Ресурстар. 4 страница

Қ ұ н заң ы тауар ө ндірісі жағ дайында ө ндірісті реттеудің негізі болып табылады. Қ ұ н заң ы тауардың қ ұ н бойынша айырбасталу ү дерісінде кө рініс табады. Ол тауардың қ оғ амғ а қ ажетті ең бегінің мазмұ нымен ө лшенеді. Тауарды қ ұ н бойынша сату жә не сатып алу заң ретінде кү шіне енеді.

4.3 Ақ шаның мә ні, болу тарихы, тү рлері, қ ызметтері жә не ә ртү рлі теориялары

Тауарлы шаруашылық тың дамуы ақ шаның пайда болуына мү мкіндік берді. Алайда, оның пайда болуы туралы ортақ шешім ә лі жоқ.

Тауар қ ұ нының одан ә рі дамуымен байланысты, ақ ша бү гінгі кү ні тауарлардың айырбасталуына ғ ана қ ызмет кө рсететін техникалық қ ұ рал ретінде емес, ол жалпылама эквиваленттілік рө лін атқ аратын абсолюттік ө тімділікке ие ерекше тауар немесе тауарлардың тауары деп саналады. Кез-келген тауар ө зінің қ ұ нын ақ шамен кө рсете алады. Олай болса, ақ шаның экономикалық категория ретіндегі мазмұ нын оның атқ аратын қ ызметтерінен кө руге болады.

Ақ шаның атқ аратын қ ызметтері:

1. Ақ шаның қ ұ н ө лшемі қ ұ ралы ретіндегі қ ызметі. Ақ шаның бұ л қ ызметі ө ндірілетін барлық тауарлардың қ ұ нын кө рсете алады, нақ тырақ айтсақ, тауар қ ұ нының ақ шалай кө рінісін бағ алар деп атайды. Осы жерде бағ алар сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты тауар қ ұ нынан ауытқ ып отыруы мү мкін.

2. Ақ шаның айналым қ ұ ралы ретіндегі қ ызметі. Ақ шалар осы қ ызметі арқ ылы қ олма-қ ол нысанда нақ ты тауар айырбасына делдалдық жасайды. Айналымда жү рген нақ ты ақ ша белгілері осы қ ызметті атқ арады.

3. Ақ шаның тө лем қ ұ ралы ретіндегі қ ызметі. Бұ л қ ызметті ақ ша тауарды несиеге (тө лем мерзімін ұ зарта отырып) сатқ ан кезде, ақ шаны қ арызғ а бергенде, салық ты, жер рентасын, жалақ ыны, дивидендті, пә тер тө лемін жә не басқ а да тө лемдерді тө легенде атқ арады.

4. Ақ шаның жинақ тау қ ұ ралы ретіндегі қ ызметі. Болашақ тұ тыныстарды қ анағ аттандыру жә не ұ зақ пайдаланылатын тауарларды (теледидар, жиһ аз, білім алу, ү й сатып алу, т.б.) сатып алу ақ шалар бұ л жерде ө з айналысын тоқ татып қ орланады. Бұ л нарық жағ дайында кездейсоқ жағ дайлардан сақ тану ү шін ә р адамғ а қ андай да бір ақ ша резервінің болуын қ ажет етеді.

5. Ақ шаның «ә лемдік ақ шалар» ретіндегі қ ызметі. Бұ л жерде ә лемнің дамығ ан елдерінің тұ рақ ты валюталары (доллар, еуро, йена, рубль, т.б.) ә лемдік ақ шалар қ ызметін орындайды.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

1. Қ оғ амдық шаруашылық ты жү ргізудің нысандары қ андай?

2. Қ оғ амдық шаруашылық тың негізгі белгілері қ андай?

3. Игілік, ө нім, тауар жә не қ ызмет ұ ғ ымдарының айырмашы-лық тарын кө рсетің із?

