Фирма теориясы. 3 страница

Ө ндіріс шығ ындары – бұ л фирманың ө ндіріс факторларын тартумен жә не оларды пайдаланумен байланысты ә ртү рлі жұ мсалымдардың ақ шалай кө рінісі.

Фирманың шығ ындарына деген бухгалтерлік жә не экономикалық кө зқ арастар қ алыптасқ ан. Фирма қ ызметіндегі капитал айналымы ө ткен уақ ытпен бағ алануы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда шығ ындарды анық таудың бухгалтерлік бағ ыты орын алады. Бухгалтерлік шығ ындар фирма қ ызметінің нә тижесін шығ арумен, айқ ын қ алыптасқ ан шығ ындарды анық таумен байланысты болып табылады. Сонымен қ атар, капитал айналымы фирманың болашағ ы тұ рғ ысынан да қ арастырылуы мү мкін. Бұ л кезде экономикалық шығ ындар пайда болады. Экономикалық шығ ындар фирма қ ызметінде қ олданылатын ө ндіріс факторларын алдағ ы уақ ытта балама жолдармен қ аншалық ты тиімді пайдалануғ а болатындығ ын кө рсетеді.

Бухгалтерлік шығ ындарғ а амортизация, материалдық шығ ындар, ең бекақ ығ а кеткен шығ ындар, ә леуметтік сақ тандыру шығ ындары жатады жә не олар фирманың есеп берулерінде кө рсетіліп айқ ын шығ ындар сипатына ие болады. Ал экономикалық шығ ындардың бухгалтерлік шығ ындардан басты айырмашылығ ы болып фирманың қ арамағ ындағ ы қ ұ ралдардың ә ртү рлі нұ сқ аларда қ олданылуы табылады. Экономикалық шығ ындарғ а қ атысты қ арайтын болсақ, фирмада ә рқ ашанда таң дау болады, яғ ни қ олда бар қ аржысын ө ндіріске салып қ осымша пайда кө ре алады немесе сол қ аржысын банкке салып одан пайыз тү рінде де пайда таба алады. Бірақ бұ л жерде капиталдың бірдей жұ мсалуының нә тижелері ә ртү рлі болуы мү мкін. Сондық танда экономикалық есептеулер жү йесінде баламалы шығ ындар орын алады. Баламалы шығ ындар, немесе таң дау шығ ындары – бұ л ресурстарды пайдаланудың ең жақ сы мү мкіндіктерін жіберіп алумен байланысты шығ ындар. Мысал ретінде тү сіндіретін болсақ, фирма ресурстарды сырттан еркін тү рде сатып алуы мү мкін («айқ ын» ақ шалай шығ ындар), ал ресурстардың басқ а бір бө лігі фирманың меншігі ретінде ө з ішінен шығ уы мү мкін («айқ ын емес» шығ ындар). Сонда баламалы шығ ындар «айқ ын» (ақ шалай) жә не «айқ ын емес» шығ ындардың сомасына тең болады.

Фирма ө нідіріс кө лемі мен ұ сынысты анық тау ү шін ең алдымен осы баламалы шығ ындарғ а назар аударады, себебі, оларды алдағ ы уақ ытта нарық та тауарлар ұ сынысын шектейтін фактор ретінде қ арастырады. Ә рбір фирма баламалы шығ ындарын ә рдайым тө менде-туге тырысады, ө йткені олардың ө суі пайдасын тө мендетуге алып келеді.

Сонымен қ атар, экономикалық шығ ындардың қ ұ рамына қ алыпты пайда да кіреді. Қ алыпты пайда кә сіпкерлік қ абілет факторынан тү сетін жә не іскерлік белсенділікті жү зеге асырудан келетін ең минималды қ амтамасыз етілген таза табыстың тү рін білдіреді. Олай болса, бухгалтерлік шығ ындар экономикалық шығ ындардан айқ ын емес шығ ындар мен қ алыпты пайда шамасына кіші болып келеді.

