Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Ресурстар. 6 страница
|
|
А) Аристотель. В) Томас Ман. С) Роберт Оуэн. D) Адам Смит. Е) Карл Маркс.
11. Нарық дегеніміз - бұ л:
A) Тауарлар сататын жер.
B) Кә сіпорын тауарларын ө ткізуге қ ажетті экономикалық жү йе.
C) Кә сіпкерлікке молырақ пайда беретін сауда орны.
D) Кә сіпорындар мен ү й шаруашылық тарын ақ ша мен тауар арқ ылы кездестіретін экономикалық жү йе.
E) Ө нім ө ндіретін жә не тауарлар сататын жер.
12. Субститут-тауарлар дегеніміз қ андай тауарлар?
А) Бірін-бірі ауыстыратын тауарлар. В) Бірін-бірі толық тыратын тауарлар. С) Бағ алары бірдей тауарлар. D) Бірінші қ ажеттілікті тауарлар. Е) Шетелде ө ндірілген тауарлар.
13. Нарық тық экономиканың кемшілігі:
А) Тиімді емес ө ндірілістін ығ ыстырылуы.В) Жоғ ары тиімділікті ынталандыру. С) Табысты ең бекке қ арай шынайы бө луі. D) Табиғ атқ а немесе экологиялық мә селелер бойынша шығ ындарды ескермеу. E) Айырбас жылдамдығ ы.
14. Фирмалар мен салалардың санының қ ысқ аруы ұ сыныс кө леміне қ алай ә сер етеді?
А) Ұ сыныс кө лемі жоғ арылайды. В) Ұ сыныс кө лемі тө мендейді.
С) Ұ сыныс кө лемі ө згермейді. D) Сұ раныс тө мендейді. Е) Сұ раныс ө седі.
15. Нарық тың негізгі ү ш элементі:
А) Бағ а, сұ раныс жә не ұ сыныс. В) Бағ а, сапа жә не бә секе. С) Сапа пайдалылық, қ ажеттілігі. D) Сапа, саны, бағ а. Е) Сапа, ұ сыныс жә не сұ раныс.
16. Тө лем қ абілеттілігі бар қ ажеттілік:
А) Сұ раныс. В) Ұ сыныс. С) Бағ а. D) Тепе-тең дік бағ а. Е) Тауар.
17. Тауар ұ сынысының заң ы – бұ л:
А) Инфляциялық кү тімдер.
В) Бағ а мен ұ сыныс кө лемі арасындағ ы тікелей байланыстылық.
С) Заттың пайдалылығ ы.
D) Нарық қ а ұ сынылғ ан тауарлар мен қ ызметтердің кө лемі.
Е) Тұ тынушылардың ақ ша табу заң ы.
18. Мына ұ ғ ымдардың қ айсысы икемсiз сұ ранысты сипаттамайды?
A) Сұ раныс кө лемi ө згерiсiнің бағ аның ө згерiсiнен тө мен болуы.
B) Уақ ыттың ө те қ ысқ а болуы. C) Бұ л тауар тұ тынушы ү шiн басты қ ажеттiлiк болып табылады. D) Сол тауар ү шiн сатып алушылар табысының басым бө лiгiнің жұ мсалуы.
E) Нарық та алмастырушы тауарлар санының кө п болуы.
19. Абсолютті икемсіз сұ раныс қ исығ ының графикалық тү рі қ андай болады?
A) Кө лденең сызық тү рінде. B) Тік сызық тү рінде. C) Теріс кө лбеулі қ исық тү рінде. D) Оң кө лбеулі сызық тү рінде. E) Теріс кө лбеулі сызық тү рінде.
20. Сұ раныс заң ының мә ні неде?
А) Ұ сыныстың сұ раныстан артуы бағ аны тү сіреді.
В) Тұ тынушылардың табысы артқ ан сайын тауарды кө бірек сатып алады.
С) Сұ раныс қ исығ ы оң бағ ытталады.
D) Тауар бағ асы арзандағ анда, сатып алу кө лемі артады.
Е) Ұ сыныстың сұ раныстан артуы бағ аны ө згертеді.