4. Тауар туралы қ андай теориялар бар?

5. Тауардың қ асиеттері қ андай?

6. Ең бек ө німділігі жә не ең бек қ арқ ындылығ ы дегеніміз не?

7. Қ оғ амдық қ ажетті жұ мыс уақ ыты қ алай анық талады?

8. Ақ шаның шығ у тегі туралы кө зқ арастар қ андай?

9. Ақ шаның экономикалық категория ретіндегі мә ні қ андай?

10. Ақ шаның атқ аратын қ ызметтері қ андай?

11. Ақ шаның теориялары қ андай?

12. Ақ шаның сандық теориясы дегеніміз не?

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

1. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

2. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

3. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Қ ызмет кө рсету ерекше экономикалық игілік ретінде.

2) Ең бек қ ұ нының теориясы.

Ә дебиеттер тізімі

1. С. Ә кімбеков, А.С. Баймұ хаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқ у қ ұ ралы. Жалпы редакция С. Ә кімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.

2. Жалпы экономикалық теория. Оқ улық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағ ындық ов, Б.А. Жү нісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқ арғ ан Ө.Қ. Шеденов – Ақ тө бе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.

3. Я. Ә убә кіров, К. Нә рібаев, М. Есқ алиев, Е. Жатқ анбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқ улық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.

4. Ғ абит Ж.Х. Экономикалық теория: оқ у-ә дістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.

5. Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқ у қ ұ ралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.

6. Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.

7. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672.

8. Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқ у қ ұ ралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.

9. Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандық тарғ а арналғ ан қ ысқ аша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағ ы ЕҰ У., 2008. – 147 б.

10. Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқ улық. - Ақ тө бе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.

11. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Ә леуметтік-экономикалық жаң ғ ырту – Қ азақ стан дамуының басты бағ ыты», 2012 ж. 28 қ аң тар.

12. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Болашақ тың іргесін бірге қ алаймыз», 2011 ж. 28 қ аң тар.

13. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Жаң а онжылдық – Жаң а экономикалық ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері», 2010 ж. 30 қ аң тар.

14. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Дағ дарыстан жаң ару мен дамуғ а». 2009 ж. 7 наурыз.

15. Н.Ә. Назарбаев. Қ азақ стан - 2030: «Ел Президентінің Қ азақ стан халқ ына жолдауы», Алматы – 1998 ж.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

13. Қ оғ амдық шаруашылық ты жү ргізудің нысандары қ андай?

14. Қ оғ амдық шаруашылық тың негізгі белгілері қ андай?

15. Игілік, ө нім, тауар жә не қ ызмет ұ ғ ымдарының айырмашы-лық тарын кө рсетің із?

16. Тауар туралы қ андай теориялар бар?

17. Тауардың қ асиеттері қ андай?

18. Ең бек ө німділігі жә не ең бек қ арқ ындылығ ы дегеніміз не?

19. Қ оғ амдық қ ажетті жұ мыс уақ ыты қ алай анық талады?

20. Ақ шаның шығ у тегі туралы кө зқ арастар қ андай?

21. Ақ шаның экономикалық категория ретіндегі мә ні қ андай?

22. Ақ шаның атқ аратын қ ызметтері қ андай?

23. Ақ шаның теориялары қ андай?

24. Ақ шаның сандық теориясы дегеніміз не?

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

4. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

5. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

6. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Қ ызмет кө рсету ерекше экономикалық игілік ретінде.

2) Ең бек қ ұ нының теориясы.

Тест тапсырмалары:

1. Экономикалык игiлiктер дегеніміз – бұ л:

А) Айырбасқ а арналғ ан материалды - заттық ө нiмдер.

В) Тұ тынуы ө ндiрiспен сә йкес келетiн материалдық қ ызмет нә тижесi.

С) Қ ажеттiлiктi қ анағ аттандыратын тауарлар мен қ ызметтер.

