Феадальная раздробленасць Полацкага княства

Пасля смерці Усяслава ў 1101 г. тэрыторыя Полцкага княства была падзелена на шэраг удзельных княстваў: Віцебскае, Менскае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Друцкае, Лукомскае. Пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Кожнае з удзельных княстваў мела ўласныя органы кіравання, войска, падатковую сістэму. Характэрнай рысай было тое, што кожны князь ўспрымаў асобнае ўдзельнае княства як ўласнасць У той жа час удзельныя княствы падпарадкоўваліся полацкаму князю (выплата даніны, адзіная знешняя палітыка, сумесныя ваенныя паходы). На чале удзельных княстваў станавіліся князі полацкай дынастыі. Вялікі князь полацкі з’яўляўся свайго роду старшынёй федэратыўнага саюзу князёў Полацкай зямлі.

Прычыны феадальнай раздробленасці:

– эканамічнае развіццё асобных рэгіёнаў, што выклікала ўзвышэнне іх палітычнага значэння;

– неабходнасць захавання палітычнай стабільнасці ў адносінах паміж прадстаўнікамі княскай дынастыі.

У першай трэці 12 ст. працягваецца барацьба Полацкага княства з Кіеўскай дзяржавай. Найбольш актыўную палітыку, скіраваную супраць Кіева, праводзіў менскі ўдзельны князь Глеб Усяславіч, які ў 1116 г. здзейсніў паход на Слуцк, а ў 1117 г. – на Оршу і Копысь. У выніку паходу кааліцыі князёў на чале з Уладзімірам Манамахам Глеб быў захоплены ў палон, дзе быў атручаны ў 1119 г.

У 1127 г. быў арганізаваны вялікі паход на чале з кіеўскім князем Мсціславам супраць Полацкай зямлі. Падчас яго былі захоплены Лагойск, Ізяслаўль; Полацкае княства фактычна было падпарадкавана Кіеву. У 1129 г. шмат удзельных полацкіх князёў разам з сем’ямі былі высланы ў Візантыю, адкуль вярнуліся толькі ў 1139 г.

З 1230-х гг. адбываецца распад Кіеўскай дзяржавы і яна паступова страчвае пануючы ўплыў у рэгіёне, у тым ліку і адмаўляецца ад прэтэнзій на полацкія землі. У 1132 г. полацкае веча выгнала кіеўскага стаўленіка Ізяслава і выбірала на княжанне прадстаўніка полацкай дынастыі Васільку Святаславіча.

У 12 – 13 стст. у Полацкай зямлі фарміруецца новая сістэма дзяржаўна-палітычнага ладу, якая можа быць ахарактарызавана як вечавая дэмакратыя. Асноўнымі органамі дзяржаўнай улады ў Полацкім і ўдзельных княствах з’яўляліся:

- Князь – афіцыйны кіраўнік дзяржавы, узначальваў ваенныя сілы і адміністрацыйны апарат, ажыццяўляў суд (выбіраўся вечам з ліку прадстаўнікоў полацкай княскай дынастыі).

- Дружына – пастаянныя прафесійныя ўзброеныя сілы пры князю; яе прадстаўнікі з’яўляліся дарадцамі князя ў ажыццяўленні адміністрацыйнага кіравання, суда, зборы даніны; удзельнічалі ў ваенных паходах у якасці вайсковай эліты. У межах дружыны вылучаліся дзве асноўныя групы: баяры (старшыя дружыннікі) і дваране (малодшыя дружыннікі).

- Веча – агульны сход усіх свабодных дарослых жыхароў княства мужчынскага полу. Яго функцыі: запрашэнне на трон і выгнанне князёў, заключэнне міжнародных дагавораў, абвяшчэнне вайны і заключэнне міру, ажыццяўленне вышэйшага суду. Вялікі ўплыў на веча мелі буйныя землеўладальнікі і купцы, вышэйшае духавенства на чале з епіскапам.