21. Егер тауарғ а деген сұ раныс оның ұ сынысынан кө п болса, онда нарық та:
А) Бюджет тапшылығ ы орын алады. В) Тауар ө ндірісі белгілі бір уақ ытқ а дейін тоқ татылады. С) Тауар артық шылығ ы орын алады. D) Тауар тапшылығ ы орын алады.
Е) Инфляциялық қ ұ былыс байқ алады.
22. Сұ раныстың табыс бойынша икемділігі дегеніміз – бұ л...:
А) сұ раныс кө лемінің пайыздық ө згерісінің табыстың пайыздық ө згерісіне қ атынасы.
В) ұ сыныс кө лемінің пайыздық ө згерісінің бағ аның пайыздық ө згерісіне қ атынасы.
С) сұ раныс кө лемінің бағ аның ө згеруіне орай реакциялық дә режесі.
D) ұ сыныс кө лемінің бағ аның ө згеруіне байланысты реакциялық дә режесі.
Е) сұ раныс табыс бойынша икемділікке ие болмайды.
23. Егер тауарғ а сұ раныс пен ұ сыныс қ атар ө ссе, онда:
A) Тауардың жалпы саны кө бейеді. B) Бағ а ө седі. C) Бағ а тұ рақ ты болып қ алады.
D) Қ оғ амның ә л ауқ аты жақ сарады. E) Бағ а дең гейі тө мендейді.
26. Шең берлі айналым ү лгісіне сә йкес:
A) ү й шаруашылық тары ресурстар нарығ ында сатушы болады, ал тауарлар нарығ ында сатып алушы болады. B) ү й шаруашылық тары ә рдайым тауарды ақ шағ а айырбастайды. C) кә сіпкерлер ә рдайым тауарды ақ шағ а айырбастайды. D) кә сіпкерлер тауар нарығ ында сатып алушы жә не ресурстар нарығ ында сатушы болады. E) ү й шаруашылық тары тауарды ешқ ашан ақ шағ а айырбастамайды.
27. Мыналардың қ айсысы сұ раныстың бағ алық емес факторларына жатпайды?
A) Тұ тынушылардың қ алауы мен талғ амы. B) Сә н. C) Табыс мө лшері.
D) Шикізат бағ алары. E) Нарық тағ ы сатып алушылар саны.
28. Егер бағ аның 10 пайызғ а тө мендеуі ұ сыныс кө лемінің 10 пайызғ а тө мендеуіне ә келсе онда ұ сыныс:
А) Абсолютті икемді. В) Абсолютті икемсіз. С) Бірлік икемді. D) Икемсіз. Е) Икемді.
29. Сұ ранысқ а ә сер етпейтін фактор:
А) Тұ тынушы табысы. В) Салық дең гейі. С) Балама тауардың бағ асы.
D) Бағ аның ө згерісі. Е) Мезгіл.
30. Бағ а мен ұ сыныс кө лемі арасындағ ы пайыздық ө згеріс не деп аталады:
А) Ұ сыныс икемділігі. В) Сұ раныс икемділігі. С) Ұ сыныс заң ы.
D) Икемсіз сұ раныс. Е) Бірлік икемділік.
31. Сұ раныс заң ының тү сініктемесі:
А) Егер тауардың бағ асы тү ссе, онда біздің сатып алуымыз арта тү седі.
В) Кө птеген тауарлар уақ ыт ө те ө з орнын жаң а жә не қ ызығ ушылығ ы мол тауарларғ а береді.
С) Шектеу заң ы қ ажеттілік кө леміне қ арамастан кей тауарлардың тұ тыну шегін белгілейді.
D) Кө п жағ дайда тө мен бағ алы тауар нарық қ а осы тауарды жаң а сатып алушыларды ә келмейді.
Е) Нақ ты тауарды ө ндіруші шекті дең гейде тө мен бағ алы тауарын бірнеше данадан ұ сынбайды.
32. Мемлекет тепе-тең дік бағ адан жоғ ары дең гейде Х тауары бағ асының шегін белгіледі. Осының салдарынан:
A) Осы тауардың тапшылығ ы орын алады. B) Осы тауардың артық шылығ ы орын алады.
