РАдИо ТІЛІ

Визуалдық картинаның болмауына қ арамастан (немесе соның

арқ асында) радио аудиторияғ а ә сер етудің орасан зор мү мкіндіктерін

ашады. Дауыс ү ндестігі, сө йлеу ырғ ағ ы, логикалық жә не эмоциялық

екпін тү сіру, сө йлеу қ арқ ыны – бұ ның бә рі де оқ ырманмен ә ң гімелесу

тә сілдері болып табылады.

Тіл, музыка, шу, монтаж - радионың тү сіндіру қ ұ ралдары. Осының ішін-

де ең басты рө лді сө з атқ арады. Ө йткені, ол негізгі ақ паратты жеткізу

қ ұ ралы, қ алғ аны оны толық тырып, ә серлендіріп тұ рады.

Радиодан берілген кез-келген жарнаманы мысалғ а алып кө рің із. Дик-

тор тарапынан айтылғ ан жай ғ ана мә тін тың дарманды қ ызық тыра қ оюы

екіталай. Бірақ оғ ан музыка, дыбыстық эффектілер (ө зеннің сылдыры,

ашылып жатқ ан қ ораптың дыбысы, сұ йық тық тың бү лкілдеуі) қ осылғ ан

жағ дайда Сіз оғ ан еріксіз қ ұ лақ тү ресіз (бірақ мә тіндегі ақ парат сол

қ алпында қ алдырылды).

Бү гінгі радиода монолог басымдық пен қ олданылып жү р. Бір жағ ынан,

монолог - ә ң гімелесушінің жауабына есептелмеген, адамның ө з-ө зіне

арналғ ан ә ң гімесі. Бірақ радио эфиріндегі монологтың айырмашылығ ы

– ол белгілі бір адреске арналады, оның мақ саты – аудиторияғ а ық пал

ету.

Радиода айтылғ ан сө здің басты ерекшелігі де осында.

Жү ргізуші Ә РҚ АШАН белгілі бір ә ң гімелесушімен сө йлесуге бейім-

делгендіктен сол адамның тілінде сө йлеуі тиіс. Сондық тан радионың

тілі кітаптың немесе газеттің тіліне қ арағ анда ө згеше. Радио тілі

– ауызекі тіл. Ол барынша қ арапайым жә не қ ысқ а, онда кү рделі

сө йлемдер мен тіл орамдары қ олданылмайды. Оның ү стіне ауы-

зекі тіл жазбашағ а қ арағ анда ә ң гімеге жанды сипат береді.

Сонымен, радио тілінің айырмашылығ ы қ андай? Ең алдымен,

қ арапайымдылық, тү сініктілік жә не қ ысқ алық. Эфирден айтылғ ан

сө з ү лкен аудиторияғ а арналғ ан. Сондық тан радио тілі қ арапайым, қ ысқ а

жә не тү сінікті болуы тиіс. Қ иындатып, ақ ылгө йсіп сө йлейтін жү ргізуші еш-

кімді де қ ызық тырмайды. Жұ ртшылық ашық, қ ысқ а сө йлейтін жү ргізушіні

қ алайды. Радио ұ зақ, кү рделі тіркестер мен қ ұ рмалас сө йлемдерді

кө термейді. Тілді барынша оң айлату дегеніміз – оны «тұ рмыстық

дең гейге» тү сіру деген сө з емес. Бұ л – тілдің барынша тү сінікті жә не

анық болуын қ амтамасыз ету.

Радио тілі барынша бейнелі болуы тиіс. Ол тың дарман миындағ ы

картинаның орнын толық тыруы қ ажет. Радио мә тіні тың дарман эмоция-

сын, тең еу тудырып, ақ ылына емес, жү регіне, жан-дү ниесіне қ озғ ау са-

луы тиіс.

Радио тілі ырғ ақ (интонация) жағ ынан бай. Сондық тан да ол Ә РҚ АШАН

ақ парат пен оны жеткізушінің ақ парғ а деген қ арым-қ атынасын, оның

даралығ ын кө рсетеді (бір мә тінді ә р адам тү рлі етіп, ө зінің оқ у ү лгісімен

оқ иды). Сондық тан радиода сө йлеп тұ рғ ан адамның (жү ргізуші, журна-

лист, ди-джей) жеке басы ү лкен мә нге ие.

Радионың тілі ауызекі тіл. Сондық тан онда ауызекі сө здер еріксіз тіл

ұ шына оралады. Мә селен, «сә леметсіз бе»-нің орнына «сә мә тсіз ба»

сынды кү нделікті тұ рмыста қ олданылып жү рген сө з тү рлері еніп кетеді.

