Ресурстар. 1 страница

3. Игіліктер.

Енді осыларғ а кең ірек тоқ тауымыз қ ажет.

Кез-келген экономикалық мә селелер қ ажеттіліктерді зерттеуден басталады. Экономикалық ғ ылымның бастамасы ең алдымен, экономикалық қ ажеттіліктер жә не олардың қ анағ аттандырылу тә сілдері болып табылады.

Қ ажеттіліктер – бұ л экономиканың субъектілеріне белгілі бір экономикалық қ ызметті атқ аруғ а итермелейтін ішкі ниеттер мен ынта-жігерлер, немесе басқ аша сө збен айтқ анда, адамның ө мір сү руін қ амтамасыз етуге жә не де жеке бір индивидтің, фирманың жә не тұ тастай қ оғ амның дамуына қ ажетті заттар мен нә рселерге деген жетіспеушіліктен туындайтын мұ қ таждық тар. Қ оғ амның кез келген қ ажеттілігі игіліктер арқ ылы қ анағ аттандырылуы тиіс.

Игіліктер – бұ л қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыратын қ ұ ралдар; ө ндірушілер мен тұ тынушылардың экономикалық қ ызметінің объектісі. Олар шексіз (мысалы, ауа, кү ннің нұ ры, жел энергиясы) жә не шектеулі кө лемде болып келеді. Шектеулі кө лемдегі игіліктерді экономикалық игіліктер деп атайды. Яғ ни, экономикалық игіліктер дегеніміз – экономикалық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыра алу қ асиетіне ие материалдық жә не материалдық емес заттар мен қ ызметтер. Ал экономикалық игіліктердің ерекше тү ріне тауар немесе қ ызмет кө рсету жатады. Тауар немесе қ ызмет кө рсету дегеніміз – нарық тық экономикалық жү йеде сатылатын жә не сатып алынатын материалдық жә не материалдық емес экономикалық игіліктер. Адамдардың экономикалық қ ажеттіліктері кө бінесе игіліктерді ө ндіру мү мкіндігінен асып кетіп отырады. Сондық тан да, жетпеген тұ тынушылық игілікті ө ндіру ү шін жанама экономикалық игілік – ресурстар қ ажет.

Ресурстар – бұ л қ андай да бір экономикалық қ ажеттілікті қ анағ аттандыруы тиіс экономикалық игіліктерді (тауарлар мен қ ызметтерді) ө ндіруде қ олданылатын ресурстардың барлық тү рлері немесе басқ а игіліктерді ө ндіруде қ олданылатын игіліктер. Сондық тан да, оларды ө ндіріс факторлары деп атайды. Қ азіргі уақ ытта, олардың негізгі тү рлеріне ең бек, капитал, жер, кә сіпкерлік қ абілет жә не ақ парат жатады.

Экономикалық теорияда ө ндіріс факторларын талдаудың маң ызы ө те зор. Осығ ан сә йкес, ө ндіріс факторларына деген екі ғ ылыми кө зқ арас қ алыптасқ ан: олар - маркстік жә не маржиналистік.

1. Маркстік тұ жырымдама ө ндірістің ү ш факторын бө ліп кө рсетеді: 1) адамның ең бегі; 2) ең бек заттары; 3) ең бек қ ұ ралдары. Адамдардың ең бек ү дерісінде ө ң деуге тү сетін табиғ ат заттарын ең бек заттары деп атайды. Олардың екі тү рі орын алады, біріншіден, табиғ аттың тікелей берген заттары (балық, мұ най, газ, т.б.), екіншіден, ө ң деуге тү скен ең бек заттары (шикізат). Ең бек қ ұ ралдары деп адамдардың солардың кө мегімен ең бек затына ық палын білдіретін қ ұ ралдарын айтады. Ең бек қ ұ ралдарына машиналар, станоктар, жабдық тар, қ ұ рал-саймандар, ө ндірістік ғ имараттар, жолдар жә не басқ алары жатады. Ең бек заттары мен ең бек қ ұ ралдары бірігіп жиынтығ ында ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын қ ұ райды. Ал ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын жә не ө ндірістік тә жірибесі бар, ең бек қ ұ ралдарын іс-ә рекетке икемдеп қ осатын адамдарды қ оғ амның ө ндіргіш кү штері деп атайды.

