АҚпАРАТТыҚ БИСЕР ойыНы

(«организация работы службы новостей» кітабынан ү зінді)

Герман Гессенің «Игра в бисер» деген романын оқ ығ ан адам, ө міріндегі ең

маң ызды оқ иғ а – Ойынғ а ә зірленген бас кейіпкердің қ алай ә уреленгенін

жақ сы біледі. Ол ғ ылым мен ө нер, философия мен ә дебиет тоғ ысып

жататын ойын партиясын жасауғ а жанын салады ғ ой...

Ақ параттық бағ дарлама редакторы ә рине, кө ркем шығ арма жазатын

жазушы емес, бірақ …ол да кү н сайын бірегей туынды жасайды. Жақ сы

болсын, жаман болсын, бірақ ол бірегей ө нім жасап шығ ады. Ол сапалы,

қ ызық ты жә не пайдалы болуы ү шін кө п нә рсе қ ажет. Біз бұ жолы сіздің

ақ параттық шығ арылымың ызды не бар, не жоқ ететін мә селе – МАТЕ-

РИАЛДАРДЫ РЕТІМЕН ОРНАЛАСТЫРУ туралы ә ң гімелейміз.

Негізінде материалдарды рет‑ ретімен орналастыру (верстка) – га‑

зет термині. ол кезекті ақ параттық бағ дарламада материалдарды

маң ызы мен ұ зақ тығ ына қ арай жинақ тау деген сө з.

Бір қ арағ анда, қ олда бар материалдарды кезегімен қ ойып отырудың

қ иындығ ы жоқ сияқ ты кө рінуі мү мкін. Осыдан 20 жыл бұ рын, «ресми»

ә діс пайдаланылатын тұ ста ақ параттық бағ дарлама жиындар мен

кең естер жө ніндегі есептен басталатын, соң ынан ең бек даласындағ ы

жетістіктерге, мә дениет пен спорт табыстарына орын берілетін. Кейін

«600 секунд» пен «ТСН» кезең і басталды да, бірінші орынғ а оқ иғ алар

мен қ ылмысқ а қ атысты материалдар шығ арылды.

Уақ ыт ө те келе «қ ылмыс тақ ырыбында» жеке бағ дарлама ашылып,

ақ параттық хабарларда ә леуметтік жә не проблемалық сюжеттерді бері-

ле бастады. Міне, біздің телевизия

халық аралық стандарттарғ а жету жолында осындай даму жолдарынан

ө тті.

Материалдарды қ алай реттеу қ ажет? Оны ойластырғ ан кезде редак-

тор оны ТҰ ТАСТАЙ кө з алдына елестете білуі тиіс. Бірнеше адамның

ең бегімен ә зірлеген материалдың жарқ ырап кө рінуі ү шін ә рбір ақ паратты

берудің ең ү здік тә сілін табу қ ажет. Ұ сақ бө лшектерден қ ұ ралғ ан мозаи-

ка сынды шығ арылым да біртұ тас шығ армағ а айналуы қ ажет.

материалдарды орналастыру қ ағ идалары:

Редактор кезекті шығ арылым материалдарын тө мендегі қ ағ идалар

бойынша орналастырады:

1. Бағ дарлама кө рермені ү шін маң ызы

Алдымен ақ параттың не екенін еске тү сірің із. Ол білуді қ ажет ететін,

кө рерменнің білуі тиіс, оны қ ызық тыратын дү ние. Белгілі бір жаң алық тың

кө рермендер ү шін маң ызы да ә ртү рлі.