Ө ндіріс шығ ындарын анық таудағ ы экономикалық кө зқ арас шығ ындардың қ ұ рамын белгілеуге жә не шығ ын элементтерінің шығ арылым кө лемін арттыруғ а ә ртү рлі қ атысатындығ ын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Қ ысқ а мерзімді ө ндіріс ү дерісінде ө ндіріс шығ ындары ү шке бө лінеді:

1. Тұ рақ ты шығ ындар - ө нім кө леміне ә сер етпейтін тә уелсіз шығ ындар. Бұ л шығ ындар ө нім ө ндірудің алдында жә не ө нім ө ндірісі тоқ тағ анда орын алады. Тұ рақ ты шығ ындардың қ ұ рамына ғ имараттарды, қ ұ рылыстарды жә не қ ұ рал-жабдық тарды пайдалану шығ ындары, ә кімшіліктік-басқ арушылық шығ ындар, арендалық тө лемдер, несиелік тө лемдер жатады.

2. Ө згермелі шығ ындар - ө нім кө лемінің ө згеруіне байланысты ө згеріп отыратын тә уелді шығ ындар. Фирма ө нім ө ндірмегенде немесе оны тоқ татқ анда мұ ндай шығ ындар орын алмайды. Ө згермелі шығ ындарғ а шикізаттарғ а, отын-материалдарғ а жә не жалдамалы жұ мысшыларғ а ең бекақ ы тө леуге кеткен шығ ындар жатқ ызылады.

3. Жалпы шығ ындар - ө ндірістің тұ рақ ты жә не ө згермелі шығ ындарының қ осындысы. Фирма ү шін бұ л шығ ындар ө німнің белгілі бір кө лемін ө ндірудің ең минималды ақ шалай шығ ындары болып табылады. Ө ндірілетін ө німнің саны артқ ан сайын жиынтық жалпы шығ ындар ө седі.

Аталғ ан шығ ындардың анық талуы мен графиктері тө менде кө рсетілген.

ТС = FC + VC,

FC = TC / Q,

VC = TC / Q.

Мұ нда, ТС (total costs) – жалпы шығ ындар;

FC (fixed costs) – тұ рақ ты шығ ындар;

VC (veriable costs) - ө згермелі шығ ындар;

Q (quant) - ө нім кө лемі.

(C) TC

Шығ ындар VC

кө лемі

FC

Ө нім кө лемі (Q)

Сурет 8.1 Ө ндіріс шығ ындары

Суреттен кө ріп отырғ анымыздай, тұ рақ ты шығ ындар абсцисса осіне параллель болып келеді, себебі олар ө нім кө леміне байланысты болмайды. Ал ө згермелі шығ ындардың ауытқ ымасы жалпы шығ ын-дардың сипатын қ айталап отырады, ө йткені бұ лар ө нім кө лемі артқ анда немесе тө мендегенде ә ртү рлі бағ ытта ө згеріп отырады.

Фирманың ө ндіріс шығ ындары сапында орташа шығ ындар мен шекті шығ ындардың да орын алуы аса маң ызды болып табылады. Фирма шешім қ абылдау кезінде бұ ларды міндетті тү рде ескереді.

Орташа шығ ындар – бұ л ө нім бір бірлігін ө ндіруге жұ мсалғ ан жалпы шығ ындар. Орташа шығ ындар жалпы шығ ындардың ө нім кө леміне қ атынасы ретінде анық талады:

АС (average costs) = ТС / Q.

Орташа шығ ындар ү шке бө лінеді:

1. Орташа тұ рақ ты шығ ындар - ө німнің бір бірлігін ө ндіруге жұ мсалғ ан жалпы тұ рақ ты шығ ындар жә не ол жалпы тұ рақ ты шығ ындарды ө нім кө леміне бө лу арқ ылы анық талады:

АFС = FС / Q.

2. Орташа ө згермелі шығ ындар - ө німнің бір бірлігін ө ндіруге жұ мсалғ ан жалпы ө згермелі шығ ындар жә не ол жалпы ө згермелі шығ ындарды ө нім кө леміне бө лу арқ ылы анық талады:

АVС = VС / Q.

3. Орташа жалпы шығ ындар – орташа тұ рақ ты жә не орташа ө згермелі шығ ындардың қ осындысы:

ATC = AFC + ATC.

