Дәріс. 1. Тақырыбы: Статистикалық зерттеулерді жоспарлау және ұйымдастыру.

1. Тақ ырыбы: Статистикалық зерттеулерді жоспарлау жә не ұ йымдастыру.

2. Мақ саты: Студенттерді медициналық -биологиялық тә жірибенің кезең дерімен таныстыру, биостатистикада қ олданылатын статистикалық пакеттерге шолу жасау.

Дә ріс жоспары:

1. Медициналық -биологиялық тә жірибенің кезең дері.

2. Мә ліметтерді ө ң деудің статистикалық ә дісін таң дау.

3. Биостатикадағ ы заманауи есептеу техникасын қ олдану.

4. Статистикалық пакеттердің жіктелуі жә не оларғ а қ ойылатын заманауи талаптар.

3. Дә ріс тезистері:

Ғ ылыми медициналық -биологиялық зерттеулер жү ргізу кезінде қ андай міндеттер қ ойылғ анына қ арамастан, ол белгілі реттілікпен орындалуы тиіс.

Зерттеудің мақ саты мен міндеттері анық талады:

· Зерттеудің мақ саты медициналық ғ ылым мен денсаулық сақ таудағ ы тә жірибеде ө зекті болуы тиіс. (зерттеулер неліктен жү ргізіледі?).

· Зерттеудің міндеттері – бұ л айқ ындалғ ан, кең ейтілген анық талғ ан мақ саттың анық тамасы (мақ сатқ а қ алай қ ол жеткізуге болады?).

Медициналық -биологиялық тә жірибенің негізгі кезең дері:

1) жоспар жә не бағ дарлама жасау;

2) статистикалық мағ лұ мат жинау (статистикалық бақ ылау);

3) жиналғ ан мағ лұ матты ө ң деу;

4) алынғ ан мә ліметерге талдау жасау.

I кезең. Жоспар жә не бағ дарлама қ ұ ру.

Зерттеу жоспары:

· Зерттеу нысанын анық тау – нысан туралы мә ліметтер жиналатын статистикалық жиынтық.

· Зерттеу орнын анық тау - аймақ, мекеме.

· Зерттеу жү ргізу уақ ытын (мерзімін) анық тау.

· Бақ ылаудың тү рін (бір жолғ ы, ағ ымдық) жә не ә дісін (тұ тас, тұ тас емес) анық тау.

· Зерттеуді орындаушылар жә не бастығ ы

· Зерттеудің техникалық қ ұ рал жабдық пен қ амтамасыз етілуі

· Зерттеудің қ ұ нын бағ лалау.

Зерттеудің бағ дарламасы:

• Статистикалық жиынтық ты, жиынтық бірліктерін, зерттеу бірліктерін анық тау.

• Зерттеу бағ дарламасын анық тау, яғ ни тіркеуге тиісті белгілер тізімі бар алғ ашқ ы статистикалық қ ұ жатты анық тау.

• Мә ліметті ө ң деу бағ дарламасын анық тау, яғ ни мә ліметті топтауды таң дау жә не белгілердің тү рлі топтамаларынан тұ ратын кестенің ү лгісін қ ұ растыру.

II кезең. Статистикалық мә ліметтерді жинақ тау (статистикалық бақ ылау).

Статистикалық бақ ылау – бұ л зерттелетін бірліктерді арнайы медициналық есеп қ ұ жатында тіркеу.

Статистикалық бақ ылау жинақ бірліктерін қ амту толық тығ ына, уақ ыт бойынша факторларды жә не зерттеу тә сілдерін тіркеуге жіктеледі.

Статистикалық бақ ылаудың жіктелуі

III кезең. Жиналғ ан мә ліметтерді ө ң деу:

· Жиналғ ан мә ліметтерді есеп қ ұ жаттарында толық тығ ы мен толтыру дұ рыстығ ына тексеру, кө шірме нұ сқ асын жою.

· Ә рбір белгінің жанына шартты белгі қ ою жолымен шифрлау (кодтау).

· Шифрғ а сә йкес карталарды топ бойынша жайып салу ә р топтағ ы картаны санау.

· Жалпы мә лімет қ ұ растыру, яғ ни салыстырмалы жә не жалпылама кө лемін алу ү шін алдын ала макеті қ ұ растырылғ ан кесте ү лгісіне есептеу нә тижесін енгізу.