Феадальная раздробленасць прыводзіла да частых канфліктаў паміж асобнымі ўдзельнымі князямі. Паміж імі ішла барацьба за валоданне цэнтральным полацкім пасадам, а таксама за тэрыторыі паміж асобнымі княствамі. Гэта нярэдка прыводзіла да міжусобных войнаў паміж удзельнымі князямі, у якія часта ўмешваліся іншыя дзяржавы. У 1151 – 1161 гг. адбылася міжусобная вайна, падчас якой быў упершыню выгнаны полацкім вечам князь Рагвалод Васількавіч і запрошаны менскі князь Расціслаў Глебавіч. У выніку вайны ўладу атрымаў полацка-віцебскі князь Усяслаў Васількавіч, але вайна паслабіла патэнцыял усіх князёў полацкай дынастыі. У дадзеных умовах аслабляецца ўлада князёў і узмацняецца значэнне веча. Мясцовыя князі канчаткова становяцца “служылымі”, то бок наймаюцца і выганяюцца згодна з рашэннем веча, за якім стаяць мясцовыя “моцныя людзі”. Таксама ўзмацняецца ўплыў полацкіх праваслаўных епіскапаў. Як прадстаўнік “міру” – хрысціян (сукупнасці “грамадзян”), дзяржаўныя дамовы першым замацоўваў епіскап. Вяршыня дадзенага працэсу наступіла ў 1180 – 1190 г., калі на чале Полацка фармальна стаяла рада з 30 старэйшын.

У другой палове 12 – першай палове 13 стст. Полацкае княства ўцягваецца ў палітычную барацьбу паміж Суздалем, Чарнігавам, Смаленскам, Ноўгарадам і Псковам. Паміж імі ішла барацьба за панаванне ў рэгіёне і кантроль над гандлёвымі шляхамі “з вараг у грэкі”. Князь Уладзімір Полацкі (1186 – 1216), які спачатку ваяваў супраць Смаленскага княства, затым заключыў з ім саюз супраць крыжакоў. У першай трэці 13 ст. смаленскія князі пачынаюць актыўна ўмешвацца ва ўнутрыпалітычную барацьбу ў Полацкім княстве; пад іх кантроль пераходзіць Віцебск. У 1222 г. смаленскія войскі занялі Полацк і на некаторы час у Полацкай зямлі ўсталявалася ўлада смаленскіх князёў.

Верагодна, з-за небяспекі мангольскіх прэтэнзій пасля разгрому тымі Рурыкавічаў, з 1248 г. у Полацку княжыў выгнаны з Літвы Міндоўгам князь Таўцівіл. Пасля гэтага ў другой палове 13 ст. ажыццяўляліся саюзы Полацка з ВКЛ і запрашаліся на княжанне смаленскія князі Рурыкавічы.

Такім чынам, Полацкае княства ў 9 – 13 стст. з’яўлялася буйнейшым дзяржаўным утварэннем на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Пасля непрцяглага перыяду палітычнай залежнасці ад Кіеўскай дзяржавы яно на працягу 11 – 13 стст. ажыццяўляла самастойную ўнутраную і знешнюю палітыку. Пад уплывам феадальнай раздробленасці ў Полацкім княстве склалася спецыфічная форма дзяржаўна-палітычнага ўладкавання – вечавая дэмакратыя.

Тураўскае княства.

Тураўскае княства сфарміравалася на аснове племяннога княжання дрыгавічоў. Яно ахоплівае тэрыторыю сучаснай паўднёвай Беларусі – Палесся. Тураўскае княства ўзнікае на водным Прыпяцка-Бугскім гандлёвым шляху з Кіева ў Польшчу. Яго цэнтрам з’яўляўся Тураў. Назва ад імя міфічнага князя Тура. Упершыню Тураў узгадваецца ў летапісах пад 980 г.