C) Тепе-тең дік бағ а осы дең гейге дейін кө теріледі. D) Осы тауардың ұ сынысы тө мендейді.
E) Тауардың кө лемі бә рібір ө згермейді.
33. Сұ раныс пен ұ сыныс бағ аның реттеушілік рө лін сипаттау ү шін қ андай нарық тарда қ олданылады?
A) Тауарлар мен қ ызметтер нарығ ында. B) Валюта нарығ ында.
C) Бағ алы қ ағ аздар нарығ ында. D) Ресурстар нарығ ында. E) Кез келген нарық тарда.
34. Ауа-райының қ олайлылығ ына байланысты жү гері ө німін ө сірудің артуы нені арттырады?
А) Жү гері бағ асын. В) Жү геріге тұ тынушы талғ амын. С) Ұ сынысты.
В) Сұ ранысты. Е) Шығ ынды.
35. Бағ а мен сұ раныс кө лемі арасындағ ы пайыздық ө згерістер не деп аталады?
А) Сұ раныс икемділігі. В) Ұ сыныс.икемділігі. С) Икемділік.
D) Икемді сұ раныс. Е) Икемсіз сұ раныс.
Жетілген жә не жетілмеген бә секе жағ дайындағ ы нарық тық қ ұ рылымдар жә не олардың қ ызметтері
Мақ саты: нарық жағ дайындағ ы бә секе теориясына, оның тү рлеріне, нарық тық қ ұ рылымдардың тү рлеріне жә не олардың шарттарына кең ірек тоқ талу, сонымен қ атар, ә ртү рлі бә секелестік жағ дайындағ ы бағ а мен ө нім кө лемін таң дау тетіктерін қ арастыру.
Талқ ылау сұ рақ тары:
6.1 Нарық тық қ ұ рылымдар жә не олардың сипатты белгілері
6.2 Жетілген бә секе жә не оның орындалу шарттары
6.3 Жетілмеген бә секенің формалары: монополия, монополистік бә секе, олигополия, т.б.
6.4 Жетілген жә не жетілмеген бә секе жағ дайында бағ а мен ө ндіріс кө лемін таң дау
6.5 Бә секені қ орғ ау жә не монополияны шектеу. Антимонополиялық саясат
Негізгі ұ ғ ымдар: нарық тық қ ұ рылымдар, бә секе, жетілген бә секе, жетілмеген бә секе, монополия, олигополия, монополистік бә секе, монопсония, екі жақ ты монополия, бағ алық дискриминация, жарнама, бә секелестікті қ орғ ау, ашық монополия, жабық монополия, табиғ и монополия, монополиялық билік, монополияның зардаптары, антимонополиялық саясат, т.б.
6.1 Нарық тық қ ұ рылымдар жә не олардың сипатты белгілері
Нарық тық қ ұ рылым кө птеген белгілерімен ерекшеленетін кү рделі ұ ғ ым ретінде саналады. Нарық тық қ ұ рылым бә секелестіктің ә ртү рлі дә режесімен анық талады.
Нарық тық қ ұ рылым – бұ л фирмалардың салалық нарық та ө зара ә рекеттесу сипатын анық тайтын жә не нарық тық тепе-тең діктің қ алыптасу ә дістерін кө рсететін нарық тық ұ йымдастыру белгілерінің жиынтығ ы.
Нарық тық қ ұ рылымның типі салалық нарық тың негізгі белгісі ретінде кө рінетін ұ сыныс тарапынан да, сұ раныс тарапынан да ә рекет ететін кө птеген факторлармен анық талады. Нарық тық қ ұ рылымның типін анық тайтын негізгі факторлардың бірнешеуін бө ліп кө рсетуге болады:
1. Ө ндірушілердің шоғ ырлануы.
2. Сатып алушылардың шоғ ырлануы.
3. Ө німді ерекшелендіру дә режесі.
4. Нарық тық ақ параттың толық тылығ ы.
5. Салағ а кіру жә не одан шығ ып кету мү мкіндіктері.