IV кезең. Алынғ ан мә ліметтерге талдау жү ргізу

Талдау ретті:

· кө рсеткіштерді есептеу (орташа жә не салыстырмалы шамалар);

· алынғ ан мә ліметтерді кө рсететің графикалық бейнелерді (суреттерді) қ ұ растыру;

· зерттеу нә тижелерін салыстыру;

· берілген зерттеу бойынша тұ жырым, қ ортыныдыны жә не ұ сыныстар жасау.

Бұ л кезең де арнайы статистикалық ә дістер қ олданылады: стандартау ә дісі, корреляция ә дісі, дисперсиялық талдау, дискриминантты талдау жә не т.б.

Медициналық -биологиялық зерттеу ү дерістерінде, ө те жиі нақ ты мә селені шешуге қ ажетті статистикалық ә дісті таң дау қ иынғ а соғ ады.

Медициналық -биологиялық есептерді шешуге

қ олданылатын статистикалық ә дістер:

Соң ғ ы кездері статистикалық талдау жү ргізу ү шін ү немі тү рлі компьютерлік статистикалық пакеттер қ олданылады.

Клиникалық зерттеу жү ргізу тә жірибесі мен дә рілік препараттарды тарату тә жірибесін жү ргізуде халық аралық заманауи стандарттары медициналық -биологиялық жә не фармацевтикалық зерттеулер нә тижесін талдауда статистикалық ә дістерді қ олдануғ а жоғ ары талаптар қ оюда.

Мық ты статистикалық пакеттердің пайда болуы арнайы математикалық даярлығ ы жоқ кә сіби тұ лғ аларғ а ө з пә ні саласында талдау жасауғ а кең ауқ ымды мү мкіндік берді.

Сонымен қ атар статистикалық ә дістерді қ олдану шығ армашылық қ ызмет болып табылады жә не кез келген шығ армашылық қ ызмет сияқ ты талдау ә дісі мен алынғ ан нә тижелердің тү сіндірілуін таң дауда биостатиктен тек қ ана биомедицина саласынан ғ ана емес, математикадан да терең білімінің болуын талап етеді.

Кү шті математикалық ә дістерді қ алай болса солай қ олдану жалғ ан тұ жырымғ а ә келеді.

Осығ ан сә йкес тү рлі статистикалық пакеттер ұ сынып отырғ ан барлық мү мкін болатын белгілердің ішінен сә йкес келетін белгіні таң дау, алынғ ан нә тижелердің дұ рыс тү сіндіруде ө зекті мә селе болып тұ р.

Мә ліметтерді талдау ү шін статистикалық пакеттердің ішінен келесі ү ш бағ дарлама тү рі жиі қ олданылады:

1) кә сіби пакет – ө те ауқ ымды мә ліметтерді талдауғ а немесе тар ауқ ымды мамандандырылғ ан ә дістерді қ олдануғ а арналғ ан;

2) ә мбебап пакет – статистикалық ә дістердің кең ауқ ымына ие, тү рлі пә н салаларына талдау жасауғ а қ олданылады (Statistica 6.0, StatSoft);

3) арнайы пакет – ә детте нақ ты пә н саласында жиі қ олданылатын аздағ ан статистикалық ә дістерді қ ұ райды. (MedStat, Biostat, CIA).

Ә мбебап пакеттер ү лкен кү шке, кә сіби интерфейске ие, оның ә мбебаптығ ы сә йкес белгіні таң дап алуда жә не нақ ты пә н саласындағ ы терминдерді дұ рыс тү сіну ү шін пайдаланушыдан математикалық статистика саласынан жеткілікті дайындық ты талап етеді.

Арнайы пакеттер тү пкі пайдаланушығ а дә л бағ ытталғ ан, дегенмен олар есептердің тар шең беріне арналғ ан.

Кейбір ә мбебап статистикалық пакеттердің сипаттамасына тоқ талайық.

1) SAS жү йесі 1976 жылдан белгілі, кез келген операциялық жү йенің басқ аруында жұ мыс істеуге қ абілетті.

Олар бір бірімен «ақ паратты жеткізу қ ұ ралы» арқ ылы біріктірілген 20-дан астам тү рлі бағ дарламалық ө німдерден тұ рады.