Бұ ны мү лдем болдырмау ә рине, мү мкін емес, дегенмен тырысуғ а бола-

ды. Жү ргізушінің сауаттылығ ы ө те маң ызды, сол арқ ылы кө рермен

де оның дең гейіне қ арай ойысады. Ө йткені, ауызшағ а қ арағ анда жаз-

баша мә тіндегі қ ателерді тү зеу оң айырақ. Бұ рыс айтылғ ан сө зді он рет

естісең, ө зің нің дұ рыс сө йлеп тұ рғ аның а кү мә н келтіре бастайтының

рас.

РАдИо пІШІНІ

Ә р радиостанцияның ө з пішіні бар. Пішін – бұ л радиостанцияның «бет-

ә лпеті», оның мазмұ ны. Ә р радиостанцияның ө з тың дарманы бар, оның

пішіні де сол тың дарманды қ ызық тыруғ а, ө зіне тартуғ а бағ ытталғ ан.

Егер «орташа» тың дарман (тың дармандардың кө пшілігі осығ ан жата-

ды) ө згерсе, радионың пішіні де ө згеріске ұ шырайды. Радиостанциялар

тұ рақ ты тү рде маркетингтік зерттеулер жү ргізіп отырады. Сол арқ ылы

тың дарманның, олардың мү дделері мен кө ң іл қ алауының қ ай бағ ытқ а

ө згергенін бақ ылайды.

пішіннің қ ұ рамдар бө ліктері:

‑ Аудитория. «Орташа» тың дарман – оның жасы, жынысы, ә уестенетін

дү ниелері, ә леуметтік жә не отбасылық жағ дайы жә не т.б.

‑ музыка. Жанрлары, орындаушылар, уақ ыт кезең і, ә ннің тілі, стилі,

бағ ыты. (Бағ дарламалардың ә нмен ә рленуі, имидждік ойналым да*

осығ ан жатады).

‑ Жаң алық тар. Шығ у уақ ыты, тілі, ақ паратты іріктеу жә не топтастыру,

беру).

‑ дауыс. Журналистер, диджейлер, бағ дарлама жү ргізушілері. Тембр,

екпін, дауыс ырғ ағ ы.

‑ Бағ дарламалар. Жанрлары, тақ ырыптары, шығ атын уақ ыты, ұ зақ тығ ы,

мақ саты, міндеті.

‑ Беру.* Ақ паратты беру стилі, ә дісі, ү лгісі.

‑ Қ амту аймағ ы. Республика, қ ала, ауыл.

Пішінге не «сыймайды»:

- Сә йкес келмейтін музыка. (Дима Билан «Ретроғ а» сай келмейді).

- Сә йкес келмейтін тіл. Тың дарманғ а жат сө здер, дауыс ырғ ағ ы, беру

тә сілі. («Ретро» радиосында сленг, кекетіп-мұ қ ату, ә депсіз ә зілдер айту

орынсыз).

- Сай келмейтін ақ парат. Диктордың кіріспесі сө зінде (подводка),

ақ параттық жаң алық тар мен бағ дарламаларда. («Ретро» радиосында

«Нашествие» фестивалі туралы айту орынсыз).

- Жат бағ дарламалар. («Ретро» радиосында жыныстық қ атынас,

жастардың субмә дениеті туралы айту орынсыз).

Пішін дегеніміз – қ алып. Радиоғ а жұ мысқ а тұ ру ү шін алдымен ө зің е

қ ай радиостанцияның пішіні жақ ын, қ айсысы қ ызық тыратынын анық тап

алғ ан жө н. Жә не сіз оғ ан сә йкес жұ мыс істей аласыз ба немесе не

ұ сынасыз, оны немен толық тыра аласыз, осы жағ ын ойланың ыз.

КЕЛЕШЕК КӘ СІпҚ ойЛАРғ А КЕҢ ЕС

Не надо, не грусти, поставь любимую пластинку

И скажи себе тихо-тихо,

Что ты супердиджей!..

«Дискотека Авария»

Егер сіз радиода жұ мыс істейтін болсаң ыз нағ ыз кә сіпқ ой маманғ а айна-

лады деп ү міттенемін. Тың дай білетін, жү ректің тү пкірінде жасырынып

жатқ ан сырларды суыртпақ тай білетін адамдар болады. Бірақ, оны ма-

хаббатпен, шын ық ыласпен жә не абайлап істеген абзал.

Сонымен, ең біріншіден «жұ лдыз ауруынан» сақ таның ыз. Мен

мұ ны шынымен де айтып отырмын. Сіздің даусың ызды тани бастағ ан

кезде, эфирге қ оң ырау соғ ып, алғ ыс айтылғ анда, туыстарың ыз бен

жақ ындарың ыз сіздің радиода жұ мыс істейтін «бә ленше» екенің ізді

айтып, мақ танғ анда... бақ ыттан басың ыз айналатыны рас. Жә не бұ л

ә рі қ арай ілгерілеуге кедергі келтіреді. Сондық тан, жетістіктерің із

ү шін қ уанбаң ыз демеймін, бірақ жеткен биігің ізде қ алып қ оймауғ а

тырысың ыз.

