КІРІСПЕ 5 страница

Кассалық операцияларды бақ ылау процедуралары міндетті тү рде аяқ астынан жоспарсыз тү рде жү ргізіледі. Кассадағ ы аудиттік операцияларғ а кірісерден бұ рын, мынадай ережелерді сақ тағ ан жө н:

1.Чектер мен чектік кітапшаларды сақ тағ ан жө н;

2.Кассалық кітап бойынша кассадағ ы қ алдық ақ шаны келесі кү нге кө шіру тә ртібі;

3.Кассалық кітап бойынша есептегі ақ шаны ә р сайын есептеп, бір кү н бұ рын кіріс пен шығ ысты есептеу, бір қ алдық ақ шаны келесі кү н есебіне кө шіру;

4.Касса кітабындағ ы ақ ша операциялары мен кассадағ ы ақ ша тізімінің сә йкес келуін тексеру;

5.Кіріс пен шығ ыс бойынша кассалық кітаптағ ы ақ ша ағ ымының дең гейін тексеру;

6.Кіріс пен шығ ыс ордерін тіркеп, кү нтізбе арқ ылы тексеру;

7.Кассалық операцияларды мекеменің банкке қ арасты ақ ша қ атынасын тексеру;

Инвентаризация кезінде кассадағ ы ақ шаның жалпы саны тексеріледі.

Инвентаризацияғ а арнайы акт толтырылады. Егер де кассада ақ ша жетіспеушілігі анық талса, немесе ақ шаның артық болу себебі актіге жазылады. Кассадағ ы бланктер саны саналып, олардың номерлері белгіленетін, қ анша тең геге толтырылғ анын тексеріп, арнайы бланктер тіркейтін кітапшағ а белгілеп жалпы ақ ша сомасын кө рсетеді.

Сонымен қ атар, кассалық операцияларды тексеру кезінде мынадай тә ртіпті есте сақ тау қ ажет:

1.Кассир мен жазба тү ріндегі келісім шарттың болуы, материалды жауапкершілігі жө нінде жә не де кассалық операцияларды жү ргізу жө нінде;

2.Кассалық операцияны жү ргізу жө ніндегі нұ сқ ауғ а байланысты ақ шаны сақ тауғ а, оны бір жерден екінші жерге жеткізу туралы, қ ұ жаттарды толтыру туралы міндетпен таныстыру;

3.Қ азақ стан Республикасының жергілікті республикалық бюджеттегі ақ шаны тез арада инвентаризациялау, бланктерді тексеру, қ аржы айналым жағ дайын, ақ ша қ орын тексеру;

4.Кассалық қ ұ жаттардың ө з уақ ытында толтырылуы жә не кассалық операциялардың тә ртібінің орындалуын тексеру;

5.Мемлекет мекемеде қ алғ ан ақ ша лимитін бақ ылап отыруын қ адағ алау;

Қ аржылық жұ мысты ұ йымдастыру ү шін шаруашылық субьектісі ө зінің арнайы қ аржылық қ ызметін қ алыптастырады. Ол негізінен бухгалтерия жә не экономикалық жоспарлау бө лімдері тү рінде кө рініс табады. Қ аржылық қ ызметтің іс-ә рекеттерінің басты мақ саты кә сіпорынның қ аржылық тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етуге, экономикалық ө су жә не пайда табуғ а арналғ ан тұ рақ ты алғ ы шарттарды қ ұ ру болып табылады.

Қ аржылық жұ мыстың негігі мазмұ ны мыналардан тұ рады:

- қ ызметті қ аржылық ресурстармен қ амтамасыз ету;

- қ аржылық несие жү йесімен жә не басқ а да шаруашылық субьектілермен ө зара қ арым қ атынастарды ұ йымдастару;

- негізгі жә не айналым капиталын сақ тап қ алу жә не пайдалану рационалдылығ ы;

- кә сіпорынның бюджет, банктер жә не сатып алушылар алдындағ ы міндеттемелері бойынша тө лемдердің уақ ытылы болуын қ амтамасыз ету.

Басқ аша айтсақ қ аржылық жұ мыстың мә ні коммерциялық іс-ә рекеттің жү зеге асырылуына ә сер ететін негізгі жә не айналым капиталының шең бер айналымын қ амтамасыз етуден жә не қ аржылық қ атынастарды қ олданудан тұ рады.