Енді осыны есепке ала отырып, тө мендегі материалдарды орналасты-

рып кө релік:

• Бензин бағ асының қ ымбаттауы

• Кө кө ніс жә рмең кесі

• Халық аралық сертификат беретін бала кү тушілер мектебі ашылды

• Қ алағ а 70 метрлік ө рт сө ндіру баспалдағ ы сатып алынды

Біз бұ л жерде кө рерменнің қ алауын ғ ана есепке алдық. Шынында да,

ер азамат ү шін бензин бағ асының қ ымбаттауы, ә йелдерге халық аралық

сертификат беретін бала кү тушілер мектебінің ашылуы маң ызды. Ал,

болмашы зейнетақ ығ а кү нелтіп жү рген зейнеткерлерді кө кө ністің қ ай

жерде арзан бағ ағ а сатылатынын білу маң ыздырақ.

Тө мендегі материалдарды орналастырғ ан кезде де біз осындай

мү дделерді ескердік. Ақ параттық шығ арылым ойдағ ыдай шығ уы ү шін

сіз ө з кө рерменің ізді кө з алдың ызғ а елестетіп, белгілі бір материалдың

оғ ан қ аншалық ты қ ызық ты болатынын ойлап отыруың қ ажет.

2. Тақ ырып.

Бағ дарлама ішінде тақ ырыптық жағ ынан бір-біріне жақ ын сюжеттерден

(медицина, қ аржы жә не т.б.) тұ ратын блоктар қ ұ рылады.

Мысалы, сіздің қ олың ызда тө мендегідей материалдар бар:

• Доллар бағ амының тө мендеуі

• Жү рекке операция жасауғ а қ ажетті жаң а аппарат сатып алу

• Мұ ғ алімдердің жалақ ысын ө сіру

• Мектепке жаң а пә ндер енгізу

• Астыртын наубайхананы жабу

• Ипотекалық несиенің пайыздық мө лшерлемесін тө мендету

3. мағ ыналық жағ ынан байланыстыру (кө пір).

Енді тақ ырып жағ ынан бір-бірімен байланысы жоқ, бірақ белгілі бір

оқ иғ алары ұ қ сас келетін материалдар қ атар орналастырылады.

Мә селен: Ұ БТ кодтарын ұ рлауғ а қ атысты дау мен жемқ ор шенеунікті

тұ тқ ындау жө ніндегі материал.

4. Араластыру жә не эмоция.

Бір-біріне байланысы жоқ материалдарды да қ атар қ оюғ а болады.

Оларды эмоциялық бояуына қ арай орналастыруғ а болады. Мә селен,

қ ұ рылыс қ ожайындарының салғ ырттығ ынан қ аза болғ ан қ ұ рылысшы

жайындағ ы материал мен балағ а шұ ғ ыл операция жасау ү шін ақ ша жи-

нап жатқ ан адамдар туралы сюжетті алайық. Мынағ ан назар аударың ыз:

жағ ымды сюжеттен кейін адамның ең сесін тү сіріп жіберетін материал

берілсе алдың ғ ысы қ алыптастырғ ан кө ң іл-кү й жойылады.

5. Бейнекадрлар.

Телевидение – бұ л сурет, бейне, картина. Бірақ, барлық материалдың

бә рінің бірдей картинасы тамаша болуы мү мкін емес. Егер сіздің

қ олың ыздағ ы маң ызды материалдың бейнекадрлық жағ ы нашар болса,

оның қ асына бейнекартинасы тартымды сюжет қ ойғ ан дұ рыс.

• Сіздің қ аланың тұ рғ ыны бү гін Эверестті бағ ындырды

• Банкротқ а ұ шырағ ан фабрика жұ мысын тоқ татты

• Қ ала тұ рғ ыны гү лзарғ а ө з еркімен ағ аш отырғ ызды

• Қ алада инфаркт сырқ атына қ арсы марафон ө тті

• Тү нде қ ала сыртында жарылыс болды

• Полицейлер БАҚ -тың қ атысуымен рэкеттер тобын ұ стады

Материалдардың маң ызы жағ ынан қ арасақ бірінші нұ сқ а дұ рыс сияқ ты

кө рінеді. Бірақ, ойланып кө рейік...