2. Маржинализм тұ жырымдамасы бойынша, ө ндіріс факторлары тө ртке бө лінеді: 1) ең бек; 2) капитал; 3) жер; 4) кә сіпкерлік қ абілет.

Ең бек – бұ л ө ндіріске тартылатын жұ мыс кү шінің жиынтығ ы ретінде қ арастырылатын адамның интеллектуалдық жә не физикалық іс-ә рекетінің жиынтығ ы.

Капитал – ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының жиынтық кешенінің материалдық формасы ретінде саналатын машиналар, қ ұ рал-саймандар, қ оймалар, кө лік жә не байланыс қ ұ ралдары, т.б.

Жер – бұ л табиғ и байлық тар, жердің қ ыртысы, пайдалы қ азбалар, орман жә не су ресурстары, жыртуғ а жарамды жерлер тү рінде қ арастырылатын табиғ и ресурстардың жиынтығ ы.

Кә сіпкерлік қ абілет - ө ндірісті ұ йымдастыру жә не оғ ан бақ ылау жасау бойынша шешуші ә рекет ретінде қ арастырылатын ерекше фактор.

Қ азіргі кездері осы аталғ ан ө ндіріс факторларының қ атарына менеджмент пен ақ парат ресурстарын қ осады. Менеджмент – бұ л идеялар, модельдер, инновациялық ө нім ү лгілері, технологиялар, ұ йымдастыру нысанында кө рінетін ерекше ресурс. Ақ парат технологиялық жаң арудың қ озғ аушы кү ші, ө ндіріске жаң а идеяларды жә не жобаларды енгізудің кө зі ретінде қ арастырылады.

Сонымен қ атар, қ азіргі экономистер ө ндіріс факторларына сә йкесінше, экологиялық факторды жә не уақ ытты жатқ ызады. Экологиялық фактор бұ л жерде экономикалық ө судің импульсі ретінде қ оршағ ан ортаның ластануымен байланысты ө ндіріс мү мкіндігінің шектеулілігін тү сіндіреді. Уақ ыт факторы да ө ндірісте қ олданылатын жә не оның тиімді жұ мсалуын кө рсететін шектеулі ерекше ресурс ретінде кө рінеді.

2.3 Шектеулілік жә не экономикалық таң дау мә селесі. Ү немділік

Уақ ыттың ә рбір нақ ты кезең інде экономикалық ресурстардың шектеулілігі мә селесі орын алады.

Ресурстардың шектеулілігі дегеніміз – барлық экономикалық қ ажеттіліктерді бір мезетте қ анағ аттандыру мү мкін еместігінің кө рсеткіші. Ресурстар шектеулі болғ андық тан оларды тиімді пайдалану қ ажет. Ә р ө ндірістік ресурстың шегінің болуы жә не экономикалық мақ саттардың кө п болуы – экономикалық таң дау мә селесін туындатады.

Экономикалық таң дау дегеніміз – берілген шығ ындар дең гейінде қ оғ амның қ ажеттіліктерін максималды тү рде қ анағ аттандыру мақ сатының орындалуы кезінде бірдей альтернативті нұ сқ алардың ішінен ең дұ рысын жә не жақ сысын таң дап алу. Кез келген қ оғ амның алдында ә рдайым шектеулі ресурстардың аһ уалы мен бағ ытын анық тау мә селесі тұ рады. Пайда болғ ан мә селелерді шешудің ең жақ сы нұ сқ аларын таң дап соны жү зеге асыру барысында экономикалық субъект экономикалық рационалдылық қ а жә не ұ тымды шешім қ абылдауғ а жү гінеді.

Экономикалық рационалдылық немесе ұ тымды шешім қ абылдау дегеніміз – рационалды субъектінің ө з алдына қ ойғ ан мақ саттарын жү зеге асыру барысында берілген шығ ындар дең гейінде немесе ең аз шығ ынмен максималды нә тижелілікке жетуіндегі ұ тымды шешім қ абылдау ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ы. Сондық танда, микроэкономикалық теорияда ә рбір шаруашылық жү ргізуші субъект аса жоғ арғ ы кө рсеткішке жетуіне тырысады: тұ тынушы ө з қ ажеттіліктерін максималдауды, фирма ө з пайдасын арттыруды, мемлекет халық тың ә л-ауқ атын кө теруді мақ сат етеді.