D) Ө ндiрiс факторлары.

Е) Ө ндiргіш кү штер.

2. Тауарлы ө ндірістің қ алыптасуының негізгі себептері қ андай?

А) Қ оғ амдық ең бек бө лінісінің жә не айырбастың дамуы.

В) Мемлекеттік басқ арудың кү шеюі.

С) Қ алдық сыз ө ндірістердің пайда болуымен байланысты.

D) Несиелік ақ шалардың дамуы.

Е) Ірі ө ндіруші – монополистердің пайда болуы.

3. Ө тімділік дегеніміз - бұ л:

А) Тарихи қ алыптасқ ан ақ ша айналысын ұ йымдастыру формасы.

В) Ақ ша айналымының жылдамдығ ы.

С) Қ андай да бір активтің айырбас қ ұ ралына тез айналуы.

D) Ақ шаның тез қ ұ нсыздануы.

Е) Ақ ша жү йесінің элементі.

4. Тарихи қ алыптасқ ан жә не мемлекеттің заң ымен бекітілген ақ ша айналысын ұ йымдастыру формасы:

А) Ақ ша жү йесі. В) Ақ ша айналымы. С) Ақ ша массасы. D) Ұ лттық валюта. E) Ұ лттық жә не шетел валюталары.

5. Қ ұ н ө лшемі -...:

А) Табыс. В) Шығ ын. С) Бағ а. D) Тепе-тең дік бағ а. Е) Икемділік.

6. Пә тер сатып алу ү шін сіз коммерциялық банктен несие аласыз. Бұ л жерде ақ ша қ андай қ ызмет атқ арады?

A) Қ ұ н ө лшеуші. B) Айналым қ ұ ралы. C) Тө лем қ ұ ралы. D) Жинақ тау қ ұ ралы. E) Есеп қ ұ ралы.

7. Ақ шаның толық анық тамасы:

А) Адамдар арасындағ ы келісім ө німі. В) Тауар айырбасына тү сетінің барлығ ы. С) Ликвидтілікке ие тауарлардың барлығ ы. D) Жалпы эквиваленттік пен абсолютті ликвидтілікке ие ерекше тауар. Е) Сатып алу.

8. Тауарлы шаруашылық тың қ алыптасуына не себеп болды?

А) Ресурстарды еркін айырбастау. В) Ә ртү рлі шаруашылық субъектілердің бар болуы. С) Машина ө ндірісінің қ алыптасуы.

D) Қ оғ амдық ең бек бө лінісі. Е) Тұ тынудың ө суі.

9. Тө мендегі келтірілгендердің қ айсысы тауар болып келеді:

A) Tабиғ аттың сыйлары. B) Жер. С) Айырбастауғ а арналғ ан ең бек ө німі. D) Зауыт ішіндегі айналымның шикізаттары. Е) Жұ мыс кү ші.

10. Қ ызмет кө рсету салаларында орын алатын бағ аның тү рі:

А) Бө лшек сауда бағ асы. В) Кө терме сауда бағ асы. С) Тарифтер.

D) Прейскуранттық бағ алар. E) Тарифтік бағ алар мен прейскуранттық бағ алар.

11. Тарихта монометализмнің қ андай тү рлері болғ ан?

А) Мыс, кү міс, алтын. В) Кү міс пен алтын. С) Алтын, кү міс, қ ола.

D) Тек қ ана алтын болғ ан. E) Тек қ ана кү міс болғ ан.

12. К. Маркс ө зінің ғ ылыми зерттеуін неден бастады?

A) Қ осылғ ан қ ұ нды талдаудан. B) Тауарды талдаудан. C) Ең бектің қ ұ нын анық таудан. D) Ақ шаның табиғ атын зерттеуден.

E) Экономикалық дағ дарыстардың себептерін дә лелдеуден.

13. Экономикалық игіліктер ұ ғ ымын алғ аш кім ғ ылымғ а енгізген?