«Тү нгі жарылыс». Сіздің қ олың ызда жарылыс себептерін зерттеп жатқ ан

комиссияның таң ертең гі жұ мысынан тү сірілген кадрлар ғ ана бар. Оның

ө зі де ө те аз жә не қ ызық сыз.

«Фабриканың банкротқ а ұ шырауы». Ө ндіріс орнында қ алғ ан ө нім аз,

тү сіретін басқ а ештең е жоқ.

«Эверестті бағ ындыру». Біздің отандасымыз Эверестті бү гін цғ ана

бағ ындырды, оны «Рейтер» немесе «Евроньюс» агенттіктерінің

тү сірмегені белгілі. Ендеше материалғ а қ атысты бейнекадр жоқ.

Кө ріп отырғ анымыздай, бұ л нұ сқ адағ ы алғ ашқ ы ү ш материал бейне-

кадр дегеннен жұ рдай, ал толық қ анды ү ш материал содан кейін беріліп

отыр.

Екінші нұ сқ а бірден жарқ етіп кө зге тү седі. Онда қ ызық ты бейне-

кадр жетерлік. Ә рі қ арай шығ арылым материалдары картинасының

қ ызық тылығ ына қ арай ізбе-із беріледі.

5. Екпін мен ырғ ақ.

Телеарналар ү шін маң ызды саналатын осы қ ағ иданы редакторлардың

бә рі де біледі. Бағ дарлама жалық тыратын ырғ ақ пен берілмеуі тиіс. Тіп-

ті, қ атар берілген екі сюжеттің хронометражы (сюжеттің ұ зақ тығ ы) бірдей

болса кө рермен жалығ ып кетеді. Ө йткені, ү йлесім жоғ алады. Бірнеше

қ ысқ а материалды қ атар қ ойсаң ыз да осылай болмақ.

• Қ алалық стадионды салу барысында жіберілген кемшіліктер

• Премьер-министр Алматы облысының ә кімін орнынан алып, ө ң ірге

жаң а басшы тағ айындады

• Қ оғ амды елең деткен қ ылмыстық іске қ атысты сот ү кімі

• Санитарлық талаптарды бұ зғ ан ү ш базардың жабылуы

• Қ ала тұ рғ ыны адамдарды жаяу жү руге цшақ ырды. Сол арқ ылы эко-

логияны сақ тап қ алуғ а болады.

• Нан бағ асының қ ымбаттауы

• Ішек инфекциясы ө ршіп тұ р

Бірінші ә дістің кемшіліктері

«Ә кімнің қ ызметтен алынуы» - маң ызды оқ иғ а, онда синхрондар кө п

болуы мү мкін, бірақ бейнекадрлар тым біркелкі (мұ рағ аттан алынуы да

мү мкін).

«Қ ұ рылыс барысындағ ы кемшіліктер» - проблемалық сюжет, бірнеше

тараптың кө зқ арасын беруді талап етеді. 2 минуттан асып кетуі мү мкін.

«Ү ш базардың жабылуы» - бұ л да проблемалық сюжет болғ андық тан

бірнеше кө зқ арасты беруді талап етеді. 2 минуттан асып кетуі мү мкін.

«Шулы қ ылмыстық іске қ атысты ү кім» - проблемалық сюжет, ол да бір-

неше тараптың кө зқ арасын беруді талап етеді. 2 минуттан асып кетуі

мү мкін.

Басқ аша айтқ анда, алғ ашқ ы нұ сқ ада хронометражы бірдей, проблемағ а

қ ұ рылғ ан жә не қ ұ рылымы да ұ қ сас материалдар берілді. Содан кейін

ырғ ақ тық жағ ынан бірдей тағ ы ү ш репортаж кө рсетілді.

Екінші тә сілдің артық шылық тары

Біз «дұ рыс» деп бағ алап отырғ ан нұ сқ ада репортаждық материал-

дар проблемалық сюжеттермен кезектестіріп беріледі.Оның ү стіне біз

«Ә кімнің орнынан алынуы мен жаң а басшының тағ айындалуы» туралы

материалды екіге бө лдік. Бұ л проблемалық материал мен ақ параттық

тақ ырыпты араластырып алмау ү шін жасалды.