Экономикалық таң дау мә селесі ү немдеу мә селесімен тығ ыз байланысты болып келеді. Ү немдеу мә селесі дегеніміз – берілген экономикалық субъектінің берілген қ ажеттілікті қ анағ аттандыруғ а игіліктерді дұ рыс ойластырып жә не шектеп жұ мсауынан туындайтын мә селелер, демек соның нә тижесінде басқ а да қ ажеттіліктерге осы игілікті жеткізе алу. Алайда, балама қ ажеттіліктерді шектеулі игіліктермен қ анағ аттандыруды тү сіндірген кезде экономикалық ә рекеттердің шығ ындары туралы айтып ө туіміз керек, себебі кез келген экономикалық қ ызмет шығ ындарсыз орындалмайды. Нақ ты ө мірде адамдар ү немі баламалы (альтернативті) шығ ындармен кезігіп отырады. Бір ө німді ө ндіре отырып біз екінші бір ө німді ө ндіруден бас тартуымыз қ ажет. Ұ тымды субъект болашақ шығ ындарын есепке алып қ оймай, сонымен қ атар, ол оң тайлы экономикалық таң дау жасау ү шін қ олданыла алмағ ан жә не жіберіп алғ ан ө ндірістік мү мкіндіктер шығ ындарын да есепке алуы қ ажет. Яғ ни, баламалы (альтернативті) шығ ындар дегеніміз – жіберіп алғ ан немесе қ олданыла алмағ ан мү мкіндіктер шығ ындары, бір ө німді ө ндіру барысында қ ұ рбан болғ ан жә не таң дауғ а ие болмағ ан балама нұ сқ алардың сол ө німді ө ндірудің қ ұ нымен ө лшенген шығ ындары.

2.4 Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы жә не оның экономикалық мә ні

Экономикалық таң дау кезінде баламалы шығ ындарды есептеу экономикалық талдаудың маң ызды принциптерінің бірі болып есептелетіндігі бізге белгілі.

Енді баламалы (альтернативті) шығ ындарды график арқ ылы, яғ ни ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы арқ ылы кө рсетуге болады. Бұ л қ исық – екі секторлы экономикалық модель. Берілген ө ндірістік ресурстар қ орын жә не белгілі дең гейдегі технологияны пайдаланып, осы ресурстан дайын ө нім ө ндіргенде бір ғ ана баламалы игіліктің ө ндірісін кең ейтуге болады, бірақ осы уақ ытта басқ а игіліктің ө ндірісі азаяды. Жә не де бұ л кезде ресурстардың ө ндірістік қ ұ рылымдарының баламалы мү мкіндіктері ө те кө п болады.

Ө ндірістік мү мкіндіктер дегеніміз – технологиялық дамудың белгілі бір дең гейінде қ олдағ ы бар ресурстардың барлығ ын аса толық жә не тиімді пайдалана отырып экономикалық игіліктерді ө ндірудегі қ оғ амның мү мкіндіктері. Жоғ арыда атап ө ткеніміздей, ө німнің мү мкін шығ арылымын ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы сипаттайды. Мысалы, қ оғ амда тек қ ана екі игілік ө ндіріледі: тұ тыну заттары жә не инвестициялық тауарлар. Оны 2.1 суретінен кө руге болады. Осы суретке сә йкес, А нү ктесінде – ресурстардың барлығ ы тұ тыну заттарын ө ндіруге жұ мсалады. Е нү ктесінде – ресурстардың барлығ ы инвестициялық тауарларды ө ндіруге жұ мсалады. D нү ктесі – тиімсіз ө ндірісті білдіреді. N нү ктесі – мү мкін емес ө ндірісті сипаттайды. А, В, С, Е нү ктелерінен ө тетін қ исық ты біз ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы – ресурстарды толық пайдалану кезіндегі альтернативтік нұ сқ аларды сипаттайтын қ исық деп атаймыз.

А

тұ тыну В. N

заттары

С

. D

E

Инвестициялық тауарлар

Сурет 2.1 Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы

Ә дебиеттер тізімі

1. С. Ә кімбеков, А.С. Баймұ хаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқ у қ ұ ралы. Жалпы редакция С. Ә кімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.

2. Жалпы экономикалық теория. Оқ улық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағ ындық ов, Б.А. Жү нісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқ арғ ан Ө.Қ. Шеденов – Ақ тө бе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.