Бірден ү лкен жобадан немесе радио бағ дарламадан бастамаң ыз.

Егер сіз бұ рын-соң ды радиода жұ мыс істеп кө рмеген болсаң ыз ө з

идеяларың ызды радио эфирінен шығ армақ тү гіл, оны елестету де

қ иындық туғ ызады. Ол ү шін эфирге шығ аруғ а тұ рарлық тай, сұ ранысқ а

ие болатын жоба ойлап табу қ ажет. Алдымен радионың «ішкі дү ниесін»

тү сініп, жаның мен сезіну қ ажет жә не қ алай жұ мыс істейтінін кө збен кө ріп

алғ ан дұ рыс. Менің ше, жұ мысты диджейліктен бастағ ан абзал.

Ө з бойың ызда ерекшелік бар ма. Мү мкін сіздің дауыс тембрің із ерекше

шығ ар. Немесе «ә ң гіменің майын тамызатын» шеберісіз бе? Мү мкін, сіз

ө те сезімтал жан шығ арсыз жә не елмен бірге қ амығ а білетін боларсыз.

Ә лде кү лкің із «майдай» жұ ғ а ма? Болмаса, еліктіріп ә кететіндей тартым-

ды дауыс иесі шығ арсыз. Ә ркімнің бойында ешкімге ұ қ самайтын бір ере-

кшелігі болады. Ө зің іздің бойың ыздағ ы осындай «ерекше қ асиетің ізді»

тауып, толық тырың ыз. Сонымен қ атар жү ргізуші образының радиостан-

ция пішініне сә йкес болуы керектігін естен шығ армаң ыз.

Егер сіз енді ғ ана жұ мыс істей бастағ ан болсаң ыз, алғ ашқ ы

эфирлерің ізді ерінбей таспағ а жазып алың ыз. Бұ л ө зің ізді тың дап,

нені ө згерту, нені толық тыру қ ажеттігін, ненің қ ызық тырақ шығ атынын

тү сінуге мү мкіндік береді.

Айтпақ шы, сіздің эфирлік образың ыздың ө мірдегі имиджің ізге сә йкес

болуы міндетті емес. Бір жақ сысы радиода сізді ешкім кө рмейді. Бірақ

кей жерлерде сіздің шынайы табиғ атың ыз эфирден байқ алып та қ алуы

мү мкін. Сондық тан тың дарманғ а шынайы, шын жү ректен қ арым-

қ атынас жасағ ан жө н:) Оның ү стіне тың дарман да ө зінше сіздің

образың ызды елестетеді. Эфирде ө зің ізді батыл ұ стауың ызды аудито-

рия дө рекілік деп, ө зің ізді тартымды деп есептесең із аудитория сізді

артта қ алғ ан адам ретінде қ абылдауы мү мкін жә не т.б.

Кейде хабарласқ ан адамдар сіздің ұ натпайтынын айтып жатады. Оғ ан

кө ң іл бө лмей-ақ қ ойың ыз. Бірден айтайын – аудиторияның бә ріне бір-

дей ұ нау мү мкін емес. Тіпті бір радио станцияның ө зінде ә р диджейді

«жақ сы кө ретіндер» мен «қ аламайтындар» бар. Бірақ «ә р саң ырауқ ұ лақ

ө зінің саң ырауқ ұ лақ терушісін кү теді» дейді ғ ой. Ә р диджейдің бірнеше

ондағ ан/жү здеген/мың дағ ан адамнан тұ ратын ө з аудиториясы бола-

ды. Сондық тан бә ріне бірдей ұ науғ а тырыспай-ақ қ ойың ыз. Бірақ

сіз тың дармандардың арасында кем дегенде бір адамды ойландыра

алсаң ыз онда микрофон алдындағ ы уақ ытың ыздың босқ а кетпегені.

Осы жерде ө з тә жірибемде болғ ан екіоқ иғ аны айта кетейін.

Бірде менің эфирде айтқ ан сө здерім ө з-ө зіне қ ол салмақ шы болғ ан адам-

ды райынан қ айтарғ ан кө рінеді (кейін ол мағ ан қ оң ырау шалып, рахмет

айтты). Тағ ы бірде бір отбасын ажырасып кетуден сақ тап қ алыппын,

қ ұ ттық тау концертінде осындай оқ иғ аларғ а қ атысты бірдең е айтқ ан

болатынмын. Мен бұ ны тың дарманды кө рмесем де олармен арадағ ы

эмоционалды, жү ректен қ озғ алғ ан ә ң гімені ө з жұ мысымның ө зегі деп

білемін.

дИдЖЕйдІҢ ЭФИРдЕ Ұ СТАНАТыН ЕРЕЖЕЛЕРІ

Енді жас диджейге бірнеше кең ес берейін

1. Эфирге дайындалың ыз.