Біздің кең естеріміз

Дегенмен, барлық ұ станымды ескергенің мен де шығ арылым дұ рыс

шық пайтын кездер болады. Біз ө зіміз ү шін материалдарды рет-реті-

мен орналастырудың бірнеше ережесін ә зірлеген едік, соны сіздермен

бө ліскіміз келеді.

«Бү гін ғ ана емес, дә л қ азір»

Егер кө рермен ү шін бірдей маң ызғ а ие екі материал келіп тү ссе, ал-

дымен дә л қ азіргі сә тте ө тіп жатқ ан оқ иғ а туралы баяндайтын сюжет

беріледі. Егер апатты жағ дайғ а байланысты жарық тың сө ндірілуі неме-

се кө п қ абатты ү йдегі ө рт, ғ арышкерлердің жерге қ онуы сынды оқ иғ алар

бағ дарлама эфирге шығ ып жатқ ан сә тте орын алса, сол оқ иғ аларды

кө рсету қ ажет болады.

АҚ пАРАТ та балық сияқ ты, ЕСКІРТУГЕ БоЛмАйды

Жаң а ә рі маң ызды материалды бейнекадр болмаса да кө рерменге жет-

кізуге болады. Ол ү шін тілшіні тікелей эфирге шығ ару, телефон арқ ылы

сұ хбат алу, мұ рағ ат материалдарын пайдалану тә сілдерін қ олданғ ан

жө н. Ертең бұ л тақ ырыпқ а қ айтып оралуғ а болады.

БҮ ГІН болғ ан оқ иғ аның бә рі БҮ ГІНГІ жаң алық тарда берілуі тиіс.

«Шығ арылымның алғ ашқ ы сюжеті мынадай талаптарғ а жауап

беруі тиіс: тақ ырыптың кө кейтестілігі, картинасының барынша

қ анық тығ ы, ү йлесімділігі»

Ү йлесімділік талабына сә йкес, ақ параттық шығ арылымның басында ре-

портаждар немесе ү лкен проблемалық материалдарды беруге болмай-

ды.

«Жаң а кү н – жаң а ақ параттық желеу»

Белгілі бір мә селені қ озғ ау ү шін жаң а ақ параттық желеу қ ажеттігін

ұ мытпаң ыз. Егер ақ параттық желеу немесе тақ ырыптың ө зі кө кейтесті

болмаса материалды шығ арылым басында беруге болмайды. Бірінші-

ден, бұ ндай материал ө ткенге шегініс жасап, тү сіндіруді қ ажет етеді.

Яғ ни, оның хронометражы 2 минуттан асып жығ ылады деген сө з. Екін-

шіден, кө рерменнің ойында материал қ айталанып отырғ андай ә сер

туындайды.

«Эксклюзивті ақ парат қ ашанда ә серлі шығ ады»

Материалдың біреуін барлық телекомпания тү сірді, ал екіншісі тек

сіздің журналистің ғ ана қ олына тү сті. Сіз екінші материалды таң дайсыз.

Адамдар сіздің жаң алық тарың ызды бірегей болғ аны ү шін ғ ана қ арайды.

Сондық тан ақ парат агенттіктерінің материалдарына сү йенбей, бірегей

тақ ырыптарды іздеп, эксклюзивті сюжет тү сіруге тырысың ыз.

«Блоктар қ ұ ру қ ағ идасын пайдалану – блоктарды қ арабайыр жа‑

сай салу деген сө з емес»

Сіз верстка жасаудың тү рлі тә сілдерін пайдаланып қ ана қ оймай,

қ ызық ты шығ арылым жасауғ а тиіссіз. Егер бастапқ ы материал білім са-

ласы жө нінде жазылғ ан болса, оның соң ынан балалар туралы сюжетті

беру дұ рыс емес.

