық ситуациялар тудырып, проблемалық тапсырмалар беру, олардың орындалуын қ адағ алап отыру.

3. Оқ ушы ұ ғ ым-тү сініктері мен білімдерін тексеріп, бағ алап, балалардың жетістіктерін сә л де болса мадақ тап отыру, сө йтіп олардың оқ у ісіне деген жауапкершілігін тә рбиелеп отыру. Кө рнекілік принципі: ә деби шығ армалардың ә серлілігі мен оқ ушылардың оғ ан қ ызығ ушылығ ын тудыруда кө рнекілікті, техникалық қ ұ ралдарды пайдаланудың кө мегі мол. Кө рнекілікті қ олдануды Я.А. Каменский " оқ ытудың алтын заң ы" деген еді.

Бастауыш мектепте оқ ушылардың заттар мен қ ұ былыстарды нақ ты кө ріп қ абылдауына ерекше кө ң іл бө лінеді; ө йткені олардың сезімдік танымын ұ йымдастыруда кө рнекіліктің мә ні зор. Кө рнекілік, біріншіден оқ ушының ұ ғ ым-тү сінігінің саналы, тиянақ ты болуын қ амтамасыз етеді, екіншіден, оқ ушының зейін, қ абылдау, еске сақ тау т.б. қ абілеттерін дамытады, ү шіншіден, эстетикалық талғ амын, ақ ыл-ой дағ дыларын тә рбиелейді.

Бастауыш мектепте ә дебиет пә нінен оқ ытуда қ олданылатын кө рнекіліктер:

1. Табиғ и кө рнекіліктер. Табиғ ат қ ұ былыстарын, жыл мезгілдерін, жануарлар дү ниесі тіршілігін бейнелейтін шығ армаларды оқ ытуда, оларды табиғ и тү рде кө рсету. Ақ ын-жазушылармен кездесу, олардың шығ армаларын кө рсету.

2. Бейнелік кө рнекіліктер. Тиісті заттардың, қ ұ былыстардың табиғ и кү йін кө рсету мү мкіндігі болмағ ан жағ дайда олардың модельдерін, макеттерін, суреттерін кө рсету. Ақ ын-жазушылардың портреттерін, ө мірбаяндық суреттерін, тү рлі иллюстрацияларды, диафильмдер, деректі фильмдерді кө рсету.

3. Дыбыстық жә не бейнелік кө рнекіліктер. Теледидар, радио хабарлары, кө ркемфильмдер, видеозаписьтер, диафильмдер, кү йтабақ тар, ү нтаспалар.

4. Символдық жә не графикалық кө рнекіліктер. Географиялық, тарихи, экономикалық, зоологиялық карталар. Схемалар, таблицалар, плакаттар. диаграммалар, ә р тү рлі сызық тық бейнелер. Кө рнекіліктер ә деби, шығ армалардың мазмұ ндық ерекшеліктеріне ү ң ілуге, ондағ ы оқ иғ алардың, кейіпкерлердің, қ ұ былыстардың бейнесін елестетуге, образ жасауғ а кө мектеседі. Ә дебиет пә нін оқ ытуда кө рнекілікті қ олдану мына міндеттерді шешуге тиіс.

1/ ақ ын-жазушылардың ө мірі мен шығ армашылығ ы жө нінде нақ ты, анық мә лімет алу жә не оның ә серлі болуына мү мкіндік ашу. Шығ армалардың мазмұ н-мә ніне терең ү ң ілу, оларды саналы ұ ғ ыну жә не ә дебиет пә ні бойынша оқ ушы білімдерінің тиянақ ты болуы.

2/ оушылардың сезім мү шелерін эстетикалық талғ амын дамыту

3/ оқ ушылардың ә деби шығ армаларғ а қ ызығ уын арттыру.