A) Итальян экономисі А. Пезенти. B) Ағ ылшын экономисі А. Пезенти. C) Ағ ылшын экономисі У. Петти.

D) А. Маршалл. E) К. Маркс.

14. Тауар дегеніміз не?

А) Ә ртү рлі тұ тынушылық қ ұ ндар. В) Айырбас ү шін ө ндірілген ө нім. С) Белгілі игіліктердегі адамдардың қ ажеттілігі. D) Ә ртү рлі игіліктер мен қ ызметтердің қ ұ нын ө лшеу қ ұ ралы. Е) Ө ндіріс шығ ынының бағ асы.

15. Қ андай шарт нарық тық шаруашылық тың қ алыптасып, қ ызмет етуіне кедергі болады?

А) Қ оғ амдық ең бек бө лінісі. В) Экономика субъектілерінің экономикалық бейімделуі.

С) Ө ндіру мен бө луді қ атаң басқ ару жү йесі. D) Кә сіпкерлік субъектілерінің тә уелсіздігі.

Е) Ө ндіріс.

16. Мыналардың қ айсысы экономикалық игілікке жатпайды?

А) Сү ң гуір қ айық. В) Демалыс жә не кө ң іл кө теру орындары.

С) Жел энергиясы. D) Білім беру. Е) Су.

17. «Ә лемдік ақ шалар» - ақ шаның қ ызметін:

А) Алтын мен кү містер атқ арады. В) Бағ алы қ ағ аздар атқ арады.

С) Қ олма-қ ол ақ шалар атқ арады. D) Дамығ ан елдердің валюталары атқ арады. Е) Ә лемдегі барлық елдердің валюталары атқ арады.

18. Натуралды шаруашылық кезінде ө нім:

А) Айырбас жасау ү шін ө ндіріледі.В) Тек мемлекеттің арнайы тапсырыс ү шін ғ ана ө ндіріледі. С) Жеке тұ тыну ү шін ө ндіріледі.

D) Сауда-саттық ү шін ө ндіріледі.

Е) Жеке тұ тыну ү шін де, сату ү шін ө ндіріледі.

19. Ақ ша экономикалық категория ретінде – бұ л:

A) Жалпылама эквивалент қ ызметін атқ аратын тауар. B) Басқ а тауарғ а қ арай қ ұ нын анық тайтын тауар. C) Алтынмен қ ұ нын анық тайтын тауар. D) Алтын жә не кү міс.

E) Тауар айырбасына қ ызмет атқ аратын қ ұ рал.

20. Ақ шаның қ андай қ ызметі бағ а ұ ғ ымын білдіреді?

А) Қ ұ н ө лшеу қ ызметі. В) Қ ор жинау қ ызметі. С) Ә лемдік ақ ша қ ызметі. D) Тө лем қ ұ ралы қ ызметі. Е) Айналыс қ ұ ралы қ ызметі.

21. Экономиканы ұ йымдастырудың формасы – натуралды шаруашылық, ол қ алай сипатталады:

А) Ең бек ө німдері нарық та айырбас ү шін ө ндіріледі.

В) Ө ндірушілердің интеграциясы, яғ ни бірігіп жұ мыс істеуі орын алады.

С) Ө німдер ө зіндік тұ тыну ү шін, яғ ни ішкі шаруашылық тар ү шін ө ндіріледі.

D) Ө ндірушілердің белгілі бір ө німнің тү рін ө ндіруде мамандануы.

Е) Ешқ андай дұ рыс жауабы жоқ.

22. Айырбастың мақ саты не?

А) Эквивалентсіз айырбас жолымен пайда табу.

В) Ө ндірушінің ө зі ө ндірмейтін қ ажетті игіліктерді тұ тыну жә не қ анағ аттандыру.

С) Ішкі шаруашылық тұ тыну мақ сатында материалдық игіліктерді ө ндіру.