3. Я. Ә убә кіров, К. Нә рібаев, М. Есқ алиев, Е. Жатқ анбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқ улық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.

4. Ғ абит Ж.Х. Экономикалық теория: оқ у-ә дістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.

5. Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқ у қ ұ ралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.

6. Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.

7. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672.

8. Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқ у қ ұ ралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.

9. Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандық тарғ а арналғ ан қ ысқ аша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағ ы ЕҰ У., 2008. – 147 б.

10. Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқ улық. - Ақ тө бе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.

11. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Ә леуметтік-экономикалық жаң ғ ырту – Қ азақ стан дамуының басты бағ ыты», 2012 ж. 28 қ аң тар.

12. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Болашақ тың іргесін бірге қ алаймыз», 2011 ж. 28 қ аң тар.

13. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Жаң а онжылдық – Жаң а экономикалық ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері», 2010 ж. 30 қ аң тар.

14. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Дағ дарыстан жаң ару мен дамуғ а». 2009 ж. 7 наурыз.

15. Н.Ә. Назарбаев. Қ азақ стан - 2030: «Ел Президентінің Қ азақ стан халқ ына жолдауы», Алматы – 1998 ж.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

1. Экономиканың негізгі ү ш мә селесі қ алай шешіледі?

2. Қ оғ амдық ө ндірістің мә ні неде?

3. Қ оғ амдық ө ндірістің тү рлері мен тұ рпаттары қ андай?

4. Қ оғ амның ө ндіргіш кү штері мен ө ндірістік қ атынастары қ андай?

5. Ресурстар мен ө ндіріс факторларының тү рлері қ андай?

6. Ресурстардың шектеулілігі мә селесі дегеніміз не?

7. Экономикалық таң дау мә селесі қ алай туындайды?

8. Экономикалық субъектілер экономикалық ұ тымдылық қ қ а қ алай ұ мтылады?

9. Экономикалық тиімділік дегеніміз не?

10. Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ының экономикалық мә ні неде?

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

1. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

2. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

3. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Қ оғ амның ө ндіргіш кү штері жә не ө ндірістік қ атынастар.

2) Экономикалық тиімділік жә не балама шығ ындар.

4. Тест тапсырмалары:

1. Материалдық емес ө ндіріс саласын кө рсетің із:

А) Қ ұ рылыс. В) Ауыл шаруашылығ ы. С) Ө неркә сіп. D) Білім беру.

Е) Материалдық -техникалық жабдық тау.

2. Барлық экономикалық ресурстарды тө мендегі категориялардың қ айсысына жатқ ызуғ а болады?

А) Тұ тыну, жинақ тау жә не салық тар. В) Жалақ ы, рента, пайыз, пайда.

С) Капитал мен кә сіпкерлік. D) Жер, ең бек, капитал, кә сіпкерлік қ абілет. Е) Шексіз энергия мен білім.

3. Қ оғ амдық ө нім деп:

А) Халық тұ тынатын тауарларды айтамыз.

В) Ұ лттық ө німді сатудан тү скен табысты айтамыз.

С) Қ оғ амда белгілі бір уақ ыт ішінде ө ндірілетін материалдық игілік-терді атайды.

D) Мемлекетімізге қ ажетті ө німді атайды.

Е) Бө лшек саудамен қ оғ амдық тамақ тану саласындағ ы тауарларды айтады.

4. Ұ дайы ө ндіріс - бұ л:

А) Халық қ а қ ажетті ө німдер ө ндірісі.

В) Ү немі қ айталанып жә не жанғ ырып отыратын ө ндіріс.

С) Алдағ ы уақ ытта ө ндірілетін ө ндіріс.

D) Жыл сайын ө ндіріліп отыратын ө німдер тобы.

Е) Ең бек жә не ө нім айырбастау қ атынастары.

5. Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы нені кө рсетеді:

А) Шаруашылық тың ө ндіруі тиіс екі тауарының нақ ты мө лшерін.

В) Екі тауардың мү мкін комбинацияларының ең жақ сысын.

С) Қ олда бар ресурстардың нақ ты мө лшеріне сә йкес тауарлардың балама комбинацияларын.

D) Ө ндіріс факторлары ө німділігінің тө мендеу заң ы жү зеге асқ ан уақ ытты.

Е) Аталғ андардың ешқ айсысын кө рсетпейді.