SAS негізгі артық шылығ ы ә мбебап пакетер ішінен статистикалық алгоритм жинақ тауда озық қ уатылығ ы болып табылады.

Онымен қ оса, SAS пайдаланушығ а жеке ө зінің алгоритмін қ осуғ а мү мкіндік береді.

Бірақ, жү йенің қ ымбат қ ұ ны мен аз таралуы, оның Қ азақ станда ө мір сү ру сапасын зерттеумен айналысатын отандық мамандар арасында аз танымал етіп отыр.

2) SPSS пакеты ең алдымен статистик-кә сіби мамандарғ а арналғ ан. Оның қ ұ рамында қ уаты бойынша SAS-пен бірдей ө лшенетін статистикалық талдаудың дамығ ан қ ұ рылғ ысы бар.

Windows-қ а арналғ ан SPSS бағ дарламасын бү гінгі таң да ә мбебап пакеттер ішінде кө шбасшысының бірі ретінде танып отыр.

Ө мір сү ру сапасын сұ растыру арқ ылы шкала тү зу алгоритмі SPSS тілінде скрипт тү рінде таралғ ан. Мұ ндай алгоритмді ө з бетімен жазуды кез келген маман бастапқ ы бағ дарламашының білімінсіз де ү йрене алады.

SPSS-те 50 астам ың ғ айлы диаграмма тү рлері, сонымен қ атар есеп беруді дайындауғ а арналғ ан дамығ ан қ ұ ралдары бар. Аналитикалық параметрлер экранда тү сінікті жә не қ арапайым мә зір жә не диалог терезелері тү рінде кө рінеді. Онын жаң а «контекстті-ориентирлік» анық тамалық жү йесі маң ызды операцияларғ а арналғ ан қ адымды нұ сқ аулардан тұ рады.

Ө мір сү ру сапасын зерттеуге арналғ ан ә деби кө здерде, SPSS-те қ олдану жайлы ақ параттар SAS жайлы ақ параттармен бірдей кезеседі.

3) Statistica 6.0 пакетін статистиканы жаң а пайдаланушығ а қ олданбағ аны дұ рыс, ө йткені ол статистикалық терминологияны мең геруді қ ажет етеді.

Дегенмен, отандық нарық та бұ л пакеттің танымал болуына септігін тигізіп отырғ ан Statsoft фирма-ә зірлеушінің жоғ арғ ы белсенділігінен танымал болып отыр.

Кө птеген авторлар Statistica пакетін «қ уаттылық /ың ғ айлылық» қ атынасында жақ сы тең естірілген пакет деп санайды.

Қ ызметтік алгоритмдердің жеткілікті кең спектрі болуы статистик-мамандар ү шін оны оң тайлы етеді.

Оның қ ұ рамында параметрлік емес талдау ә дісі жә не кө п ө лшемді талдау ә дістері бар. Statistica пакетінде бастапқ ы деректерді манипуляциялау амалдары жақ сы дамығ ан, мә ліметтер жең іл ө ң деледі.

Пакеттің мық ты жағ ы графика мен графикалық мә ліметтерді ө ң деу амалдары болып табылады.

Пакетте графиктердің, матрица мен пиктограммалардың жү здеген тү рі берілген графиктің меншікті дизайнын жасау мү мкіндігі бар.

4. Иллюстрациялы материалдар: Кө рме, слайдтар

5. Ә дебиеттер:

1. Савилов Е.Д. Эпидемиологический анализ: Методы статистической обработки материала / Е.Д. Савилов, В.А. Астафьев, C.Н. Жданова, Е.А. Заруднев. – Новосибирск: Наука-Центр, 2011. – 156 с.

2. Ивантер Э.В., Коросов А.В. Элементарная биометрия: Учеб. пособие / Э. В. Ивантер, А. В. Коросов; ПетрГУ. –– Петрозаводск, 2005. –– 104 с.

3. Лях Ю.Е., Гурьянов В.Г., Хоменко В.Н., Панченко О.А. Основы компьютерной биостатистики: анализ информации в биологии, медицине и фармации статистическим пакетом Medstat/ - Д.: Папакица Е.К., 2006. - 214с.

6. Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Медициналық -биологиялық зерттеудің қ андай негізгі кезең дерін белесіздер?

2. Биостатикалық есептерді шешуде қ андай статистикалық пакеттер қ олданылады?