Шекті шығ ындар – бұ л ө німнің келесі бір бірлігін ө ндірумен байланысты ө ндіріске тартылғ ан қ осымша шығ ындар. Бұ л шығ ындар жалпы жә не ө згермелі шығ ындардың ө згерісін туындатады жә не осы шығ ындар ө згерісінің ө нім кө лемінің ө згерісіне қ атынасы ретінде анық талады:

МС (marginal costs) = ∆ TC / ∆ Q, немесе МС = ∆ VC / ∆ Q.

Шекті шығ ындардың ө нім ө ндіру кө леміне тікелей қ атысы болғ андық тан, олар тұ рақ ты шығ ындарғ а ә сер етпейді. Сол себепті, қ осымша тұ рақ ты шығ ындар ә рқ ашанда нө лге тең болады: МFC = 0.

Тө мендегі кестеде шекті шығ ындарды есептеудің жолы кө рсетілген. Мысалы:

8.3 Фирманың табыстары жә не оның тү рлері

Табыс – бұ л фирманың ө німнің белгілі бір кө лемін сатудан тү скен жалпы тү сімі. Жалпы тү сім нарық тағ ы тауардың бағ асына жә не ө ткізілетін ө німнің кө леміне тә уелді болып табылады. Алайда, фирманың табыстарын пайдамен шатастыруғ а болмайды.

Фирма табыстарының негізгі ү ш тү рі болады:

1. Жалпы табыс – тауардың бағ асы мен ө нім кө лемінің кө бейтіндісі.

TR = P× Q.

Мұ нда, TR (total revenue) – жалпы табыс;

Р (price) – тауардың бағ асы;

Q (quant) - ө нім кө лемі.

2. Орташа табыс - ө німнің бір бірлігін сатудан тү скен тү сім жә не ол жалпы табыстың ө нім кө леміне қ атынасы ретінде анық талады:

AR = TR / Q.

Мұ нда, AR (average revenue) – орташа табыс.

3. Шекті табыс - ө німнің келесі бір бірлігін сатудан тү скен қ осымша тү сім жә не ол жалпы табыс ө згерісінің ө нім кө лемінің ө згерісіне қ атынасы ретінде анық талады:

MR = ∆ TR / ∆ Q.

Мұ нда, МR (marginal revenue) – шекті табыс.

Жетілген бә секе жағ дайында фирманың жалпы табысы ө нім кө лемі ө скен сайын арта береді. Ал орташа табыс пен шекті табыс бір-біріне тең болады жә не олар жетілген бә секе жағ дайында ө ндірілген ө німге деген сұ раныспен анық талады. Жетілген бә секеде біртекті ө нім шығ аратын фирма нарық тағ ы қ алыптасқ ан бағ ағ а ә сер ете алмағ андық тан оның орташа табысы мен шекті табысы тауардың бағ асына тең болады.

Жетілмеген бә секе жағ дайында монополист, олигополист жә не монополистік бә секелес фирмалар нарық тағ ы қ алыптасқ ан бағ ағ а ә сер ете алғ андық тан ө німнің бағ асын шекті табыстан жоғ ары етіп тағ айындайды жә не сол арқ ылы ү стеме пайда алу мү мкіндігіне ие болады.

8.4 Пайда туралы теориялық кө зқ арастар.

Фирманың пайдасын барынша арттыру мә селесі

Пайда ұ ғ ымы фирманың нарық жағ дайындағ ы экономикалық тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ететін жә не оның қ аржылық тә уелсіздігіне кепілдік беретін ө те кү рделі категория ретінде сипатталады. Пайда не ө ндіру керек, қ алай ө ндіру керек жә не қ анша кө лемде ө ндіру керек деген экономиканың негізгі мә селелерін шешуге кө мектеседі. Сондық танда, ө ндірілген немесе сатылғ ан тауарлар мен қ ызметтердің кө лемі қ анша жә не олардың бағ асы қ андай болғ анда пайда мейлінше кө п болады сұ рақ фирмаларды ынталандырады.