6. Ө ндірушілердің бағ ағ а бақ ылау жасай алу дә режесі.
7. Фирмалардың ө зара ә рекеттесу сипаты.
Осы факторларды ескере отырып нарық қ ұ рылымын негізгі тө рт тү рін бө ліп кө рсетуге болады:
· Жетілген (таза) бә секе;
· Абсолютті (таза) монополия;
· Монополистік бә секе;
· Олигополия.
6.2 Жетілген бә секе жә не оның орындалу шарттары
Жетілген бә секе нарығ ы дегеніміз – нарық тағ ы бағ ағ а ә сер ете алмайтын жә не оны ө згерте алмайтын, саны ө те кө п жә не кө лемі жағ ынан шағ ын фирмалар жұ мыс істейтін нарық тық қ ұ рылымның бір типі.
Жетілген таза бә секе ү лгісі нарық тық қ ұ рылымның бір тұ рпаты ретінде бірқ атар қ атаң болжамдарғ а сү йенеді. Атап айтсақ, оның шарттары тө мендегідей болып табылады:
1. Біртекті немесе стандартты ө нім ө ндіретін жә не оны сататын сатушылардың саны жә не осы ө німді сатып алушылардың саны нарық та ө те кө п болады.
2. Фирмалардың салағ а кіруі жә не одан шығ ып кетуі еркін жә не ол ешқ андай тосқ ауылдармен шектелмейді.
3. Ә рбір жеке фирманың нарық тық ү лесі соншалық ты мардымсыз болғ андық тан олардың ә рқ айсысы бағ ағ а бақ ылау жасай алмайды.
4. Сатушылар да, сатып алушылар да нарық тың ә рекет ету жағ дайлары мен бағ алар туралы ақ параттарғ а толық ие бола алады.
Осындай нарық тық қ ұ рылымның аталғ ан шарттарына байланысты оғ ан мынадай анық тама беруге болады. Жетілген бә секе нарығ ы – бұ л нарық тық бағ ағ а ә сер ете алмайтын, саны ө те кө п жә не кө лемі жағ ынан шағ ын фирмалар ә рекет ететін нарық қ ұ рылымының бір типі.
Жетілген бә секелес фирманың ө німіне деген сұ раныс қ исығ ы бағ а бойынша ө те икемді болып табылады. Ол абсцисса осіне параллельді тү рде ө теді.
Жетілген бә секе нарығ ының артық шылық тары:
1. Ө нім ө ндіру технологиялық жағ ынан аса тиімді тү рде жү зеге асырылады.
2. Ресурстар оң тайлы дә режеде бө лінеді.
3. Кә сіпорындар тұ рақ ты, ә рі шығ ынсыз жағ дайда жұ мыс істейді.
Жетілген бә секе нарығ ының кемшіліктері:
1. Нарық тың бұ л типіне капиталдың ү лкен бө лігіне ие бола алмайтын шағ ын кә сіпорындар тә н болғ андық тан, олар ө німділігі жоғ ары техника мен технологияны қ олдануғ а қ абілетсіз болып табылады.
2. Ғ ылыми-техникалық прогресстің дамуына ү лес қ оса алмайды, ө йткені ұ зақ мерзімде ғ ылыми-зерттеу жә не тә жірибелік жұ мыстарды жү ргізу кө п қ аржыны талап етеді.
3. Қ оғ амдық игіліктерді ө ндіре алмайды.
Сә йкесінше, осы аталғ ан артық шылық тар мен кемшіліктер тек жетілген бә секе нарығ ына ғ ана тә н болады алады, яғ ни осындай ерекшеліктер нарық тық қ ұ рылымдардың басқ а да типтері ү шін сипатты болып табылмайды.
6.3 Жетілмеген бә секенің формалары: монополия, монополистік бә секе, олигополия, т.б.
Жетілген бә секенің жоғ арыда аталғ ан шарттарының ең болмағ анда біреуі ғ ана бұ зылатын болса, онда нарық та жетілмеген бә секенің формалары орын алады.