З летапісаў вядома, што падчас праўлення кіеўскага князя Уладзіміра Тураўскае княства было падпарадкавана Кіеўскай дзяржаве ў якасці ўдзельнага княства. Першым удзельным князем у Тураве стаў сын Уладзіміра Святаполк Уладзіміравіч (988 – 1015). Тураўскімі князямі станавіліся, як правіла, старэйшыя сыны вялікіх кіеўскіх князёў, якія потым атрымлівалі кіеўскі пасад. У Тураве Рурыкавічы праходзілі навучанне перад будучай палітычнай дзейнасцю на чале Кіеўскай дзяржавы.

У першай палове 12 ст. ва ўмовах крызісу і распаду Кіеўскай дзяржавы пасада тураўскіх князёў часта пераходзіла з рук у рукі, панавала палітычная нестабільнасць. У 1158-1160 гг. Тураўскае княства адасабляецца ад Кіеўскай дзяржавы. Першым незалежным князем з’яўляецца Юрый Яраславіч, які паклаў пачатак мясцовай самастойнай дынастыі.

У другой палове 12 ст. у Тураўскім княстве пачынаецца працэс феадальнай раздробленасці. Фарміруюцца ўдзельныя княствы: Пінскае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. У канцы 12 – першай палове 13 стст. Тураўскае княства трапляе пад палітычны ўплыў суседняй моцнай дзяржавы – Галіцка-Валынскага княства (на тэрыторыі сучаснай Заходняй Украіны).

У дзяржаўна-палітычным ладзе Тураўскага княства склалася вечавая дэмакратыя на ўзор той, што існавала ў Полацкім княстве. Але разам з тым меліся некаторыя адрозненні:

- веча акрамя сваіх асноўных функцый таксама мела права выбару мясцовага епіскапа;

- існавала пасада пасадніка – галоўнага кіраўніка дзяржаўнай адміністрацыі, намесніка князя.

- існавала пасада тысяцкага – кіраўніка ваеннага апалчэння.

Акрамя Полацкага і Тураўскага княстваў землі сучаснай Беларусі ўваходзілі ў склад і іншых славянскіх княстваў. На землях крывічоў – смалян і часткі радзімічаў ў 9 ст. складваецца Смаленскае княства, якое становіцца цалкам самастойным у першай палове 12 ст. У выніку феадальнай раздробленасці з другой паловы 12 ст. у яго межах утвараецца некалькі ўдзельных княстваў; на тэрыторыі Беларусі ўзнікае Мсціслаўскае княства. Частка Палесся з горадам Мазыр уваходзіла ў склад Кіеўскага княства. Тэрыторыя пасожжа з горадам Гомель увайшла ў склад Чарнігаўскага княства.

На захадзе сучаснай Беларусі, дзе адносна позна ажыццяўлялася падпарадкаванне славянамі балцкіх плямёнаў, узнікаюць Берасцейскае (1017), Новагародскае (1117), Гарадзенскае (1116) княствы. Спачатку яны знаходзіліся пад уладай Кіеўскай дзяржавы. З канца 12 ст. трапляюць пад палітычны кантроль Галіцка-Валынскага княства. У гэтых княствах жыло змешанае насельніцтва з валынян, дрыгавічоў, крывічоў і балтаў.

На сумежжы сучасных Беларусі і Літвы на мяжы 12-13 стст. пачынаецца працэс фарміравання раннефеадальных княстваў сярод балцкіх плямёнаў (літва, яцвягі і інш.). Узброеныя атрады балцкіх князёў выступаюць у якасці наёмнікаў у канфліктах паміж славянскімі княствамі, а таксама здзяйсняюць самастойныя набегі на суседнія славянскія землі.

Такім чынам, у 9 – 13 стст. на тэрыторыі Беларусі адбываецца працэс фарміравання раннефеадальнай дзяржаўнасці. Буйнейшымі дзяржаўнымі ўтварэннямі з’яўляліся Полацкае і Тураўскае княствы.