Экономикалық теорияның негізгі мектептері пайда туралы теориялық кө зқ арастарын ә ртү рлі жеткізді.

Меркантилизм бағ ыты пайданың қ айнар кө зін айналыс саласымен мен сыртқ ы сауда-саттық пен байланыстырады.

Физиократтардың айтуы бойынша, пайда тек ауыл шаруашылығ ы саласында жасалады. Мұ нда табиғ ат кү штерінің ә серінен тұ тыну қ ұ ндары ө ндіріс шығ ындарынан ә рдайым артып отырады делінеді.

Классиктер А. Смит пен Д. Рикардо қ осымша қ ұ н материалдық ө ндіріс салаларында жасалады деп тұ жырымдады. Мұ нда капиталист пайданы жалдамалы жұ мыскер ең бегінің ө німінен алып отырады.

Марксизм теориясы пайданы барлық бастапқ ы капитал тудырғ ан қ осымша қ ұ нның ө згерген формасы деп санайды, ал қ осымша қ ұ нның қ айнар кө зі болып жалдамалы жұ мыскерлердің ең бегі табылады.

Пайданың экономикалық категория ретіндегі мә нін толық тү сіну ү шін оның атқ аратын қ ызметтеріне де тоқ талып ө туіміз қ ажет. Пайда негізгі екі қ ызметті атқ арады:

1. Бө ліп-тарату қ ызметі – орындауғ а арналғ ан бағ дарламалар мен стратегияларды қ аржыландыру мақ сатында ақ шалай қ аражат қ орларын қ ұ ру, капиталдың оң тайлы қ ұ рылымын жасау жә не банкротқ а ұ шырау қ аупін мейлінше тө мендету.

2. Ынталандыру қ ызметі - ө ндіріс шығ ындарын барынша тө мендету, жаң алық тар мен инновацияларды енгізу, ғ ылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін ө ндірісте пайдалану.

Сонымен, пайда дегеніміз – бұ л тауардың нарық тық сату бағ асы мен оны ө ндіруге жұ мсалғ ан шығ ындардың айырмасы.

Пайданың қ ұ ру, бө лу, ө зара ә рекет ету жә не пайдалану факторлары бар:

1. Қ ұ ру факторлары: 1) ө німдерді, тауарларды, жұ мыстарды, қ ызметтерді сатудан тү скен тү сім; 2) материалдық жә не материалдық емес қ орларды сатудан тү скен тү сім; 3) негізгі қ ұ ралдарды сатудан тү скен тү сім; 4) басқ а ә рекеттерге қ атысудан келген табыстар; 5) қ ұ нды қ ағ аздардан келген табыстар; 6) айыппұ лдар мен ө сімпұ лдар.

2. Бө лу факторлары: 1) пайданың бюджетке жә не бюджеттен тыс қ орларғ а бағ ытталуы; 2) пайданың кә сіпорында қ алуы; 3) пайданың қ арыздарды ө теу жә не пайыздарды тө леу ү шін банкке бағ ытталуы; 4) пайданы бө лудің басқ а да факторлары.

3. Ө зара ә рекет ету факторлары: 1) бағ алар, тарифтер, алымдар; 2) салық тар жә не салық мө лшерлемеллері; 3) несиелік пайыз мө лшерлемелері; 4) айналым қ ұ ралдарының айналымы; 5) ө німнің ө зіндік қ ұ ны; 6) ең бек ө німділігі; 7) қ ор қ айтарымдылығ ы; 8) қ ормен қ арулану.

4. Пайдалану факторлары: 1) жинақ тау жә не қ орлану (ө ндірісті жә не ғ ылымды дамыту); 2) ә леуметтік мұ қ таждық тар; 3) кү рделі қ аржы салымдары; 4) тұ тыну (дивиденд, материалдық кө мек, т.б.); 5) басқ а да шығ ындарды ө теу.

Пайданың негізгі тө рт тү рі бар:

1. Бухгалтерлік пайда – айқ ын шығ ындарды тө легеннен кейінгі фирманың қ арамағ ында қ алғ ан пайданың бір бө лігі. Бухгалтерлік пайданы анық тау ү шін сатудан тү скен жалпы тү сімнен бухгалтерлік (айқ ын немесе сыртқ ы) шығ ындарды алып тастаймыз.