6. Мыналардың қ айсысы жеке тұ тынуғ а жатады:

А) Парктер немесе саябақ тар. В) Университеттер. С) Тұ рғ ын ү йлер. D) Бала-бақ шалар. Е) Кинотеатрлар қ ұ рылысы.

7. Экономикалық таң дау мә селесі қ андай сұ рақ тарды шешедi?

А) Не, қ ашан жә не қ алай. B) Қ анша, қ андай тү сте жә не қ андай кө лемде. C) Қ ашан, не жә не қ алай. D) Не, қ алай жә не кiмге. E) Кiмге, қ айда жә не қ анша.

8. Егер қ оғ ам шығ ындарды азайтып кірістерді максималдауғ а тырысса, онда экономикалық мақ сат неде?

А) Экономикалық тиімділікте. B) Толық жұ мысбастылық ты қ амтамасыз етуде. C) Экономикалық ө суде. D) Экономикалық еркіндікте. E) Экономикалық қ ауіпсіздікте.

9. Ең бек ө німділігі қ андай қ атынаспен ө лшенеді?

A) Ө німнің нақ ты кө лемінің жұ мыс уақ ытына қ атынасымен.

B) Капитал шығ ынының ең бек шығ ынына қ атынасымен.

C) Ө німнің нақ ты кө лемінің халық санына қ атынасымен.

D) Жұ мыс уақ ытының нақ ты ө нім кө леміне қ атынасымен.

E) Капитал шығ ынының ө німнің нақ ты кө леміне қ атынасымен.

10. Белгілі бір нә тижеге немесе қ алаулығ а жету ү шін бас тартуғ а тура келетін нә рсе:

A) Бұ л – баламалы (альтернативтік) шығ ындар болып табылады.

B) Ә ртү рлі себептерге байланысты пайда табудан бас тарту.

C) Ол – трансакциондық шығ ындар болып табылады.

D) Салық тө леуден жалтару деген сө з

E) Заң дылық ты уақ ытша мойындамау

11. Тө мендегілердің қ айсысы экономикалық ресурстарғ а жатпайды?

А) Жер. В) Ең бек. С) Дивиденд. D) Кә сіпкерлік қ ызмет. Е) Капитал.

12. Ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндіріс:

A) Айналымдағ ы ақ ша санының кө беюі.

B) Барлық кө бею мө лшерінде ө ндірістің жаң аруы.

C) Материалды игіліктердің болуымен байланысты жаң арту.

D) Ө ндіріс пен тұ тыну арасындағ ы ө зара байланыс.

E) Бағ а дең гейінің ө суі.

13. Қ оғ амның қ арапайым ө ндіргіш кү штеріне не жатады?

А) Жоспарлау. В) Жер, су, қ азба байлық тары. С) Инфрақ ұ рылым жә не оның элементтері. D) Жұ мыс кү ші жә не ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары. Е) Ө ндірісті қ оғ амдастыру формасы.

14. Капитал – ол қ оғ амның бү кіл ө ндірістік қ атынастар жү йесін қ амтитын кө рініс ретінде сипатталады. Бұ ны кім тұ жырымдағ ан?

А) Д. Рикардо; В) К. Маркс; С) М. Фридмен; D) О. Бем-Баверк;

Е) Дж. М. Кейнс.

15. Мыналардың қ айсысы маржинализм топтамасына жатады?

A) Ең бек, жер, капитал жә не кә сіпкерлік қ абілет.

B) Жеке фактор мен заттық фактор.

C) Жұ мыс кү ші мен ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары.

D) Ең бек, жер жә не капитал.

E) Ө ндіргіш кү штер жә не ө ндірістік қ атынастар.

16. A. Маслоу бойынша қ ажеттiлiктер пирамидасындағ ы ү шінші сатыда қ андай қ ажеттіліктер орын алғ ан?

А) Ө мiрдегi мақ сатты анық тау қ ажеттiлiгi.

B) Ә леуметтiк байланыстағ ы қ ажеттiлiктер.

C) Кауiпсiздiкке байланысты қ ажеттiлiктер.

D) Физиологиялық қ ажеттiлiктер.

E) Ә леуметтiк мә ртебеге жету қ ажеттiлiгi.

17. Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ының сыртында жатқ ан нү ктелер нені сипаттайды?