Менен: «Сіз не айтатының ызды алдын-ала жазып аласыз ба?» деп

сұ райтын. Мен айтамын: «Алдын-ала дайындалғ ан шығ арманың қ ай-

қ айсысы да жақ сы шығ ады». Эфир дайындық ты қ ажет етеді.

Егер сіз бағ дарлама жү ргізушісі болсаң ыз, ө з бағ дарламаң ыздың

тақ ырыбына қ атысты ақ паратты (соң ғ ы жаң алық тар, қ ызық ты фак-

тілері, цитаталар) қ арап шығ ып, жазып алың ыз. Ол сіздің эфирге

шығ уың ызғ а қ ажетті база болмақ. Сонда ғ ана сізді тың дау қ ызық тырақ

болады. «Кө зіме кө рініп тұ рғ анды жырлаймын» деген ұ станым кү лкіге

қ алдырады.

Егер сіз қ ұ ттық тау концертін жү ргізетін болсаң ыз тілектер мен ө лең кі-

таптарды қ арап шығ ып, ө зің ізге ұ нағ андарын жазып алың ыз. Егер дид-

жейлік ауысымғ а шығ атын болсаң ыз, плей-парақ шаны* қ арап алың ыз,

қ ай ө лең нен кейін не айтуғ а болатынын ойлаң ыз. Алғ ашқ ы кү ндері

сасып қ алып, айтарың ды ұ мытып қ алмас ү шін оны алдын-ала жазып

алғ ан дұ рыс. Радиода ұ зақ уақ ыт жұ мыс істегеннен кейін не айтып, не

қ ою керектігі жайын ойламайтын да боласыз. Керекті сө здер ө здігінен

кө мейге қ ұ йылып жатады. Кә сіпқ ойлық деген осы.

2. Қ ысқ а, бірақ қ ызық ты етіп сө йлең із.

Қ ысқ алық – таланттың туысы. Ә нді аяғ ына дейін тың датпай кө п сө йлейтін

жү ргізушінің қ алай мезі ететінін еске тү сірің ізші. Диджей ең кө п дегенде

20-30 секундтан артық сө йлемеуі тиіс. 30 секундтың ө зінің кө птік ететіні-

не сене берің із. Тың дарманғ а сү йкімсіз болмас ү шін алғ ашқ ы уақ ытта

айтатын сө здерің ді жазып ал дейтінім де сондық тан.

3. Егер микрофонды қ осып, не айту керектігін білмей абдырап қ алсаң ыз

оны сө ндіре қ ойың ыз.

Эфирді «суғ а» айналдырып, ә йтеуір бірдең е айта салу – кә сіби дең гейдің

тө мендігін білдіреді. Егер айтарың ыз болмаса тың дармандардың ә н

тың дағ аны жақ сы.

4. Жымия отырып, сезіммен сө йлең із.

Микрофон адамның эмоциясын «жұ тып қ ояды». Сондық тан сіз сергек

сө йлеп тұ рсаң ыз да радиоэфирден бірқ алыпты мың қ ылдағ ан дауыс

естіледі. Дауыс жанды шығ уы ү шін барынша сезімге беріліп сө йлеу

қ ажет (ненің жетіспей тұ рғ анын білу ү шін эфирдегі дауысың ызды тың дап

кө рің із). Жалпы, эфирге шық қ анда эмоцияны арттырғ ан жө н.

Кү лкі бастапқ ыда дауысты «бояудың» таптырмас қ ұ ралы болып табы-

лады. Екі езуің із қ ұ лағ ың ызғ а жеткенше, кө ң ілді кү лкімен кү лің із. Бә рібір

сізді ешкім кө ріп тұ рғ ан жоқ қ ой. Уақ ыт ө туімен дауыстағ ы эмоция жетіле

тү седі.

5. Эфирде шектен тыс кү лме.

Эфирде кү луге болады екен деп ұ зақ уақ ыт кү лудің қ ажеті жоқ. Егер

кү лкің іздің «майдай жұ ғ атын» қ асиеті болса соны пайдаланың ыз. Ал,

ә демі кү ле алмайтын болсаң ыз кү лмей-ақ қ ойғ аның ыз дұ рыс. Эфирде

алуан-тү рлі кү лкілі жағ дайлар болады. Мә селен, біреудің ат-жө ні кү лкілі

болады немесе ә ріптестерің із кү лкілі бірдең е айтады (ә зілдеу жағ ынан

радио журналистері ешкімге дес бермейді). Дер кезінде тоқ тай білу

қ ажет. Ө йткені, сіздің директорың ыз ә зілді жақ сы кө рмейтін адам болуы

мү мкін. Мә селен, менің бір ә ріптесімді эфирде отырғ анда кү лкі қ ысып,

футбол матчтарының кестесін селкілдеп отырып ә рең оқ ып бітірген. Со-

дан кейін ол жұ мыстан шығ ып кетті. Сондық тан, микрофон ө шірілгеннен

кейін қ алағ аның ызша кү ле берің із.

6. Эфирге шығ ып болғ аннан кейін микрофонды сө ндіруді ұ мытпаң ыз!

Жас мамандар микрофонды ө шіруді жиі ұ мытып кетіп жатады.

7. Бір рет эфирге шығ у – бір ой айту.

Радионы ешкім қ адалып тың дамайтынын айттық. Оны тың дап отырғ ан

(жү рген) адам бірнә рсемен шұ ғ ылданып жатады не басқ а нә рсені ойлап

отырады. Сондық тан оның назарын аударуғ а тырысу қ ажет. Ой қ анша

кү рделі болса оны тү сіну де соншалық ты қ иындайды. Сондық тан ауыр

орамдардан бойың ызды аулақ ұ стаң ыз. Сө з тіркесі қ анша қ ысқ а болса

соншалық ты жақ сы.

8. Диджейдің ә зілдері елдің бә ріне тү сінікті болуы тиіс.

Ең ү здік шық қ ан ә зіл – диджейдің ө зін емес, тың дармандарды кү лдірген

ә зіл. Ө йткені, жұ ртқ а тү сінікті етіп ә зілдеуге тырысу қ ажет жә не эфир-

де «ө зара» ә зіл айтудың қ ажеті жоқ (кейде диджейлер ө здеріне ғ ана

тү сінікті бірдең елерді атып кү ліп жатады).

9. Ың ғ айсыз жағ дайғ а қ айта оралудың қ ажеті жоқ.

Эфирде тү рлі жағ дай болуы мү мкін. Айтылып жатқ ан ә н «тұ рып» қ алады

немесе эфирдегі журналистке ық ылық тиеді ә лде диджейдің ө зі қ ате жі-

береді дегендей. Ондай сә ттерге қ айта оралып, кешірім сұ рап немесе

тү сіндіріп жатудың қ ажеті жоқ. Бұ л арқ ылы сіз кеткен қ атені кө рермен

есіне тағ ы да қ айталап саласыз (кейбіреулер ол қ атені байқ амағ ан, тіпті

естімеген де болуы мү мкін).

10. Эфирде ө ткен шақ қ а орын жоқ.

Бірнеше минут бұ рын эфирде не болғ анын айтудың қ ажеті жоқ. Ол

ешкімнің есінде қ алмағ ан болуы мү мкін жә не бұ л тың дармандардың

ашуын келтіреді.

11. Эфирде «жабық» тақ ырыптар болады.

Негізінде радиостанция ү шін «жабық», қ озғ ауғ а болмайтын тақ ырыптар

болса оны сізге алдын-ала хабарлайды. Бірақ, ә детте барлық

радиостанциялардың диджейлері саясат, экономика, соғ ыс/терактілер,

ұ лттық /нә сілдік бө лінушілік, діндер, жыныстық қ арым-қ атынас жайын

сө з етпейді. Бұ л тақ ырыптарды/оқ иғ аларды жаң алық тарда немесе

бағ дарламаларда ә ң гімелеуге болады. Ди-джейдің осы тақ ырыптар

жө нінде пікір білдіруге қ ұ қ ы жоқ.

Тағ ы бір жабық тақ ырып – балағ ат сө здер. Эфирде ондай сө здерді

айтуғ а диджейдің де, тың дарманның да қ ақ ы жоқ.

Эфирде қ ажетсіз ә ң гімелерді қ алай «жабуғ а» болады

Сонымен, егер эфирге қ оң ырау шалғ ан адам «жабық» тақ ырыптарды

қ озғ ай бастаса не істеу керек?

Бірінші. Эфирдің қ ожайыны – диджей. Сіздің қ олың ызда ондай адамды

эфирден «алып тастау» мү мкіндігі бар. Сондық тан, ең алдымен ә ң гіме

арнасын қ алаусыз тақ ырыптан бұ рып ә кетуге тырысың ыз. Балағ аттағ ан

мас адамды эфирден ойланбай ажыратып тастауғ а болады.

Екінші. Егер ә ң гімені басқ а жақ қ а бұ рып ә кету мү мкін бол-

маса ол тың дарманды да эфирден «алып тастайсыз». Бірақ,

оны ө зге тың дармандарғ а байқ алмайтындай етіп істеу керек.

Мә селен, оның сө здерінің ү зік-ү зік шық қ анын кү тің із – сол кез-

де ол эфирден ө здігінен ажырап қ алғ андай ә сер тудырады:)

Ү шінші. Ә зілдеу. Ә зіл кез-келген жағ ымсыз жайдың қ ыртысын жазды-

рып, тігісін жатқ ызуғ а кө мектеседі. Эфирде ың ғ айсыз жайттың болғ анын

кө рсетпей, оның орнын жең іл ә зілмен жабуды ү йренің із.

Тө ртінші. Ұ зақ уақ ыт бойына кешірім сұ рап, тым кө п ә зілдеудің қ ажеті

жоқ. Бұ л арқ ылы сіз ың ғ айсыз тақ ырыпты дамыта тү сесіз. Бірден ол

жайындағ ы ә ң гімені тоқ татып тастаң ыз. Тың дармандардың кейбірі

эфирге жаң а ғ ана қ осылды жә не ол ың ғ айсыз жағ дайды естіген жоқ.

12. Ө з проблемаларың ды айтып тың дарманның «басын қ атырма».

Ө з ө мірің ізде қ андай жағ дай болса да – сырқ ат, ақ шаның жоқ тығ ы,

сә тсіздіктер, кү йзеліс –ешкімге де қ ызық емес. Кү нделікті кү йбең тірліктің

кемшін тұ старын айтып тың дармандардың мазасын алуғ а болмайды.

Сіздің жұ мысың ыз – жақ сы кө ң іл-кү й сыйлау.

13. Жаттанды сө здерден* аулақ болың ыз.

Эфирден сө йлеген сө здерің ді тың дап, жиі пайдаланылатын сө здер мен

тіл орамдарын анық тап алың ыз. Олардан тезірек қ ұ тылғ ан жө н, сонда

тілің із қ ызық тырақ шығ ады.

14. Эфирде тыныштық орнауына жол бермең із.

Эфирде жіберілген кез-келген ү нсіздік (тіпті секундтық) «ақ ау» сияқ ты

қ абылданады. Ү нсіздік орнын толық тырудың амалын табың ыз –

радиостанцияның атын тағ ы да қ айталаң ыз, имидждік ойналымды (от-

бивка) қ осың ыз, тың дармандарғ а қ айырлы кү н тілең із.

15. Эфирде берілген музыкағ а қ атысты (ө зге радиостанциялардың

пішінін) сын айтпаң ыз.

Киркоров немесе Тату тобын қ анша жек кө рсең із де, олар туралы не-

месе олардың ә ндері жайында жаман пікір айтуғ а хақ ың ыз жоқ. Олар

тың дармандарғ а ұ науы мү мкін.

16. Тың дарманды қ ұ рметте.

Адамдардың бә рі бірдей емес. Кейде сө йлескенен кейін кө ң іл-кү йің ді

қ ұ ртып кететін тың дармандар болады. Бірақ, қ алай болғ анда да сы-

пайы болың ыз. Тіпті тың дарман сондай сорақ ы кө рінсе де сіз онымен

де ө згелермен сө йлескендей сө йлесің із.

Тың дарманмен ұ рысып, балағ аттауғ а, эфирді «базарғ а» айналдыруғ а

жол бермең із. Сіз – радиостанцияның «келбетісіз». Ә рине, мас немесе

ә дептен ада кісімен сыпайылап тұ руғ а міндетті емессіз. Оны да эфир-

ден «ажыратып» тастауғ а болады, бірақ ө зің із ашуғ а берілмең із. Теле-

фон тұ тқ асын қ ойғ асын немесе микрофонды ө шіргеннен кейін ішің де

қ айнап жатқ ан ашуды ақ тарып салуғ а болады. Бірақ, тың дарманмен

сө йлескенде сыпайы жә не ә депті болғ ан дұ рыс.

Ескерту: эфирдің ө зіне тә н «фейс-бақ ылауы» болады. Егер

хабарласқ ан адам мас, мық ты акцентпен сө йлейтін немесе тілінің

мү кісі басым адам болса ештең е тү сіндірмей-ақ, оны эфирден «ажы-

ратып» тастауғ а толық еріктісіз.

17. Тың дарманғ а ақ ыл айтуғ а тырыспаң ыз.

Ә ң гіме барысында тың дарманнан гө рі ақ ылды болып кө рінуге тырысудың

қ ажеті жоқ. Диджейдің міндеті бұ л емес, керісінше, ол тың дарманды

жақ сы жағ ынан кө рсете білуі керек.

18. Тың дарманды алдамаң ыз.

Аудиторияның сенімін қ айта қ алпына келтіру мү мкін емес. Сондық тан

тың дармандарды алдамаң ыз (мә селен, ол сұ рағ ан ө лең ді қ осуғ а уә де

беріп, оны орындамау).

мыСАЛдАР

Диджейлердің «ұ тымды» шық қ ан сө здерінен.

«…Диман Билан Евровидениеге дә л осы ө лең імен қ атысады. Еске сала

кетейін, ә ндер байқ ауы 24-мамырда Белградта ө теді. Ресейдік эст-

рада жұ лдызына сә ттілік тілеуді ұ мытпаң ыз. Ал, біз ә н тың дауды ә рі

қ арай жалғ астырамыз. Ендігі кезекті Дмитрий Колдунғ а береміз…»

«…Жаң а ғ ана Алсу мектеппен қ оштасты. Иә, шынымен де кө ң ілді

еді-ау, сол кү ндер. Мектеп тү лектеріне арналғ ан соң ғ ы қ оң ыраудың

да соғ ылар сә ті таяп қ алды. Алда қ оштасу кеші, оның арғ ы жағ ында

ересектік ө мір кү тіп тұ р. Ал, біздің эфирде Иванушки тобы «Кукла

Маша» ә німен…

Эфирге бұ лай шық қ аннан гө рі ү ндемей қ алғ ан дұ рыс болар еді. Дид-

жей жаң а ғ ана аяқ талғ ан ә н мен келесі ә ннің орындаушыларын атап

қ ана қ ойды. Тың дарман бұ ны диджейсіз де біледі. Диджейдің мақ саты

– тың дарманмен эмоционалдық байланыс орнату. Кө ң іл-кү й – радионың

негізгі ө німі. Сондық тан тың дарманды «іліп» ә кетіп, эфирге «қ осу» ү шін

сол ө німді пайдалану қ ажет.

«Қ останай» радиостанциясы толқ ынына қ осылғ ан тың дармандарғ а

кө терің кі кө ң іл-кү й тілеймін. Сіздермен бірге мен, музыкалық

бағ дарламалар жү ргізушісі.... К-7 тобының «Танец под дождем» ә ні

бү гінгі ауа-райымен ү ндесіп жатқ андай. Кө лік кептелісінде тұ рғ ан

автокө лік иелеріне айтарым – қ апаланбаң ыздар. Жаң бырлы ауа-

райынан бұ зылғ ан кө ң іл-кү йді қ азір Моранди тобы кө теруге тыры-

сады. Алда жақ сы ә ң гімелер кү тіп тұ р, сондық тан басқ а толқ ынғ а

ауыспаң ыздар».

«… Міне, жаң а ғ ана біз Юлия Савичеваның «Как твои дела?» деп ата-

латын керемет ә нін тың дадық. Ал, сіздердің қ алдарың ыз қ алай, менің

қ ұ рметті тың дармандарым? Келесі ә н де сіздерге арналады. Ә н «Все

будет хорошо!» деп аталады.

Бірінші сө зінде диджейдің ө з есімі мен радиостанциясының атын атағ аны

дұ рыс. Бұ ны музыка сағ аты барысында бір-екі рет істеген дұ рыс.

Диджей мә тінінде фактіні тізгеннен басқ а ештең е жоқ. Мә селен, кө ктем

келді, одан соң жаз, сосын... деген сияқ ты. «Ә н «Қ алың қ алай» деп ата-

лады, ал сіздердің қ алдарың ыз қ алай?..» Диджей ә ннің мазмұ нын айтып

беріп қ ана қ оймай, соғ ан сә йкес ә ң гімелеуге, жұ рттың кө ң ілін кө теріп,

оны диджеймен жә не ә нмен бірге елтіп, жымиюғ а, анасына қ оң ырау

шалуғ а... итермелеуі тиіс. Ө ЗІҢ ДІ, Ө ЗІҢ НІҢ бір сә ттік кө ң іл-кү йің ді эфир-

ге алып шығ у қ ажет. Ол біреуге тым ыстық, тым жақ ын болып кө рінуі

мү мкін. Сонда тың дарман сізді тың даудан жалық пайды жә не басқ а ра-

дио толқ ынғ а ауыспайды.

«Бү гінгі таң қ андай тамаша, қ ұ рметті тың дармандар! Менің ше,

терезеден қ арап тұ рғ ан немесе кө шеде кетіп бара жатқ ан адамның

бә рі менімен толық келісер еді... Ойлап қ араң ызшы: тамаша таң, Сіз

жә не радио. Бақ ыт дегеніміз осы шығ ар, ең қ ұ рыса бұ л – жақ сы кө ң іл-

кү йдің кепілдігі! Мен оның кү ні бойы Сізбен бірге болуын тілеймін. Ал,

ауа-райының тамаша ә серіне бө леніп отырғ ан Сіздер ү шін Витастың

«Птица счастья» ә ні орындалады. Бізбен бірге болың ыздар...»

Міне, ә бден жаттанды болғ ан сө здерді шектен асыра пайдаланудың

нағ ыз ө зі! «Тамаша таң», «жақ сы кө ң іл-кү й», «жағ ымды ә сер», «бақ ыт

дегеніміз»... Бұ л сө здердің ешқ андай мә н-мағ ынасы жоқ. Олар тым жал-

пылама, тым жаттанды сө здер. Диджей ү шін таң ның немесе ө лең нің ке-

реметі неде? Оның жағ ымды ә сер деп отырғ аны не? Ол ү шін бә р сә ттік

бақ ыт дегеніміз не? Оның ә рі қ арайғ ы кө ң іл-кү йі қ андай болмақ?.. Міне

жоғ арыдағ ы диджей сө здеріне жетпей тұ рғ ан жеке ақ парат осындай.

***

Достар, эфирге негізінен ү ндемей қ алуғ а болмайтын, адамды бей-жай

қ алдырмайтын ә ндерден кейін шығ уғ а тырысу керек. Сіз эфирге шығ ар

алдында жә не шық қ аннан кейін орындалатын ә нді елестетіп кө рің із.

Тың дарманғ а қ андай кө ң іл-кү й сыйлағ ың ыз келеді? Сіз ө зің ізді осы

ә ннен кейін қ алай сезінесіз, ө мірің ізге қ алай ә сер етеді? Тың дармандар

осыны білгісі келеді – Сізді сезінгісі келеді.

Ө зің ізді жан-жақ ты кө рсетуден қ ысылмаң ыз. Ө з тә жірибең із, алғ ан

ә серің із туралы, ө мірден алынғ ан оқ иғ алар жайында ә ң гімелеп беруге

болады. Ө зің іздің бү гінгі кө ң іл-кү йің із, орындалғ ан ә ннен алғ ан ә серің із,

еске тү скен жайлар туралы айтың ыз.

Ө зің ді жақ сы кө ру жә не эфирде «мен-мен» деп кеуде қ ағ удың

айырмашылығ ы қ андай? Соны іздеп кө рің із. Осыны сө збен берудің бір-

неше мысалын келтіре кетейін.

«… Білесіздер ме, достар, кейде мағ ан сө з – бұ л белгілі бір тә ртіппен

қ ұ рылғ ан ә ріптер тізбегі сияқ танады. Ө йткені, біз сол 33 ә ріпті ғ ана

пайдаланамыз ғ ой. Ал, олардың айтылуы қ андай ә р тү рлі... Мені ү немі

сө здің астарында НЕ тұ рғ аны қ ызық тырады. Адамдар «махаббат»

немесе «мама» деген сө здерді айтқ анда қ андай сезімде бола-

ды... Қ ұ шақ қ а сыймайтынды қ ұ шқ ың келеді!.. Жер бетінде тұ ратын

адамдардың ә р қ айсысының жанын ұ қ қ ың келеді!.. Мү мкін, біздің

жақ ынырақ бола тү суімізге сү йікті ә німіз кө мектесер... Келесі компо-

зиция …»

«…Неліктен екені белгісіз, бұ л ө лең бірінші сыныбым мен алғ ашқ ы

махаббатымды еске тү сірді. Оның бойы менен екі қ арыс тө мен бо-

латын жә не ө зі сондай бірбеткей еді. Ол мектеп ауласынан менің

қ оржынымды кө теріп ө ткенде қ атты ұ ялатынмын. Бірде, ү зіліс

кезінде ол менің алақ аныма сақ ина салды – ү лкен жә не жылтырақ...

қ айдан алды десең ізші?.. Мен оғ ан кү ні бойы қ ызық тап қ арай бердім.

Оқ ытушы байқ ап қ ойды да, бізді тұ рғ ызып біраз «тергеді», содан соң

екеуміз ешқ ашан сө йлескен емеспіз... Содан бері сонша жыл ө тті,

менің кү йеуім бар. Бірақ мен ә лі кү нге дейін сол кү нді есіме аламын.

Егер мұ ғ алима апай болмаса осы махаббаттың соң ы, менің алдағ ы

ө мірім не болар еді деген сұ рақ қ ызық тырады... Білмедім. Бірақ бір

нә рсені анық белімен – ө мірде мү мкін емес деген нә рсенің ө зі орында-

лып қ алуы мү мкін. Біздің эфирімізді Дима Билан жалғ астырады…»

«…«Секрет» тобы қ оғ амдық кө лікте жолық қ ан махаббат тақ ырын

толғ айды. Шынымен де солай болып жататын жағ дайлар аз емес...

біздің ө міріміз – қ оғ амдық кө ліктен айнымайды. Ту сыртың нан біреудің

тыныс алғ анын естисің, енді біреу бос орынғ а отыруғ а асығ ады, біреу

жолақ ысын қ адағ алап, тө лемегендерге айыппұ л салып жатады. Сенің

ө зің де... осылай істейсің. Бірақ кейде біреулердің сенікө збен «ішіп-

жеп» тұ рғ анын аң ғ арасың да, кө лік аузы-мұ рнына дейін толып тұ рса

да орның ды босатып бересің. Ө мірде де солай. Ең қ арбалас шақ та

да махаббатқ а орын табылады. Жақ сы ә ннің де ә рқ ашан жү ректерге

жол табары хақ. Сіз... толқ ынындасыз»