2. Экономикалық пайда – сатудан тү скен жалпы тү сім мен фирманың барлық шығ ындары (айқ ын жә не айқ ын емес) арасындағ ы айырмашылық ты білдіретін таза пайда шамасы.

3. Қ алыпты пайда – сатудан тү скен жалпы тү сім мен фирманың жалпы шығ ындарының тең есуін білдіретін нө лдік пайда.

4. Шекті пайда - ө німнің келесі бір бірлігін сатудан тү скен қ осымша тү сім мен шекті шығ ындар арасындағ ы айырмашылық ты білдіретін фирманың қ осымша таза пайдасы.

Фирманың пайдасын мейлінше арттырудың негізгі екі ережесі бар:

Бірінші ереже: фирма жалпы табыс пен жалпы шығ ындарды салыстырады. Егер сатудан тү скен тү сім мен жалпы шығ ындар арасындағ ы айырмашылық кө п болса, онда фирманың пайдасы мейлінше артады.

Екінші ереже: фирма шекті табыс пен шекті шығ ындарды салыстырады. Бұ л жерде ү ш жағ дай қ алыптасады:

- егер фирманың шекті шығ ындары шекті табыстан артып кетсе, онда ол ө нім ө ндіруді қ ық артады;

- егер фирманың шекті шығ ындары шекті табыстан кіші болса, онда ол ө нім ө ндіруді арттырады;

- егер фирманың шекті шығ ындары шекті табысқ а тең болса, онда ол ө нім ө ндірудің оң тайлы кө лемін анық тап жалпы пайдасын максималды дең гейге жеткізеді:

MR = MC.

Бұ л тең дік фирманың пайдасын мейлінше арттырудың маң ызды шарты болып табылады.

Ә дебиеттер тізімі

1. С. Ә кімбеков, А.С. Баймұ хаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқ у қ ұ ралы. Жалпы редакция С. Ә кімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.

2. Жалпы экономикалық теория. Оқ улық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағ ындық ов, Б.А. Жү нісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқ арғ ан Ө.Қ. Шеденов – Ақ тө бе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.

3. Я. Ә убә кіров, К. Нә рібаев, М. Есқ алиев, Е. Жатқ анбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқ улық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.

4. Ғ абит Ж.Х. Экономикалық теория: оқ у-ә дістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.

5. Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқ у қ ұ ралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.

6. Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.

7. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672.

8. Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқ у қ ұ ралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.

9. Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандық тарғ а арналғ ан қ ысқ аша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағ ы ЕҰ У., 2008. – 147 б.

10. Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқ улық. - Ақ тө бе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.

11. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Ә леуметтік-экономикалық жаң ғ ырту – Қ азақ стан дамуының басты бағ ыты», 2012 ж. 28 қ аң тар.

12. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Болашақ тың іргесін бірге қ алаймыз», 2011 ж. 28 қ аң тар.

13. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Жаң а онжылдық – Жаң а экономикалық ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері», 2010 ж. 30 қ аң тар.

14. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Дағ дарыстан жаң ару мен дамуғ а». 2009 ж. 7 наурыз.

15. Н.Ә. Назарбаев. Қ азақ стан - 2030: «Ел Президентінің Қ азақ стан халқ ына жолдауы», Алматы – 1998 ж.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

1. Шығ ындардың ә ртү рлі жіктелу ө лшемдеріне байланысты тү рлері қ андай?

2. Ө ндіріс шығ ындары қ ысқ а жә не ұ зақ мерзімдерде қ алай қ арастырылады?

3. Трансакциондық шығ ындар дегеніміз не?

4. Ө ндіріс шығ ындарын барынша азайтудың жолдары қ андай?

5. Табыстардың тү рлері қ андай?

6. Табыс пен пайданың арасында қ андай айырмашылық бар?

7. Пайда туралы қ андай теориялар бар?

8. Пайданың негізгі тү рлері қ андай?

9. Пайданы мейлінше арттырудың жолдары қ андай?