Кә сіпорын кө лемі жә не оны ұ йымдастыру қ ұ рылымы жаң а техниканы енгізуге, ғ ылыми жұ мыстарды ұ йымдастыруғ а, ө ндірісті, ө німнің ө зіндік қ ұ ны дең гейін жоғ арлатуғ а ә сер етеді. Оларды негізгі ө ндіріс қ орларының қ ұ ны, ө німнің қ ұ ны, жұ мысшылар саны сияқ ты кө рсеткіштер сипаттайды.

Кесте -6 «VIP-ГТ» ө ндіріс кө лемі 2012-2014 ж.

Бұ л кестені талдай отырып, біз ө ндіріс кө лемінің ұ лғ айғ андығ ын кө ріп отырмыз. 2014 жылы тауарлы ө нім қ ұ ны 2012 жылмен салыстырғ анда 2, 3 пайызғ а ғ ана ө сіпті. Ал тенгемен есептегенде 41175 мың тенгеге ө скен. Ал 2014 жылы ол 2012 жылғ а қ арағ анда 2, 4 есеге ө скен, яғ ни 403950 мың тенгеге кө бейген. Бұ л қ ұ былысты кә сіпорынның талдау жасап отырғ ан жылдар аралығ ында негізгі ө ндіріс қ орларынымен жабдық талғ анын кө руге болады.

Бұ л жаң а негізгі қ ұ ралдарды сатып алғ андығ ын кө рсетеді, сә йкес ө ндіріс кө лемінің ұ лғ аюына байланысты мамандандырылғ ан жұ мысшылар саны да 2014 жылы 2012 жылмен салыстырғ анды 40 пайызғ а кө бейгенін, яғ ни 160 адамғ а кө бейгенін кө рсетеді. (Кесте 7)

Шаруашылық ә рекеті ү шін негізгі қ ұ ралдардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымын анық таушы мә ні бар.

Кесте 7 - «VIP-ГТ» 2012-2014 ж.ж. негізгі қ ұ ралдарының қ ұ рамы мен қ ұ рылымы.

Екінші кестенің мә ліметтері бойынша талдау жасалып отырғ ан жылдардың соң ғ ысында негізгі қ ұ рал қ ұ рылымы бойынша неғ ұ рлым кө п ү лесін машиналар мен қ ұ ралдар - 65% қ ұ райды. 2014 жылды 2012 жылмен салыстырғ анда 502590 мың тең геге кө бейген. Алдың ғ ы екі жылда кө п ү лесті ғ имараттар мен қ ұ рылыс жайлар - 50% алғ ан. Соң ғ ы жылы басқ а да негізгі қ ұ ралдар қ ұ ны 25% -дан 9%-ғ а дейін тө мендеген. Негізгі қ ұ ралдардың жалпы қ ұ ны 403950 мың тең геге немесе 2, 4 есеге кө бейді, бұ л ө ндіріс кө лемін ұ лғ айту ү шін қ ұ рал жабдық тардың сатып алынуымен тү сіндіріледі.

Мамандандырылуын сипаттайтын негізгі кө рсеткіш болып тауарлы ө нім қ ұ рылымы табылады. (Кесте 8)

