Деби шығармаларды оқытудың педагогикалық негіздері

Қ азіргі таң да мектептерде оқ у-тә рбие жұ мысын тү бегейлі қ айта қ ұ ру мен жаң алап, жаң ғ ырту жұ мыстары жү ріп жатыр. Ана тілінен сабақ беретін мұ ғ алімдердің міндеті - ә р оқ ушының психикалық -физиологиялық даму жә не қ алыптасу ерекшелігін білумен бірге, мұ ғ алімнің педагогикалық тұ рғ ыда оқ ушылармен қ арым-қ атынас орнату негіздерін білу қ ажеттігі туып отыр. Қ азақ стан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің тұ жырымдамасында (1992ж.): «Педагог кадрларды қ азіргі заман талаптарына сай дайындау, ә рі мамандығ ын ү здіксіз жетілдіру – мұ ғ алімнің мамандық шеберлігінің басты белгісі – оның сихологиялық -педагогикалық жоғ ары ә зірлігі болып табылады», - делінген.

Психология, педагогика ғ ылымдары мен пә нді оқ ыту ә дістемесін жетік білетін білімдар ә рі білікті мұ ғ алімдер оқ ытуда кө п қ ателік жібермейді. Сондық тан ана тілінен сабақ беретін мұ ғ алім – ең алдымен, психолог болуы керек. К.Д. Ушинский ө зінің «Ана тілі» оқ улығ ын жасау барысында баланың психикасын жете білуге ерекше мә н бергені соншалық, ол ө зінің дидактикалық пікірлерін сол кезде жаң а дамып келе жатқ ан психология ғ ылымының жетістіктеріне негіздей отырып жасағ ан.

Д. Ушинскийдің осындай пікірлеріне сү йенген қ азақ тың тұ ң ғ ыш педагогы Ы. Алтынсарин ө зінің «Қ азақ хрестоматиясында» баланың жас жә не ө зіндік ерекшелігімен санаса отырып, былай деген екен: «Мұ ғ алімнің жұ мысы – балалар. Егер балалар бірдеме тү сінбейтін болса, онда оқ ытушы олардың кө кейіне қ ондыра алмағ аны ү шін ө зін-ө зі кіналауғ а тиіс. Ол балалармен сө йлескенде ашуланбай, жұ мсақ сө йлесу, шыдамдылық етуі керек, ә рбір нә рсені ық ыласпен тү сінікті етіп тү сіндіру керек, мә нерлі сө з, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек», - деген болатын. Бұ л жерде ол оқ ытушының терең білімі «оқ ытушының ә дістер жө нінде де оның ө те тапшы, ү стірт қ ана тү сінігі бар екенін» айтып, білім беруде оқ ытушының ә діс-тә сілді жете мең геруін қ алайды.

Адамның немесе баланың жан дү ниесіне терең ү ң іліп, оны ой елегінен ө ткізген Абай: «... соның бірі –ес. Ес-сана болмаса, адам балағ а ғ ылым, білім, мә дениет салаларын мең герте алмас еді», - дей келіп, адам психологиясының барлық жағ ына терең ү ң іліп, тиісінше талдаулар жасайды. Абай: «Ақ ыл, қ айрат, жү ректі бірдей ұ ста, сонда толық боласың елден бө лек...»- деп олардың бірлігін кө рсетеді. Сондық тан, оқ ушы психологиясын терең зерттеп, білу ү шін психология ғ ылымын мең геру қ ажет. Оқ ыту ү рдісін психологиялық тұ рғ ыдан басқ ару жайында қ ұ нды пікір айтқ ан ғ алымдарымыз: П.Я. Гальперин, А.В. Запорожец, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.С. Выготский, т.б. ең бектерді басшылық қ а алып отыру қ ажет.

Белгілі ақ ын, педагог, ана тілі жайында бірнеше ең бек жазғ ан М.Жұ мабаев: «... ұ лттың тілінде сол ұ лттың жері, тарихы, тұ рмысы, мінезі айнадай анық кө рініп тұ рады... Қ азақ тың қ аны бір, жаны бір жолбасшысы – мұ ғ алім. Оның табансыздығ ын сезсе, бала онымен сө йлесуден, тілін алудан қ алады», - деп тә лімгер шә кірттерінің жан жү йесін (зейін, ес, қ иял, сө йлеу, ойлау, т.б) ерекшеліктерін ескермесе, педагогикалық шеберлікті ұ штастыра алмайтыны айқ ын екенін ескеретеді.

Мағ жан Жұ мабаевтың соң ғ ы шық қ ан «Педагогика» ең бегі – баланың психологиясымен санасатын, ү лгі алатын ең бек. Айта кету керек, ана тілін оқ ытуда мұ ғ алім баланың жан дү ниесін ескере отырып, оқ ытуды естен шығ армауы тиіс. Мсылы: Мұ ғ алім жаң а материалды ұ ғ ындыру кезінде зейін тұ рақ тылығ ын да ескеруі қ ажет. Психологиялық ең бектерде тө менгі сынып оқ ушысының зейін тұ рақ тылығ ы 7-10 минутке жететінін дә лелдеді. Олай болса, оқ ушыны жалық тырмау ү шін ә діс-тә сілдің технологиясын білудің қ ажеттігі туады.

1979-1986 жылдары одақ кө лемінде жұ ртшылық қ а танымал болғ ан ұ стаздардың: Ш.А. Амонашвили, С.Н. Лысенкова, И.П. Волков, В.Ф. Шаталов, Е.И. Ильин, И.П. Иванов, т.б. озат ұ стаздардың тә жербиелері жинақ талып, барлығ ы 35 кітап жарық кө ргені белгілі. Олардың тә жірибиесінің барлығ ы қ абылдап, жұ мыс істеу мү мкін емес. Кейбір игі істерін жинақ тай отырып, ү лгілі жақ тарын ө зіміздің тә жірибемізде пайдалануғ а болады. Мысалы: В.Ф. Шаталовтың тірек сигналы (оқ ушылардың қ абілетін жетілдіруде шығ армашылық ойлануына ә сер ету), яғ ни конспект бойынша оқ ушылардың алғ ан біліміне қ осымша материалды қ анша жазғ ысы келсе, сонша ө з бетінше жұ мыс істеуіне (ә р тү рлі вариантты ойлану) мү мкіндік беру жә не оқ ушылармен бірге ү немі тынымсыз ең бек ету жө ніндегі; Е.И. Ильиннен – импровизатор, актерлік шеберлік, жаң а сабақ ты тү сіндіруде ә уелі сыныпқ а ө мір туралы сұ рақ тар қ ойып, сол ізбен салыстыра отырып ә дебиет кейіпкерін ө мірмен білгізуге тырысуы, С.Н. Лысенковадан –тірек кө рнекілігі ә рі мә тін бойынша сурет кө рнекілігі, ә р оқ ушымен (жақ сы, ө те жақ сы бағ ағ а ие болғ анша) жасайтын тынымсыз ең бек жө ніндегі ұ сыныстарын басшылық қ а алуғ а болады.