Жетілмеген бә секе жағ дайында фирмалардың саны шектеулі болып табылады, мұ ндай нарық тық қ ұ рылымдар жетілген бә секе нарығ ына қ арағ анда экономикалық жағ ынан тиімділігі тө мен нарық -тар ретінде саналады. Себебі, жетілмеген бә секе жағ дайларында фирма нарық тағ ы бағ аны бақ ылай алады, оның нарық тағ ы белгілі бір ү стемдігі орын алады жә не ө нім кө лемін жетілген бә секеге қ арағ анда салыстырмалы тү рде аз ө ндіреді.
Жетілмеген бә секенің негізгі формаларын қ арастырғ анда кейбір жағ дайларда сатушылар да жә не сатып алушылар да нарық тық билікке ұ мтылып бағ ағ а ық пал жасай алуы мү мкін.
Жетілмеген бә секенің негізгі формалары:
1. Монополия – нарық та бір ғ ана фирма сатушы ретінде жұ мыс істейтін бә секелестіктің ең шеткі тү рі.
Қ арастырып отырғ ан тауарды ө ндіретін тек бір ғ ана жеке фирма бар жә не осы ауыстыратын басқ а тауарлар жоқ деп есептесек, онда мұ ндай нарық – монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист ө зінің ерекше жағ дайын пайдалана отырып, тауардың бағ асын бә секелес фирманың бағ асынан ә лдеқ айда жоғ ары дең гейде белгілейді жә не де бә секелес фирмағ а қ арағ анда тауарды аз мө лшерде ұ сынады.
Монополияғ а тә н сипатты белгілер немесе оның шарттары:
1. «Фирма» жә не «сала» тү сініктері тү йіседі.
2. Сатып алушыларда тауарды таң дауда мү мкіндіктері болмайды.
3. Таза монополист ө нім шығ арудың барлық кө лемін бақ ылай отырып, бағ аны кез-келген бағ ытта ө згертеді жә не басқ ара алады.
4. Монополист берілген тауарды ө ндіретін жалғ ыз фирма болғ андық тан, оның ө німіне деген сұ раныс қ исығ ы бір мезгілде нарық тың да сұ раныс қ исығ ы болып табылады жә не ұ сынылғ ан тауардың бағ асын анық тайды.
5. Таза монополия бә секелестіктен биік кедергілермен (тосқ ауылдармен) қ орғ алады.
Салағ а кіруге қ ойылатын тосқ ауылдар – бұ л салағ а кіргісі келетін жаң а фирмалардың кіру жолдарына қ ойылатын кедергілер. Егер салағ а кіру тосқ ауылдары неғ ұ рлым жоғ ары болса, онда монополиялық пайда соғ ұ рлым тұ рақ ты сипатта болады. Монополия жағ дайында барлық кедергілер былайша екіге бө лінеді:
1. Табиғ и (экономикалық) тосқ ауылдар – бұ лар экономикалық себептерден туындайды (ө ндіріс масштабының тиімділігі, басты ресурстарды бақ ылау).
2. Жасанды (заң ды немесе қ ұ қ ық тық) тосқ ауылдар – институционалдық жолмен қ ұ рылатын, мысалы, ү кімет іс-ә рекеттерінің салдарынан (патенттер, лицензиялар немесе монополисттің ә ділетсіз іс-ә рекеттері) туындайды.
Таза монополия – бұ л жетілген бә секеге қ арама-қ арсы болып табылатын нарық тық қ ұ рылымның ең шеткі тү рі.
Тағ ы бір айта кететін жайт, монополист-фирмалар ө з ө німінің бағ асына бақ ылау жү ргізе алғ андық тан, оларды «бағ а іздеушілер» немесе «жетілмеген бә секелес фирма» деп те атайды. Яғ ни, монополист жетілген бә секелес фирмағ а («бағ а қ абылдаушыларғ а») қ арағ анда ө з пайдасын максималды дә режеге жеткізе алатын тиімді бағ а дең гейін іздейді жә не соны саналы тү рде тағ айындайды.
Нарық ты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның мынадай тү рлері болады:
1. Жабық (жасанды) монополия – бә секелестіктен заң ды шектеулер кө мегімен қ орғ алғ ан монополияның бір тү рі.