Кесте 8 - «VIP-ГТ» ЖШС тауарлы ө нім қ ұ рамы жә не қ ұ рылымы

Кестені талдау кезең індегі тауарлы ө нім қ ұ рамы мен қ ұ рылымында қ атты ө згерістер жоқ. Ү ш жыл ішінде кө п ү лесті баспа, кітап ө німдерін тарату алып отыр, жылдарғ а сә йкес 55%, 70%, 65%. Осы қ ызмет қ ұ ны соң ғ ы 2014 жылы 199635, 0 мың тең геге ө сті. Банктік қ ызмет қ ұ ны 2014 жылы 165765, 0 мың ғ а тө мендеді, ө йткені негізгі іс-қ ызмет тү рлерін, басқ а да іс-қ ызмет тү рлері бойынша қ ызмет кө рсетулер 1125, 0 мың тең геге кө бейді. Осы кестеден кө ріп отырғ анымыздай кә сіпорын кө бінесе баспа ө німдерін таратумен айналысады екен. Ал банктік қ ызмет тү рінің алатын ү лес салмағ ы 20 пайыздан 10 пайызғ а дейін кеміген. Бұ л қ ұ былыс тұ рғ ындардың нарық та басқ а да банкілердің қ ызметіне жү гінетіндігінің айғ ағ ы. Дегенмен кә сіпорын соң ғ ы жылдары осы қ ызмет тү рін алғ а қ арай жылжыту мақ сатында ХОМ-КРЕДИТ бағ дарламасымен жұ мыс жасап жатыр. Тұ рғ ындарғ а тауаларды несиеге беріп, сол арқ ылы пайыздар алады. Ал жалпы алсақ кә сіпорнның тауарлы ө нім қ ұ рамы жылдан жылғ а 2, 3 пайызбен ө сіп келеді. Бұ л кө рсеткіш кә сіпорынның дамуының айғ ағ ы.

Тө менде кө рсетілген 9 кесте кө рсеткіштері «VIP-ГТ» ЖШС табысты кә сіпорын екендігін сипаттайды. 2013 жылғ ы ө німді сатудан тү скен табыс 2012 жылмен салыстырғ анда 2, 3 пайызғ а ө скендігін кө реміз. Ал сатылғ ан ө німнің ө зіндік қ ұ ны 38, 9 пайызғ а кө бейген. Бұ л жағ дай кө рсетілген қ ызметтердің ө зіндік қ ұ нының қ ымбат екендігін кө рсетеді. Жалпы табыстың ең кө п мө лшері 2013 жылы 815355, 0 мың тең ге алынғ ан. Ал 2014 жылы 43, 9 пайызғ а кеміген. Кезең шығ ындарында кө п ү лесті жалпы жә не ә кімшілік шығ ындар алып отыр, мысалы, 2012 жылы олар 88% тең. 2014 жылы кезең дік шығ ындар да 47, 9 пайызғ а тө мендеген. Негізгі емес қ ызметтен тү сетін табыс жылдан жылғ а кө беюде.2014 жылы оның кө лемі 8, 8 есеге кө бейген. Салық салынғ аннан кейін де табыс алынды, оның ең кө п мө лшері 2013 жылы 83565, 0 мың тенге алынғ ан. Таза табыс 2014 жылы 2012 жылмен салыстырғ анда 11, 8 пайызғ а тө мендеген. Бұ л ө ндіріс кө лемі соғ ан сә йкес ө німді сату кө лемінің артып, кезең шығ ындарының 676845, 0 мың нан 353310, 0 дейін тү сіндіріледі.

Нарық тық экономика жағ дайында шаруашылық субьектілерінің қ аржылық жағ дайын талдау ролі маң ызды. Бұ л кә сіпорынның коммерциялық делдалдардың, жұ мысшылардың, меншік иелерінің алдында ө здерінің іс-қ ызметі нә тижесі ү шін толық жауапкершілікте болуы мен байланысты.

Кесте 9 - «VIP-ГТ» ЖШС 2012-2014 жылғ ы қ аржылық -шаруашылық іс-ә рекет нә тижесі, мың тең ге

Қ аржылық есеп мә ліметтері бойынша қ аржылық талдаудың басты мақ саты шаруашылық субьектінің қ аржы-шаруашылық іс-ә рекетін терең, кешенді зерттеу жә не соның негізінде келесі сұ рақ тарғ а жауап алу: оның тиімділігі қ андай, шаруашылық субьектінің қ аржы тұ рақ тылығ ын бекіту жә не жетілдіру жолдары қ андай, іскерлік белсенділік кө рсету. Сол мақ сатта жойылу коэфиценті бойынша қ оғ амның қ аржылық жағ дайын талдаймыз. Жойылу кә сіпорынның міндеттемелерін активтермен ө теу дең гейі ретінде анық талады. Активтің ликвидтілігіне байланысты оның тө лем қ абілеттілігі анық талады.

Сонымен, кә сіпорынның қ аржы тұ рақ тылығ ын жоғ арлату мақ сатында дебиторлық жә не кредиторлық қ арызды минимумғ а келтіру бойынша шараларды ұ йымдастыру керек. Мұ нда ү лкен ролді «VIP-ГТ» ЖШС есеп жә не қ аржы жұ мыстары ұ йымы атқ арады.