D) Ө з ең бегімен ө ндірілетін игіліктерді тұ тыну.

Е) Барлық жауаптары дұ рыс берілген.

23. Тауардың қ ұ нына не жатады?

A) Тауар ө ндірісіне жұ мсалғ ан ең бек. B) Тауардың пайдалы қ асиеті. C) Басқ а тауарғ а айырбасталуы. D) Тауардың сиректілігі.

E) Адамдардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыру қ асиеті.

24. Қ андай да бір активтің айырбас қ ұ ралына тез айнала алу қ абілеті:

А) Ө ткізгіштік. В) Ө тімділік. С) Қ озғ алғ ыштық. D) Ақ шаның айналу жылдамдығ ы.

E) Айырбас жылдамдығ ы.

25. Доллар, еуро, йена, т.б. - бұ лар:

А) Бұ лардың қ ұ ны бү гінгі кү ні тө мендеп барады.

В) Бірін бірі толық тырып отыратын валюталар.

С) Ақ шаның «ә лемдік ақ шалар» ретіндегі қ ызметін атқ арады.

D) Бұ лардың арасында қ азір бә секе кү шті.

E) Ә лемдегі ең тұ рақ ты валюталар.

Нарық тық механизм.

Сұ раныс пен ұ сыныс теориялары

Мақ саты: нарық ұ ғ ымына анық тама бере отырып, оның тү рлеріне, қ ызметтеріне, принциптеріне тоқ талу, оның негізгі элементтерін, соның ішінде сұ раныс пен ұ сыныс теориясын, икемділіктің мә нін жан-жақ ты талқ ылау.

Талқ ылау сұ рақ тары:

5.1 Нарық тың мә ні, негізгі элементтері жә не ә ртү рлі жіктелу ө лшемдеріне байланысты тү рлері

5.2 Нарық тың атқ аратын қ ызметтері мен принциптері.

5.3 Инфрақ ұ рылым жә не нарық тық инфрақ ұ рылым.

5.4 Сұ раныс пен ұ сыныс: мә ні, ә сер ететін факторлары, заң дары, қ исық тары. Нарық тық тепе-тең дік

5.5 Икемділік ұ ғ ымы. Сұ раныс пен ұ сыныс икемділігі

Негізгі ұ ғ ымдар: нарық, «кө рінбейтін қ ол», нарық тың тү рлері, нарық элементтері, нарық тың принциптері, сұ раныс, сұ раныс детерминанттары, сұ раныс заң ы, ұ сыныс, ұ сыныс детерминанттары, ұ сыныс заң ы, нарық тық тепе-тең дік, тепе-тең дік бағ а, тепе-тең дік кө лем, артық шылық, тапшылық, икемділік, икемділік коэффициенті, сұ раныс икемділігі, ұ сыныс икемділігі, сұ раныстың бағ а бойынша икемділігі, сұ раныстың табыс бойынша икемділігі, сұ раныстың қ иылысқ ан икемділігі, т.б.

5.1 Нарық тың мә ні, негізгі элементтері жә не ә ртү рлі жіктелу ө лшемдеріне байланысты тү рлері

Жалпы нарық немесе рынок деген ұ ғ ымды классикалық саяси экономия бағ ытының негізгі ө кілі Адам Смиттің (1723-1790 жж.) «кө рінбейтін қ ол» қ ағ идасымен байланыстыруғ а болады. Оның айтуынша, «кө рінбейтін қ ол» - бұ л сатушылар мен сатып алушылардың ө зара ә рекеттерін тиімділікке жетелейтін автоматты ө зін ө зі реттеу механизмі, ө ндірушілердің пайдасын арттыруғ а жә не тұ тынушылардың пайдалылығ ын максималдауғ а итермелейтін кү ш жә не мә жбү рлейтін бә секелік кү рес. Сондық тан, классикалық бағ ытқ а сә йкес, нарық ө зін ө зі автоматты тү рде реттейтін механизм деген тұ жырым қ алыптасқ ан. Нарық деген ұ ғ ымғ а бірнеше анық тама беруге болады.