А) Қ оғ амның берілген тауарларды ә ріқ арай ө ндіре алмайтындығ ын кө рсетеді.

B) Бұ ғ ан сә йкес қ оғ ам ө з қ олындағ ы ресурстарды толық пайдаланады.

C) Қ оғ ам экономикалық ресурстарды толық пайдаланбайды дегенді білдіреді.

D) Қ оғ амның ресурстарды тиімді пайдаланатындығ ын сипаттайды.

E) Қ оғ ам ресурстарды мү лдем қ олданбайды дегенді кө рсетеді.

18. Адамның ө мір сү руінің негізі болып не табылады?

А) Оның тә жірибесі. B) Оның мә дениеті. C) Оның ақ ыл-ойы мен білімі. D) Қ ажеттіліктер. E) Қ оғ амдық ө ндіріс.

19. Шектеулі ресурстар жағ дайында:

А) Таң дау мә селесі туындайды.

B) Қ ажеттіліктер дұ рыс қ анағ аттандырылмайды.

C) Ө ндірісте сарқ ылмайтын ресурстар басым болады.

D) Пайда мә селесі қ иындайды.

E) Ресурстар сапасына қ арай ғ ана пайдаланылады.

20. Ө ндірістік қ атынастар дегеніміз не?

A) Табиғ и жә не материалды ресурстарды пайдаланудағ ы қ атынастар.

B) Адамның адамғ а деген қ атынасы.

C) Материалды игіліктердің ө ндіру, бө лу, айырбастау жә не тұ тыну процесіндегі адамдар арасындағ ы қ атынастар.

D) Адамды адаммен қ анаудағ ы қ атынастар.

E) Технологияны пайдаланудағ ы қ атынастар.

21. Экономикалық тиімділік дегеніміз – бұ л:

А) Пайдаланылмағ ан мү мкіндіктердің артуын болдырмау.

В) Минималды шығ ындар мен максималды табыстардың тең есуі.

С) Минималды шығ ындардың максималды табыстардан кө п болуы.

D) Ресурстарды толық пайдаланудағ ы баламалы нұ сқ аларды кө рсету.

Е) Алынатын нә тижелер мен ө ндірістік шығ ындардың қ атынасы.

22. Қ ажеттіліктер дегеніміз – бұ л:

А) Тұ тынушылар мен сатып алушылардың қ арым-қ атынастары.

В) Бір нә рсені керек ету немесе белгілі бір затқ а деген мұ қ таждық.

С) Сатып алушылық қ абілет.

D) Белгілі бір затты немесе игілікті сатуғ а деген мұ қ таждық.

Е) Адам мен заттың арасындағ ы қ атынастар.

23. Ө ндіріс дегеніміз - бұ л:

А) Материалдық игіліктерді ө ндіру процесі.

В) Ең бек заты мен қ аражаты.

С) Ғ ылыми-техникалық прогресстің нысаны.

D) Басқ ару нысаны.

E) Материалдық игіліктерді иемдену нысаны.

24. Қ оғ амдық қ ажетті жұ мыс уақ ыты дегеніміз не?

А) Ө ндірістің қ оғ амдық -қ алыпты жағ дайында тауарды ө ндіруге жұ мсалатын уақ ыт. B) Ең бек ө німділігі. C) Бір дана ө німді ө ндіруге жұ мсалатын уақ ыт. D) Ә рбір жұ мысшының ең бек шығ ынымен анық талатын уақ ыт. E) Тауарды ө ндіруге жұ мсалатын ең бектің жиынтық шығ ындары.

25. Ө ндірістің басты мақ саты неде?

А) Қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруда. B) Ө нім кө лемін арттыруда.

C) Максималды пайда табуда. D) Шектеусіз ресустарды кө бірек пайдалануда. E) Уақ ытты ү немдеуде.

26. Егер қ олданылатын ресурстардың кө лемі артса, онда:

А) Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы ө з траекториясын ө згертеді.

B) Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы оң ғ а жылжиды.

C) Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ы солғ а жылжиды.

D) Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ының сыртында жатқ ан нү ктелер кө бейеді.

E) Ө ндірістік мү мкіндіктер қ исығ ының ішінде жатқ ан нү ктелер кө бейеді.

27. Махаббат, достық қ арым-қ атынас сияқ ты қ ажеттіліктер Маслоу пирамидасының нешінші сатысында орын алғ ан?