2.3 Ағ ымдағ ы шоттардағ ы ақ ша қ аражаттарының синтетикалық есебі.

Мекемелер материалдарды жеткізіп, қ ызмет кө рсетушілермен есептесу кезінде қ аржылардың мақ сатты тү рде пайдалануын, аккредитивтер, есептесу чектері, банкілік карточкалар жә не.т.б. арқ ылы бақ ылап отыру ү шін, банктерде арнаулы счеттар ашады.

Олар ұ лттық валюта (тең ге) тү рінде, сонымен қ атар шетелдік валюталар тү рінде де ашылады.

Шоттардың ү лгілтік жоспарының 1000 бө ліміндегі бірнеше счеттар тобы осы мақ сатта пайдаланылып, қ олданылады:

1040- «Кат-счеттағ ы ақ ша қ аражаттары», ақ ша қ аражаттарының ұ лттық жә не шетелдік валюта тү ріндегі қ озғ алысын есепке алады;

1050- «Сақ тау счеттарындағ ы ақ ша қ аражаттары», ақ ша қ аражаттарының ұ лттық жә не шетелдік валюталар тү рінде сақ тау счеттарындағ ы қ озғ алысын есепке алады;

1060- «Басқ а да ақ ша қ аражаттары», 1000 бө лімдегі счеттар тобында кө рсетілмеген басқ а да ақ ша қ аражаттарының қ озғ алысын есепке алады.

Бұ л счеттар ағ ымдағ ы жә не басқ а да банкілік счеттардағ ы, еліміздегі жә не шет елдегі аккредитивтерде, чек кітапшаларында, басқ а да тө лем қ ұ жаттарында (вексельдерден басқ а) ұ лттық жә не шетелдік валюта тү ріндеге ақ ша қ аражаттары туралы ақ параттарды топтастырып, сараптау мақ сатында пайдаланылады.

Аталғ ан счеттар тобындағ ы қ алдық сомалар, олардың мақ сатты тү рде толық пайдаланылмағ анын кө рсетеді. Дебет бойынша айналымы- қ аржының толық қ ынын, кредит бойынша-мақ сатты тү рде пайдаланылғ анын немесе қ алдық соманың ұ йымның есептесу счетына аударылғ анын кө рсетеді.[нурсейтов]

Банк мекемелері ұ йымдардың ақ шаларын олардың шоттарында сақ тап, тү скен сомаларды есеп шоттарғ а қ абылдайды, олардың ақ шаларын шоттардан аудару жә не беру, сондай – ақ банктің тә ртібі мен келісім шартында қ арастырылғ ан басқ а да операцияларды жү ргізу жө ніндегі тапсырмасын орындайды.

Ұ йымның есеп шотындағ ы ақ шасы шот иесінің тапсырмасы бойынша ғ ана аударылады. Есеп шоттағ ы ақ шаны ұ йымның рұ қ сатынсыз аудару қ олданыстағ ы заң дылық тарда қ арастырылғ ан жағ дайларғ а сә йкес соттың, мемлекеттік салық комитетінің қ ызметінің шешімдерімен ғ ана жү ргізіледі.

Ұ йымдар қ олма – қ ол ақ шасыз есеп айырысудың негізгі нысандарынан тө лем тапсырмасын пайдаланады.

Тараптардың ө зара келісіміне сә йкес тө лем тапсырмасы бойынша есеп айырысулар жедел, мерзімді жә не мерзімі ұ зартылғ ан болуы мү мкін.

Жедел тө лем ө нім тиелгенге дейін жә не ө нім тиеліп жіберілгеннен кейін бірден тө ленеді.

Мерзімі ұ зартылғ ан тө лем тараптардың қ аржылық жағ дайына зиянын тигізбейтіндей мә мілелер шегінде орындалады.

Есеп айырысу нысаны тө леушімен алушынаң арасындағ ы ө зара келісім шарт арқ ылы анық талады. Ал аванстық тө лемдермен есеп айырысу мә міледе қ арастырылғ ан мерзімде жә не мө лшерде ақ ша қ аражаттарын кезең дік аудару жолымен жү зеге асырылады.