Нарық (рынок) дегеніміз 1) тауарлар мен қ ызметтерді сату жә не сатып алумен байланысты барлық экономикалық қ атынастар жиынтығ ы;

2) ө зара айналым сферасын сипаттайтын тауар – ақ ша қ атынастары;

3) сатушылар мен сатып алушылардың мү дделерін келістіріп отыратын сиқ ырлы қ ұ рал немесе тетік; Д И

4) тауарлар мен қ ызметтер арқ ылы кез келген салада ә рекетке тү сетін экономикалық агенттердің кез келген жағ дайда ө зара ү йлесім табуы;

5) сұ раныс, ұ сыныс жә не бағ а арқ ылы ө зін ө зі реттейтін механизм. Міне осы тү сініктерге байланысты нарық жағ дайында, сұ раныс пен ұ сыныстың бітпейтін ө зара ә рекеттестігі сипатталады.

Нарық тың пайда болу жағ дайын ең алдымен мыналар анық тайды:

1) Қ оғ амдық ең бек бө лінісі.

2) Ө ндірушілердің дербестілігі жә не экономикалық таң даудың еркіндігі.

3) Ө ндірушілердің жеке меншік шең беріндегі экономикалық оқ шаулануы.

Нарық қ ұ рылымының ә ртү рлі жіктелу ө лшемдеріне байланысты тү рлері орын алады:

1) Нарық тық қ атынас объектілерінің экономикалық мү дделері бойынша:

- тауарлар мен қ ызметтер (игіліктер) нарығ ы;

- ө ндіріс факторларының нарығ ы, соның ішінде, ең бек нарығ ы, капитал нарығ ы жә не жер нарығ ы;

- қ аржы нарығ ы;

- ақ парат нарығ ы.

2) Географиялық орналасуы бойынша:

- жергілікті нарық;

- аймақ тық нарық;

- ұ лттық нарық;

- дү ниежү зілік нарық.

3) Бә секенің шектелу дең гейі бойынша:

- жетілген бә секе нарығ ы;

- монополиялық нарық;

- олигополиялық нарық;

- монополистік бә секе нарығ ы.

4) Салалар бойынша:

- автомобиль нарығ ы;

- компьютер нарығ ы, т.б.

5) Сатылу сипаттамасы бойынша:

- кө терме сауда нарығ ы;

- бө лшек сауда нарығ ы;

- фьючерстік сауда нарығ ы.

6) Заң нормаларына сә йкестігі бойынша:

- ресми нарық;

- ресми емес (кө лең келі) нарық.

5.2 Нарық тың атқ аратын қ ызметтері мен принциптері. Нарық тық инфрақ ұ рылым

Нарық тың мазмұ нын оның атқ аратын қ ызметтерінен толық кө руге болады. Нарық тың атқ аратын негізгі қ ызметтері:

1) Нарық тың ақ параттық қ ызметі – нарық тың экономиканың қ азіргі жағ дайлары туралы маң ызды мә ліметтерді тарата алуы. Бұ л жерде нарық арқ ылы ө нім ө ндіруге кеткен шығ ындар, олардың бағ аларының ауытқ уы, сатылуы мен сатып алынуы сияқ ты ақ параттар ү немі ағ ылып отырады.

2) Нарық тың делдалдық қ ызметі – нарық тың тұ тынушығ а ө зіне қ олайлы сатушыны тауып беруіне жә не ө ндірушіге ө зіне пайдалы сатып алушыны таң дай алуына мү мкіндік жасау қ абілеті. Бұ л жерде нарық арқ ылы сатып алушылар мен сатушылардың байланысы орнап екі жақ ты операциялар жасалынып отырады.