2. Табиғ и (мемлекеттік) монополия – белгілі бір ө німнің кө лемін бір фирманың ө ндіруі жә не оны екі немесе одан да кө п фирмаларда ө ндіргенне гө рі арзанғ а тү сетін ө ндіріс саласы.
3. Ашық (кездейсоқ) монополия – берілген тауарды ө ндіретін тек қ ана бір фирма болып жә не оның бә секелестіктен ешқ андай арнайы (заң дық шектеулер кө мегімен) қ орғ анышы жоқ болатын жағ дай.
Таза монополияның тауарына деген сұ раныс қ исығ ы теріс кө лбеулі болады, сондық тан фирма ө нім шығ ару кө лемін бақ ылай отырып, бағ ағ а ық палын тигізе алады. Егер сатушы ө з тауарының ө ндіріс кө лемін ө згерту арқ ылы нарық тық бағ ағ а ә серін тигізе алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Кейбір жағ дайларда таза монополия бағ алық дискриминация жү ргізе алады, яғ ни сатып алушылардың ә ртү рлі тобына сапасы да, шығ ындар дең гейі де бірдей тауарларды ә р тү рлі бағ амен сата алады. Бағ алық дискриминация – монополист-фирманың сапалары бірдей болып табылатын берілген тауар немесе қ ызмет бірлігінің кө лемін берілген шығ ындар дең гейінде ә ртү рлі бағ а8лар бойынша ә ртү рлі тұ тынушыларғ а сатуын немесе сата алуын сипаттайтын монополиялық тә жірибе.
Бағ алық дискриминацияны іске асырудың шарттары:
1. Тұ тынушының монополиядан сатып алғ ан тауарын қ айтадан сатып жіберуге мү мкіндігінің болмауы.
2. Қ арастырып отырғ ан тауарды тұ тынатын сатып алушыларды сатып алу қ абілетіне қ арай тү рлі топтарғ а бө лу мү мкіндігінің болуы.
Монополиялық билік – бұ л фирманың нарық та сатылатын тауарының санын ө згерту арқ ылы ө зінің тауарының бағ асына ық пал ету қ абілеті.
Таза монополия шын (толық) монополиялық билікке ие бола алады.
Егер нарық та ұ қ сас тауарларды ө ндіретін бір емес бірнеше ө ндірушілер болса, онда монополиялық биліктің дең гейі ө те салыстырмалы болады.
Монополиялық биліктің қ ажетті алғ ышарты – фирма тауарының сұ раныс қ исығ ы тө мен қ арай кө лбеулі болуы керек.
Монополиялық биліктің сандық тү рдегі сипаттамасын анық тау ү шін тө мендегі кө рсеткіштер қ олданылады:
1. Лернер индексі (IL) – монополиялық биліктің сандық мә нін анық тайтын негізгі кө рсеткіш. Кезінде 1934 жылы ағ ылшын экономисі Абба Лернер алғ аш рет монополиялық билікті анық таудың осындай ә дісін ұ сынғ андық тан, аталғ ан кө рсеткіш сол экономистің атымен аталады. Ол мына формуламен анық талады:
IL = (Pm – MC) / Pm = 1 / EdP.
мұ ндағ ы, Pm – монополиялық бағ а, МС – шекті шығ ын, EdP – сұ раныстың бағ алық икемділігі.
Жетілген бә секе жағ дайында бағ а шекті шығ ындар шамасына тең жә не осы жағ дайда Лернер индексі 0-ге тең болады. Бағ а шекті шығ ындардан асып кеткен жағ дайда индекс нө л мен бірдің аралығ ында (0 < L < 1) орналасқ ан оң мә нге ие болады. Индекс 1-ге жақ ындағ ан сайын фирма монополиялық биліктің ү лкен кө леміне жақ ындайды.