Мысал

· Ауруханада жарық тың сө ндірілуі салдарынан пациенттердің бірі опе-

рация ү стелінде кө з жұ мды.

· Оң жақ рульді кө лік иелерінің наразылық шарасы

· Қ ала кө шелерінің бірінде болғ ан бензовоз апатының салдары 10

сағ атта жойылды. Апат салдарынан аударылып қ алғ ан кө лік жарылып

кетуі мү мкін еді.

· Дә рігерлер балаларғ а тұ мауғ а қ арсы екпе егуді бастады

· Қ ала орталығ ындағ ы балалар шоуы

Алғ ашқ ы нұ сқ ада аурухана жайлы сюжет қ алыптастырғ ан ү йлесімді

екпе туралы ақ параттық материал бө ліп жіберген. Оның ү стіне, алғ ашқ ы

материалдағ ы жағ ымсыз эмоция екінші сюжетке ө тіп кетуі мү мкін.

«Шығ арылымды бір ғ ана ә серге негіздеуге болмайды»

Журналистік бес зерттеу міндетті тү рде жұ ртты елең еткізеді. Бірақ,

кө рермен оның екеуін ғ ана есте сақ тай алады. Сіздің шығ арылымың ызда

жетістіктер мен рекордтарғ а қ атысты бес сюжет берілсе де солай болмақ.

Жағ ымды немесе жағ ымсыз эмоцияларды шектен тыс кө рерменнің

ық ыласын тө мендетеді.

«Автор талантын ескерің із. Жарнамадан кейін шығ арылымды не‑

месе блоктарды ү здік авторлардың материалдарынан бастаң ыз»

Тұ лғ аның шығ арылымғ а ық пал жасайтыны рас. Сө зге шешен, кейіпкер

таба білетін жә не оны «сө йлете» алатын, оқ иғ аны сауатты тү рде баян-

дап беру шебері жасағ ан материал сіздің бағ дарламаң ыздың тірегі бо-

луы тиіс.

«материалдарды орналастыру дә стү рі ө згеріп отырады, бірақ

маң ызды материалдар шығ арылымның басында беріледі»

90-шы жылдардың орта шенінде аймақ тық жаң алық тар қ ылмыс оқ иғ аларынан басталатын. Қ азір қ ылмыстық оқ иғ алар арнайы бағ дарламада немесе ақ параттық бағ дарламаның орта тұ сында беріліп жү р. Материалдарды орналастыру дә стү рі ө згеріп отырады, бірақ маң ызды ә рі кө кейтесті жаң алық (қ ылмыс, спорт, ә леуметтік мә селелер) кез-келген ақ параттық шығ арылымның басында тұ руы тиіс.

Мысал:

Мұ нда автобустағ ы қ аза болғ ан жолаушылар туралы сюжет бірінші

берілуі тиіс. Бұ л жай ғ ана криминалдық оқ иғ а емес, ә р адамның жү регін

ауыртатын қ айғ ылы жағ дай. Тіпті, сіздің кө рерменің іздің ө з кө лігі болса

да, оның балалары, ата-анасы, таныстары мен жақ ындары автобусқ а

мінеді. Қ ұ лақ қ а тү рпідей тиюі мү мкін, бірақ тас жолдардағ ы кө лік апат-

тарына біз ә бден ү йренгенбіз. Ал, қ оғ амдық кө лік қ оғ ам тү сінігінде ең

қ ауіпсіз орын болып табылады. Ал, бұ лай болмаса ше? Онда жағ дайды

ашық айту қ ажет.

Бірінші нұ сқ ада эмоционалды нү кте шығ арылымның ортасына шоғ ырланғ ан. Кө рермен экомобиль мен жаң а аймақ туралы ақ паратты қ абылдай алмайды. Екінші нұ сқ ада эмоция барынша тең герілген жә не кө рермен назары жағ ымсыз материалдан жағ ымды сюжетке ауысады

(жаң а ө ндіріс орнының ашылуы).