3) Нарық тың бағ а белгілеушілік қ ызметі – нарық тың тек қ оғ амғ а ғ ана қ ажетті шығ ындарды қ абылдауды жә не тө леуді талап етуі. Бұ л жерде нарық арқ ылы ө німдер мен қ ызметтерге бағ а белгілеу жү зеге асырылады. Бағ а сұ раныс пен ұ сыныстың ә серінен ауытқ ып отырады.

4) Нарық тың реттеушілік қ ызметі – нарық тың ақ ша қ аражаттарының тиімсіз саладан тиімді салағ а кө шуін қ амтамасыз етіп болашағ ы бар салалардың дамуына жағ дай жасауы. Бұ л жерде нарық арқ ылы қ оғ амдық ө ндірісті реттеу не, қ алай жә не кім ү шін деген мә селелерді шешу жолымен жү зеге асырылады.

5) Нарық тың сауық тырушылық қ ызметі – нарық тың қ оғ амдық ө ндірісті бә секеге тө теп бере алмайтын, ә лсіз, икемсіз жә не қ абілетсіз кә сіпкерлерден тазарта отырып бә секеге жарамды аса белсенділер мен тапқ ырларғ а жол ашып отыруы.

Нарық тың осындай қ ызметтері арқ ылы жұ мыс істеу механизмі басты ү ш принципке негізделеді:

1) Маржиналды (шекті) талдау принципі – нарық субъектілерінің, тұ тынушылар мен ө ндірушілердің ө здерінің шектеулі мү мкіндіктері тең болғ анша дейін қ осымша пайда алуғ а жә не қ осымша пайдалылық ты сезінуге ә рдайым ұ мтыла беруін сипаттайтын мінез-қ ұ лық тың қ ағ идасы. Бұ л жерде оларғ а орташа шамалар емес, шекті шамалар шешуші ә сер етеді.

2) Баламалы (экономикалық) таң дау принципі – берілген шығ ындар дең гейінде қ оғ амның қ ажеттіліктерін максималды тү рде қ анағ аттандыру мақ сатының орындалуы кезінде бірдей альтернативті нұ сқ алардың ішінен ең дұ рысын жә не жақ сысын таң дап алу. Бұ л жерде нарық субъектілері тікелей шығ ындары мен жіберіп алғ ан мү мкіндіктерін немесе алынбағ ан пайдаларын салыстырып отырады, яғ ни, осындай қ ағ иданың орын алуы нарық субъектілерінің қ олда бар мү мкіндіктерді тиімдірек пайдаланудың жолын іздеуге итермелейді.

3) Экономикалық ұ тымдылық принципі – рационалды субъектінің ө з алдына қ ойғ ан мақ саттарын жү зеге асыру барысында берілген шығ ындар дең гейінде немесе ең аз шығ ынмен максималды нә тижелілікке жетуіндегі ұ тымды шешім қ абылдау ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ы. Бұ л жерде нарық тың ә рбір субъектісі аса жоғ ары кө рсеткішке жетуіне тырысады: тұ тынушы ө з қ ажеттіліктерін максималдауды, фирма ө з пайдасын арттыруды, мемлекет халық тың ә л-ауқ атын кө теруді мақ сат етеді.

Осы аталғ ан принциптер негізінде нарық механизмі сұ раныс пен ұ сыныс сияқ ты қ арама-қ арсы кү штерді жә не нарық тық бағ аларды пайдалануғ а негізделген нарық тық тепе-тең дікті қ алыптастыруғ а мү мкіндік береді.

5.3 Инфрақ ұ рылым жә не нарық тық инфрақ ұ рылым

Инфрақ ұ рылым – бұ л қ оғ амдық ө ндірістің қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін фирмалардың қ ызметіне жә не тұ рғ ындардың ө мір-тіршілігіне ә сер ететін шаруашылық ұ йымдарының жә не коммерциялық емес мекемелердің кешенді жү йесі.