2. Херфиндаль-Хиршман индексі (IHH) – нарық тағ ы фирмалардың шоғ ырлану (концентрация) дең гейін анық тайтын жә не нарық тың барлық қ атысушылары арасында нарық тық билікті бө луді сипаттайтын кө рсеткіш. Индексті есептеу ү шін ә рбір фирманың нарық тағ ы жеке ү лестері бө лшек ретінде шаршының алынуы керек жә не мына формауламен анық талып, осы шаршылардың қ осындысы арқ ылы алынады:
IHH = S2 1 + S2 2 +... + S2 n,
мұ ндағ ы, IHH – шоғ ырлану (концентрация) кө рсеткіші, S2 1 – ең ірі фирманың нарық тағ ы пайыздық ү лес салмағ ы, S2 2 – кө лемі бойынша келесі фирманың нарық тағ ы пайыздық ү лес салмағ ы, S2 n – ең кіші фирманың ү лес салмағ ы. IHH -дің ең жоғ арғ ы шамасы – 10000, яғ ни оның мә ні салада тек бір фирма болғ анда 10000-ғ а тең болады, ө йткені S2 1 – 100%. Егер салада 100 бірдей фирма болса, онда S2 1 = 1%-ке, ал IHH 100-ге тең болады.
2. Монополистік бә секе – бұ л салада ө зіндік ерекшеліктері бар тауарларды ө ндіретін жә не ө зара бә секеге тү сетін кө птеген фирмалар болатын, сонымен қ атар, олардың ешқ айсысының нарық тық бағ аны бақ ылауғ а толық билігі болмайтын нарық тық қ ұ рылымның бір тү рі. Монополиялық бә секе «таза монополия» жағ дайына, сонымен қ атар «жетілген бә секеге» де ұ қ сайды.
Монополиялық бә секе жағ дайында фирманың сұ раныс қ исығ ы тө мен қ арай бағ ытталғ ан, кемімелі, икемді болады. Сұ раныс икемділігінің факторлары – бә секелестер саны, ө німнің ерекшелену (дифференциациялану) дең гейі.
Тауарды ерекшелендіру (дифференциациялау) дегеніміз – фирманың нарық тағ ы ө з билігін кү шейту мақ сатында тұ тынушы-ның кө з алдында тауарын ө зіне ұ қ сас тауарлардан қ андай да бір белгімен айрық ша кө рсету ә дістерін сипаттайтын нарық тағ ы мінез-қ ұ лық тық элементі, яғ ни ондай айрық ша белгілерге: сапа, жарнама, сауда белгісі, сату шарттары, буып-тү ю жә не т.б жатады.
Монополиялық бә секе нарығ ы моделінің ерекшеліктерін екі негізгі сипаты бойынша қ арастыруғ а болады:
1. Монополиялық сипаттары бойынша:
- кемімелі сұ раныс қ исығ ы;
- бағ ағ а ә сер ете алу мү мкіндігі.
2. Бә секелестік сипаттары бойынша:
- нарық ты басқ а ұ сақ фирмалардың кө пшілігімен бө лісу;
- іс-ә рекеттері басқ а фирмалағ а тә уелді емес;
- ө нім кө лемін шектеу мақ сатында келісімге келу мү мкіндігі жоқ.
Тауарды ө згешелендірумен байланысты шығ арылатын қ осымша шығ ындар осы салағ а жаң а фирмалардың кіруіне кедергі болуы мү мкін.
Монополистік бә секе нарығ ының монополия сияқ ты қ оғ ам ү шін экономикалық тиімсіздікке алып келетін ә леуметтік-экономикалық салдарлары бар. Біріншіден, тауарлар ө ндірісі ү шін ресурстар толық қ олданыла алмайды, яғ ни жоғ арыда атап ө ткеніміздей, артық ө ндіріс қ уаты пайда болады. Екіншіден, тұ тынушылар тауарларды тө менгі бағ амен сатып ала алмайды, яғ ни оларғ а қ ажетті тауарлар тиісті дең гейінде ө ндірілмейді. Ү шіншіден, тауарғ а тұ тынушылық сұ ранысты бейімдеу ү шін сол тауарғ а ү немі ерекшелік беріп жетілдіріп отыру қ ажет. Тө ртіншіден, тауарғ а тұ тынушылық сұ ранысты бейімдеу ү шін сол тауарғ а жарнама жасап отыруды қ ажет етеді.