Жекелеген азаматтардың тиісті ақ шаларын тө леуді (зейнетақ ы, алимент, жолсапар шығ ындары, қ аламақ ы) ұ йым байланыс мекемелері арқ ылы орындай алады.

Салық тө леушілердің тө лем тапсырмасы негізінде бюджетке тө лемдерді аудару банкке ұ сынылғ ан кү ні алдың ғ ы кезекте жасалынуы тиіс. Аталғ ан тапсырманы кешіктіріп орындауғ а банктің қ ұ қ ығ ы жоқ. Сондай – ақ есеп айырысу тә ртібін бұ зғ ан ұ йымдар мен банктерге Қ азақ стан Республикасында қ олма – қ ол ақ шасыз есеп айырысуларды жү ргізу тә ртібін бұ зғ аны ү шін айып пұ л салу туралы нұ сқ ауда қ арастырылғ ан шаралар қ олданылады.

Жолдағ ы ақ ша аударымдарына сатып алушылармен тапсырыс берушілерден кассағ а алынғ ан, банк бө лімшелеріне енгізілген, ұ йымның есеп айырысу шотына енгізу ү шін инкассаторғ а ө ткізілген табыс жатады.

Ұ йымның есеп айырысу шотынан тө лемдерді беру кезегін ұ йымның жетекшісі белгілейді.

Ұ йымның операциялық, инвестициялық жә не қ аржылық қ ызметі бойынша ақ ша қ аражаттарының қ озғ алысы туралы ақ параттарын ақ ша қ аражаттарының қ озғ алысы жө ніндегі есеп берулерде ұ сынады.

Операциялық қ ызмет ретінде ө німдерді ө ткізуден тү скен ақ шалар, пайыздар мен дивидендтер ретінде тү скен ақ шалар, сондай – ақ тауарлар мен қ ызметтерді жеткізушілерге тө лемдер, ең бек ақ ы, пайыздар мен салық тарды тө леуге жұ мсалғ ан ақ ша қ аражаттарының шығ уын тү сіндіруге болады.

Инвестициялық қ ызмет ұ зақ мерзімді активтерді сатып алуды сипаттайды.

Қ аржылық қ ызметке займдар (тө ленуге тиісті вексельдер, облигациялар, ұ зақ жә не қ ысқ а мерзімді займдар), сондай – ақ жай жә не артық шылық та акцияларды шығ ару жатқ ызылады.

Ақ шаның қ озғ алысы туралы есеп беруді жасаудың екі ә дісі – тікелей жә не жанама ажыратылады. Ұ йымда осы есеп беруді тікелей ә діспен дайындайды.

Шаруашылық жү ргізуші кә сіпорындар қ олданыстағ ы заң дылық тарғ а сә йкес ақ шасын банк мекемесіндегі есеп айырысу шотында сақ тауы тиіс. Банк мекемелері есеп айырысу шотында сақ тауы тиіс. Банк мекемелері арқ ылы кә сіпорындар арасындағ ы есеп айырысу қ олма-қ ол ақ шасыз есеп айырысу операцияларын жү ргізу кезінде банктер кә сіпорындар арасында тө лемдік жә не келісім- шарттық тә ртіптердің сақ талуын бақ ылайды. Банктердегі есеп айырысу шоты келесі қ ұ жаттардың негізінде ашылады:

- Бекітілген нысандағ ы ө тініш;

- Мемлекеттік тіркеу туралы куә лігінің кө шірмесі;

- Тө рағ а мен бас бухгалтердің қ олдарының ү лгілері бар карточка жә не нотариалдық кең семен расталғ ан ұ йым мө рінің бейнесі;

- Тө леуші ретінде тіркелгені жө ніндегі салық комитетінің анық тама қ ағ азы;

- Ұ йым жарғ ысының кө шірмесі.

Бірінші қ олды қ ою қ ұ қ ығ ы ұ йым жетекшісіне, ал екіншісі бас бухгалтерге беріледі.

Есеп айырысу шотына нө мір беріліп. Ұ йымғ а хабарландырылады жә не операциялар рә сімделетін барлық қ ұ жаттарғ а сол нө мір қ ойылады.