10. Бә секенің ә ртү рлі нысандарында пайданың дең гейі қ андай болады?

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

1. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

2. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

3. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Ө німділік жә не ең бек ө німділігі.

2) Рентабельділік жә не оның тү рлері.

4. Есептер:

1. Кә сіпкер тұ рмыстық техниканы жө ндеу бойынша шағ ын фирманың иесі болып табылады. Ол ө зіне бір кө мекшіні жалдап оғ ан жылына 120 мың тең ге тө лейді, ғ имаратты жалдағ аны ү шін жылына 5 мың тең ге тө лейді, ал шикізатты сатып алу оғ ан жылына 50 мың тең геден келеді. Кә сіпкер басқ а бір іспен айналысудан жылына 5 мың тең ге кө ре алатын ө зінің меншікті 50 мың тең ге қ аржысын ө ндірістік қ ұ рал-жабдық қ а салды. Оның бә секелесі жылына 150 мың тең ге жалақ ысы бар жө ндеу бойынша шебер болуғ а жұ мыс орнын ұ сынды. Ө зінің кә сіпкерлік қ абілеттілігін ол жылына 10 мың тең ге деп бағ алайды. Кө рсетілген қ ызметтердің жиынтық жылдық табысы 500 мың тең гені қ ұ райды. Фирманың бухгалтерлік жә не экономикалық пайдасын анық таң ыздар?

2. Егер ө ндірілген ө нім кө лемі 100 дана, тұ рақ ты шығ ындар 1000 тең ге жә не ө згермелі шығ ындар 700 тең ге болса, онда орташа жалпы шығ ындар, орташа тұ рақ ты шығ ындар, орташа ө згермелі шығ ындар жә не ө ндірістің жалпы шығ ындары қ аншағ а тең болады?

3. Айталық, ең бек сү т ө ндірісінде қ олданылатын жалғ ыз ғ ана ө згермелі фактор болып табылады. 1 тонна сү т ө ндіру ү шін ең бектің 6 cағ аты қ ажет. Ең бектің 1 сағ аттық тө лемақ ысы 100 тең геге тең. 1 тонна сү ттің орташа тұ рақ ты шығ ындары 500 тең геге тең. Сү т ө ндірісінің орташа ө згермелі шығ ындарын жә не орташа жалпы шығ ындарын анық таң ыздар?

4. Мә ліметтерді пайдаланып кестенің бос орындарын толтырың ыздар:

5. Мә ліметтерді пайдаланып кестенің бос орындарын толтырың ыздар:

5. Тест тапсырмалары:

1. Мыналардың қ айсысы тұ рақ ты шығ ындарғ а жатады?

А) Арендалық тө лемдер, амортизациялық қ ор. В) Материалдар, отын.

С) Энергия шығ ындары. D) Кө лік шығ ындары, шикізат. Е) Жолақ ы тө лемдері.

2. Мына тұ жырымдардың қ айсысы дұ рыс берілген:

А) Бухгалтерлік шығ ындарғ а айқ ын емес шығ ындар жатады.

В) Ө згермелі шығ ындар нө лдік ө ндіріс кө лемі кезінде пайда болады.

С) Экономикалық шығ ындар бухгалтерлік шығ ындардан ү немі кіші болып келеді.

D) Орташа табыс жалпы табыстың ө нім кө леміне қ атынасы ретінде анық талады.

Е) Тұ рақ ты шығ ындар ә рқ ашанда ө ндіріс кө леміне тә уелді болып келеді.

3. Егер орташа жалпы шығ ындар 50, ал ө нім кө лемі 2 тең болса, онда жалпы шығ ындар нешеге тең болады?

А) 100. В) 25. С) 50. D) 0, 1. Е) 2.

4. Шекті табыс қ андай формуламен есептеледі?

А) Q / TR.

В) TR / Q.

С) Δ Q / Δ TR.

D) Δ TR / Δ Q.

Е) Q *TR.

5. Ө нім кө лемі 4-тен 5-ке ө скенде, жалпы шығ ындар 27 тең геден 33 тең геге ө седі, яғ ни шекті шығ ындар қ аншағ а тең болады: