ЕЛдІҢ КӨҢІЛ‑КҮйІН КӨТЕРУ – ЖҰмыС пА ӘЛдЕ ШЕБЕРЛІК пЕ?..

Егер кә сіби қ ызмет ретінде радионы таң дағ ан болсаң ыз, айта кетейін:

бұ л - ө те қ ызық ты жә не адамның жан-дү ниесін еліктіріп ә кететін жұ мыс.

Бірақ, сіз адамдармен ә ң гімелесе білетін, ө зің ізді жә не адамдарды жақ сы

кө ретін жан болуың ыз шарт. Жә не осыны ө з дауысың ызбен, жү ректен

шық қ ан сө здермен жеткізе білсең із ғ ана сіз радио журналист бола ала-

сыз. Бірақ, радиода жұ мыс істеу ү шін бір ғ ана шешендік аздық етеді...

РАдИодА ЖҰ мыС ІСТЕУ: АРТыҚ ШыЛыҚ ТАР мЕН КЕмШІЛІКТЕР

«Ретро» радиостанциясында бес жыл диджей қ ызметін атқ арып

(оғ ан дейін бірнеше жыл бойы газеттер мен телеарналарда жұ мыс іс-

тедім) жә не эфирдегі ә ріптестеріммен жақ ын араласқ аннан кейін мен

ө зге мамандық тардағ ы сияқ ты радионың да ө з «кемшіліктері» мен

«артық шылық тары» барын тү сіндім.

Бірінші. Бү гінгі таң да қ азақ стандық радио барынша кө ң іл кө теретін жә не

коммерциялық эфирге айналып барады. Ә йтеуір мемлекеттік радио-

станциялар саны ө те аз (Алматыда біреу ғ ана). Олардың мү мкіндіктері

де шектеулі. Мемлекеттен бө лінетін дотациялар ө кінішке орай, ештең еге

жетпейді.

Жарнама есебінен кү нелтетін коммерциялық радиостанцияларда қ аржы

да, мү мкіндік те бар. Бірақ, менің ойымша сұ раныс аз. Қ азір радио эфир-

лер ақ параттық -кө ң іл кө терушілік сипаттағ ы хабарлармен толығ ып отыр.

Бірінші кезекте бұ л бағ дарламаның мазмұ нына қ атысты мә селе.

Олардың кө бінің мазмұ ны тө мен, немесе сә лем жолдап, анекдот ай-

тып, футболка немесе диск ұ тып алуды ғ ана қ алайтын тың дарманғ а

арналғ ан. Қ азіргі радио бағ дарламаларының тоқ сан пайызы осылай

толық тырылады. Радио сараптамалық материалдар мен ә леуметтік

тақ ырыптарды ө те сирек береді. Онда негізінен коммерциялық жағ ынан

ақ талғ ан бағ дарламалар қ уана қ олданады. Радиостанцияны бұ дан

ө згесі қ ызық тырмайды. Бұ л бір жағ ынан тү сінікті де - ө йткені, эфир ү шін

қ аржы қ ажет.

Сұ раныстан ұ сыныс туады. Радиодағ ы қ азіргі ток-шоулар мен

жобалардың да тың даушысы бар жә не аз емес. Ө йткені, радио –

бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы.

Ненің жақ сы, ненің жаман екенін айтып дауласпай-ақ қ оялық. Себебі,

бұ л заман талабы. Мү мкін, 5-10 жылдан кейін бә рі де басқ аша болар,

бірақ сол ө згерістердің жақ сылық қ а апаратынына дау айтатындар ол

кезде де табылады. Оның ү стіне, менің ше, радионың кө ң іл-кө терушілік

функциясының маң ызды ө німі бар – ол адамдарды эмоциялық тұ рғ ыдан

жігерлендіреді. Жанды ауыртар оқ иғ алар мен қ ауіп-қ атерге толы бү гінгі

заманда адамдарғ а жағ ымды кө ң іл-кү й сыйлау – тек жұ мыс қ ана емес,

шеберлік дер едім. Жә не бұ л – радио.

Екінші. Телеарна немесе баспасө зге қ арағ анда радиода жас мамандар-

ды оқ ытып, дайындау мү мкіндігі аз. Бұ л ә рине радионың кемшін тұ сы.

Біріншіден, радиостанцияның шығ армашылық ұ жымы ә рі кеткенде он

адамнан тұ рады. Сондық тан да жас журналистер ү шін бос орын мен

бос эфир уақ ыты жетіспейді. Екіншіден, радиода тә жірибеден ө туге

немесе тә жірибе жинақ тауғ а мү мкіндік жоқ десе де болады. Газет пен

журналдар тә жірибе жинақ таушығ а шағ ын ғ ана бағ анды сеніп тапсыра

алады. Телеарнада жас журналист кей сюжеттерді монтаждауғ а немесе

кішігірім блиц-сауалнама алып келуге жұ мсалуы мү мкін. Жалпы, жас ма-

ман ү шін онша қ иындық туғ ызбайтын, істей жү ріп цехтағ ы ә ріптестерінен

ү йренуге болатын жұ мыстар бар. Радиода бұ ндай жұ мыс мү лдем жоқ де-

сек қ ателеспейміз. Радиоғ а жұ мысқ а кіру ү шін ө з қ абілеттерің ді кө рсете

білуің қ ажет (алда бұ ғ ан нақ тырақ тоқ талатын боламыз).

Ү шінші. Кә сіби радио журналист атану ү шін арнайы білім мен біліктіліктің

қ ажеті жоқ. Радионың тағ ы бір артық шылығ ы осында. Жұ мысқ а

орналасқ ан кезде сіздің резюмең іздің «білімі» деген тұ сына ешкім

мә н бере қ оймайды. Жасың ыз да онша маң ызғ а ие емес. Ең бастысы

– сіздің дауысың ыз бен сіздің адамдарғ а не айта алатының ыз. Одан

арғ ысы сіздің табандылығ ың ыз бен радио журналист кә сібінің қ ыр-сы-

рына қ анығ уғ а деген ниетің ізге байланысты.

Тө ртінші. Радио басқ а БАҚ -на қ арағ анда барынша оперативті сала, бірақ

ұ тқ ырлық жағ ынан тө мен. Тү сіндіре кетейін. Радиода ақ паратты эфирге

дайындау мен беру процесі телеарналар мен баспасө зге қ арағ анда бір-

шама қ ысқ а. Ақ параттың тың дарманғ а жеткенге дейінгі аралық та ө тетін

сатылары аз. Оның ү стіне, радио барынша қ ол жетімді БАҚ болып табы-

лады. Ә сіресе бү гінгі заманда ол ү йде де, жұ мыста да, жолда да, дема-

лыста да, кез-келген радиоқ абылдағ ышта, тіпті ұ ялы телефонда да сіз-

бен бірге. Радионың барынша оперативті болуы да сондық тан. Ә рине,

бұ л тұ рғ ыдан бү гінде оны интернет желісінің ығ ыстыра бастағ анын

жасыруғ а болмайды.

Ендеше, радио неліктен мобильді емес деп отырмыз? Бұ л радионың

сыртқ ы емес, ішкі ерекшелігіне байланысты мә селе. Радиоэфирдің ба-

сым бө лігі студияда жасалады. Яғ ни, журналист немесе диджей жұ мыс

барысында ешқ айда шық пайды, жұ мыс процесі толығ ымен бір орында

жү ргізіледі (репортаждар мен жекелеген акцияларды есепке алмағ анда).

Бұ л ә рине, ың ғ айлы. Радиода журналист ө зінің тү р-ә лпетіне, ө зі-ө зі

ұ стау жағ ына бас қ атырмаса да болады, ө йткені оны ешкім кө ріп тұ рғ ан

жоқ қ ой.

Ол директорды да кү нде кө ре бермейді. Радиодағ ы жұ мыс бө лмелері

шағ ын жә не тыныш (дыбыс ө ткізбейтін студия), ол жерге бө где кісілер

кірмейді. Елестітіп кө рші, онда сенің сү йікті ә уенің ойнап тұ рады,

қ олың да – саптыаяқ қ а қ ұ йылғ ан кофе, қ ұ лағ ың да – қ ұ лақ қ ап (наушник).

Тамаша емес пе? Бірақ, осы бір қ алыпты ө мірге дағ дыланғ ан адамда

алғ а ілгерілеуге деген талпыныс тө мендейді:) Бұ ның жақ сы ә лде жаман

екенін сіздердің тө реліктерің ізге қ алдырдым.

Бесінші. Радио – акустика. Ондағ ы негізгі ә рекет – дыбыс тө ң ірегінде,

музыка мен дауыстан қ ұ ралады. Бұ л – жаман. Ө йткені, онда кө рермен

картинасы жоқ, сондық тан оның орнын толтыруғ а тура келеді. Ал, бұ л

– жақ сы. Ө йткені, бұ дан ерекше, барынша сезімге толы, жанды ә ң гіме

туындайды.

Алтыншы. Радио бір сә ттік қ ана. Қ ағ азғ а басылғ ан мә тін немесе теле-

сюжетке қ арағ анда радионың мә тінін қ айта қ осып, қ айта-қ айта тың дау

мү мкін емес. Радио материалдары да мұ рағ атта ұ зақ сақ талмайды.

Бұ л да радионың бір кемшілігі. Бірақ ол сө збен ә сер етудің ең терең

тә сілдерін іздеуге итермелейді – бұ л жақ сы.

дИдЖЕй ЖҰ мыСы

Каждый день, в этот час,

Даже если неохота,

Я готов петь для вас,

Что поделаешь – работа!

«Круиз»

Радиода істейтінімді естігендер менен ең алдымен «Сіз қ андай

бағ дарламаны жү ргізесіз?» деп сұ райтын. Тү сіндіру қ ажет болады.

Радиодағ ы диджейдің жұ мысы «музыкалық бағ дарламалар жү ргізушісі»

дегенге келіп саяды. Бірақ, диджей атқ аратын жұ мыс осымен

аяқ талмайды ғ ой. Тек музыка ғ ана керек болса адамдар радионы емес,

сү йікті дискілерін немесе таспаларын тың дар еді.

Радио дегеніміз бұ л кө ң іл‑ кү й. Ал, диджейдің жұ мысы –

тың дарманғ дарғ а кө терің кі кө ң іл‑ кү й сыйлау.

Ә детте, диджей аптасына бірнеше рет, белгілі бір уақ ытта, ауысым

бойынша жұ мыс істейді (орташа есеппен ү ш-алты сағ ат). Диджей

эфирден ә н жолдап, ү зілістерде тың дарманымен ә ң гімелеседі. Ә ң гіме

ө зегі болатын тақ ырып та сан-алуан. Ол мә дени қ ұ ндылық тар, тұ рмыс,

аспаздық, кө ше тазалығ ы немесе қ арыз беру, махаббат немесе ақ ылсыз

бастық туралы сө з етеді.

Ә рине, музыка, ә н-қ азына назардан тыс қ алмайды. Бастысы ә ң гіменің

айтылғ ан ә нге сә йкес, немесе осы ә нді тың дағ ан адамның ойына сә йкес

болуы. Тың дарман езу тартатындай, ойланып, кү рсініп, бір нә рсені есіне

алатындай, бір шаруаны тындырып тастайтындай етіп сө йлеу қ ажет.

Кө ң іл-кү й – ди-джейдің дауыстан кейінгі екінші қ ұ ралы. Бірде-бір радио

адамдарды қ апаландыруды кө ксемейді. Радиостанция атаулының бә рі

адамдарғ а кө терің кі кө ң іл-кү й сыйлайды.

Жұ рттың эмоциясына ә сер етіп, кө ң іл-кү йін кө теру оң ай шаруа емес.

Ө йткені, ди-джей де шаршайтын, кейде ауыратын, ө мірдің қ апалы

кү ндерін бастан кешетін қ арапайым адам ғ ой. Кеше ғ ана сү йген қ ызың мен

ренжісіп қ алып, бү гін махаббат туралы айту, немесе жаң а ғ ана біреу

кө ң ілің ізді қ алдырғ ан кезде сыйластық туралы ә ң гімелеу екінің бірінің

қ олынан келе бермейді. Бұ л оң ай емес. Диджейдің кө ң іл-кү йі ә рқ ашан

тың дармандарғ а берілетіні. Сіз микрофон алдында езуің із қ ұ лағ ың ызғ а

жеткенше жымиғ аның ызбен бұ ның ыз шын жү ректен шық паса тың дарман

сезіп қ ояды. Жә не сізге сенбейді.

Кө ң іл-кү й – ұ стап кө руге болмайтын дү ние, ол материалдық игіліктер-

ден де маң ыздырақ. Диджей ө зінің кө ң іл-кү йін жұ мыс қ ұ ралы ретінде

пайдалана білуі тиіс. Бұ л жұ мыстағ ы бірінші ереже – нашар кө ң іл-кү й

студияның сыртында қ алсын.Ол жұ мыс халаты секілді. Сіз оны киіп, мик-

рофон алдына отырдың ыз. Микрофон қ осылғ ан соң ө зің із туралы ойла-

уды доғ арың ыз. Эфир уақ ытында сіз тек қ ана ө з тың дармандарың ыз

туралы ойлауғ а тиіссіз.

Сіз кө птеген адамды бірнеше секундқ а ө з ә лемің ізге кіргізесіз. Оларғ а ө з

ә лемің іздегі ең ү здік дү ниені беруге тиіссіз жә не тың дармандарғ а барын-

ша берілуіге тырысың ыз. Сонда ғ ана тың дарман сізге риясыз сенеді.

РАдИо Қ ыЗмЕТКЕРЛЕРІ

Радио – кө птеген адамдардың (олардың кө бі «кадрдың сыртында»

қ алады) жиынтық қ ызметінен тұ рады.

Кез-келген радиостанцияның штатында:

- жаң алық тар қ ызметі (жаң алық тар шығ арылымдарын ә зірлейтін жә не

эфирден оқ итын журналистер) мен бас редактор (журналистердің

жұ мысын басқ арады)

- диджейлер (музыкалық бағ дарламаларды да солар жү ргізеді) жә не

бағ дарламалар директоры (эфирдің бағ дарламалармен жә не музыка-

мен толығ ып отыруына жауапты)

- тақ ырыптық жә не ойын-сауық тық бағ дарламалардың жү ргізушілері

(бұ ны диджейлердің ө здері де атқ аруы мү мкін)

- саунд-инженерлер (техниканың ү здіксіз жұ мыс істеуін қ амтамасыз

етеді, сонымен қ атар эфирдің техникалық жабдық талуына жауап бе-

реді)

- жарнама бө лімі (онсыз радио эфирге шығ а алмайды).

Мен радиодағ ы ө зге қ ызметкерлердің қ осатын ү лесіне тоқ талмай-ақ,

диджейлер мен бағ дарлама жү ргізушілерінің қ ызметі туралы айтқ ым ке-

леді. Ө йткені, радио – ең алдымен дыбыс. Бұ л – музыка мен дауыс.

Жаң алық тарды тың дай отырып сіз журналистің даусынан гө рі, оның

мазмұ нына кө бірек кө ң іл бө лесіз. Ал, диджейдің даусы сіз ү шін

радиостанцияның атымен астасып жатады. Ө йткені, ол кү ні бойы сізбен

бірге. Радио – таспағ а жазылғ ан дү ние емес. Сіз радио қ ұ лағ ын қ ашан

бұ рап қ алсаң ыз да ә ндердің арасынан диджейдің даусын естір едің із. Ол

сізбен сө йлеседі, дауласады, кө ң ілің ізді кө тереді. Тың дарман эфирдің

сыртында не болып жатқ анын кө рмейді, ал диджей болса ә рқ ашан

кө з алдың да, дә лірек айтсақ оның даусы қ ұ лақ тың тү бінде тұ рады.

Сондық тан да диджейдің дауысы радиостанцияның «келбеті». Радиода

жұ мыс істегісі келетіндер осы жауапкершілікті ұ мытпағ аны жө н.

Алайда, бір жағ ынан дауыс – диджейді тың дарманнан жасырып тұ ратын

перде сияқ ты. Біздің бә ріміз кө рерменнің қ абылдауына бейімделген-

біз. Кө рермен картинасы болмаса, біздің миымыз ақ паратты ө здігінен

толық тырып, оның ойша суретін сала бастайды. Тың дарман эфирде

отырғ ан адамды кө рмейді, бірақ даусына қ арап оның бейнесін кө з ал-

дына елестетеді. Ол қ андай адам, жасы нешеде, немен айналысқ анды

жақ сы кө реді, не туралы ойлайды жә не т.б. Яғ ни, диджей образы – оның

жұ мысындағ ы басты дү ние.

ЭФИРЛІК оБРАЗ

-Сіз мен білетін пираттардың ішіндегі нағ ыз бейшарасы екенсіз!

- Иә?! Бірақ сіз мен туралы ЕСТІПСІЗ Ғ ОЙ!..

Командор Норрингтон мен капитан Джек-Воробейдің диалогы, «Кариб

тең ізінің қ арақ шылары».

Радиода жү ргізушінің образы маң ызды рө л атқ арады. Ө йткені, бірін-

шіден ол ЖЕКЕ ТҰ ЛҒ А. Тың дарман ө зін еріксіз тү рде диджеймен са-

лыстыра бастайды, ө зіне жақ ын, ұ қ сас (ұ қ самайтын) нә рселерді таба-

ды. Бұ ндай жағ дайда ди-джей ол ү шін ә ндердің арасына қ осылып мезі

ететін шырылдауық емес, таныс ә рі жақ ын адам. Тіпті оның айтқ андары

жынына тисе де сіз оның сө здерін ө з кө зқ арасың ызбен салыстыра бас-

тайсыз. Басқ аша айтқ анда, сіз эфирге «қ осылдың ыз» деген сө з.

Бұ л ди-джейдің мақ саты кез-келген қ ұ ралды пайдалану арқ ылы

тың дарманды «іліп ә кету» деген сө з емес. Бірақ, егер сізге ешкім назар

аудармайтын болса эфирдегі жұ мыс далағ а кетті деп есептеуге болады.

Негізінде радионы бір жерде қ адалып отырып тың даудың қ ажеті жоқ.

Ү й шаруасын істеп жү ргенде, кө лікте келе жатқ анда... радио сө йлеп

тұ рады. Тың дарман оғ ан жақ сы ә н, жақ сы бағ дарлама, жақ сы диджей

қ осылғ анда ғ ана еріксіз қ ұ лақ тү реді. Ендеше, диджей тың адусыз қ алмау

ү шін тың дарманның ығ ына «жығ ылуы» тиіс.

Сіз «зә кір» (якорь) деп аталатын психологиялық тү сінікті білесіз бе?

«Зә кір» деп адамды ө зің е тартуғ а кө мектесетін белгілі бір тә сілдерді,

ым мен сө зді, сө зге екпін тү сіру амалдарын атайды. Бұ л жерде ымдау,

ишара, сө здер, дауыс ырғ ағ ы «зә кір» қ ызметін атқ арады. Міне, радио

жү ргізушісі тың дарман ойын осы зә кірмен жаулап алады. Диджейдің

негізгі мақ саты – назар аударту, адамды ө зінің айтып жатқ андарын

тың дауғ а мә жбү рлеу. Сондық тан жү ргізушінің тың дарманғ а ұ нағ аны

ә лде ұ намағ аны жақ сы. Эфирде байқ аусыз қ алғ аннан жаман нә рсе жоқ

(ә н айтылып жатыр, біреу сө йлеп отыр).

Ә рине, назар аударту жағ ынан телеарналарғ а қ арағ анда радионың

мү мкіндігі аз. Сіз адамның кө зіне тікелей қ арай алмайсыз, сіз оны, ал

ол сізді кө рмейді, бір-бірің нің қ олың ды қ ысып, бірің е бірің қ арап жы-

мия алмайсың. Радио жү ргізушісінің қ олындағ ы бар қ аруы – дыбыс пен

кө ң іл-кү й. Оны дыбыс пен дауыстың кө мегімен тың дарманғ а жеткізе

білу қ ажет.

Тың дарманды эфирге «қ осудың» бірнеше мү мкіндігі бар жә не олардың

бә рі де сіздің образың ыздың ажырамас бө лшектері:

- дауыс (тембр, ырғ ақ, екпін тү сіру)

- мазмұ н (айтатын ә ң гімең)

- тіл (орамдары, сленг)

- ара-қ ашық тық (тың дарманғ а қ атысты ұ станғ ан ұ станым)

- харизма (жү ргізушінің бедел-ық палы)

Бұ ның негізгі рө л атқ армайтынын айта кеткім келеді. Радиода адамның

Қ АЛАЙ айтқ аны да, НЕ айтатыны да маң ызды.