Банк пен шот иесі арасындағ ы қ атынас Қ Р Ұ лттық банкісінің жә не нормативті актісімен реттеледі.

Банктегі есеп айырысу шотын ашу кезінде жоғ арыдағ ы қ ұ жаттарды негізгі ала отырып, банк пен шот иесі келісім шартқ а отырады. Келісім шарт бойынша банк шот иесінің пайдасына тү сетін ақ шаны қ абылдауғ а, оның ақ шаны аудару (беру) туралы тапсырмасын орындауғ а міндетті.

«VIP-ГТ» ЖШС ө зінің бос ақ ша қ ұ жаттарын сақ тау, есеп айырысу жә не кредиттік операциялардың барлық тү рлерін қ амтамасыз ету ү шін «ТуранӘ лемБанкінің» филиалында №002467219 есеп айырысу шотын ашқ ан.

Банк есеп айырысу шотынан ұ йымның нақ ты ақ шасыз тә ртіпте жү ргізілетін міндеттемелерін, шығ ындары жә не тапсырмаларын тө лейді. Сонымен қ атар ең бек ақ ы тө леуге жә не ағ ымдағ ы қ ажеттіліктер ү шін қ аражаттар береді. Ұ йымның есеп айырысу шоты бойынша операциялар қ олданыстағ ы заң дылық тармен реттеледі жә не шоттағ ы бос ақ ша қ аражаттарының қ алдығ ы шегінде одан ақ ша аудару немесе есеп айырысу шотынан ақ шаны алу ұ йым тө рағ асының жазбаша бұ йрығ ының негізінде (ақ ша чектері, қ олма – қ ол ақ шалық салымдарғ а хабарлама, тө лем тапсырмасы) жү ргізіледі. Шот иесінің келісімімен (акцепт) жеткізушілермен жә не мердігерлердің тө лемдік талап – тапсырмасы бойынша ақ ша қ аражаттарын аудару жү зеге асады. Ал шот иесінің келісімінсіз банк оның есеп шотынан бюджетке, міндетті зейнетақ ы қ орына тө лемдер бойынша айыппұ лдар мен қ алдық сомаларды сот, салық жә не қ аржылық органдарының ө кімімен есептен шығ аруғ а қ ұ қ ылы.

«VIP-ГТ» ЖШС шотынан барлық тө лемдер, бюджетпен ең бек ақ ы бойынша тө лемдерді қ оса, банкке келіп тү скен есеп қ ұ жаттарының кү нтізбелік кезегі (тө лем жасау мерзімінің жетуі) бойынша тә ртіппен жү зеге асырылады.

Есеп айырысу бойынша операциялар банкпен дер мерзімде дұ рыс толтырылғ ан тө лем қ ұ жаттарының – тө лем тапсырмасы, чек, шотқ а қ олма қ ол ақ ша салуғ а хабарландырулар негізінде жү ргізіледі. Есеп айырысу қ ұ жаттарының мазмұ нына қ ойылатын талаптарды Қ Р Ұ лттық банкі анық тайды.

Ұ йымда егер есеп айырысу бойынша қ ателіктер туындағ ын болса, шоттан ақ шаны шығ арудың дұ рыстығ ына қ ойылатын талаптар бойынша шағ ымдар қ ызмет кө рсететін банкке жіберіледі.

«VIP-ГТ» ЖШС – де белгіленген сомада қ олма – қ ол ақ шамен жалақ ығ а, іс сапар, шаруашылық операциялары жә не басқ адай шығ ындарды беру жө ніндегі бұ йрығ ы болып табылатын ақ шалай чек толтырылады. Чекте ұ йымның атауы, есеп айырысу шотының нө мірі, сомасы, алушының тө лқ ұ жаттық мә ліметтері, тө рағ а мен бас бухгалтердің қ олдары, ұ йымның мө рі кө рсетілуі тиіс. Алынғ ан ақ шаның жұ мсалатын мақ саты чектің сыртқ ы жағ ында кө рсетіліп, бір данада сиямен жазылады. Онда тү зетулер жасауғ а тиым салынады. Чектер берілген кү нін есептемегенде он кү нге дейінгі мерзімге жазылады.