МӘТІН мЕН оНы оҚУ ӘдІСТЕРІ

мә тін – телевизияда кадрдің сыртында айтылатын сө здер.

Мә тін жазудағ ы кең естер:

1. Мә тін жазардан бұ рын, оқ иғ а орын алғ ан жерден тү сіріп келген ви-

деомен жақ сылап танысып ал.

2. Мә тін мейлінше қ ысқ а, айқ ын, тү сінікті болуы шарт. Сө йлемді

қ ұ рмалас етіп емес, қ арапайым етіп, қ ұ руғ а тырыс. Ө йткені, сенің сюжетің

болып жатқ ан кезде, кө рермен оның видеосына емес, жү ре кө ріп жү ріп,

сө зіне ғ ана назар аударуы мү мкін. Сондық тан, тың даушының қ ұ лағ ын

бірден ө зің тартып алуың ү шін стилің:

а) Кү нделікті қ олданыстағ ы тіл болсын!

ә) Ә ң гіме айтқ ан, кә дімгі баяндау тілі болсын! Бұ л америкалық журна-

лист Чарльз Райстің кең есі.

3. Кейіпкерің нің синхронын таң дағ ан кезде нақ ты сө йлемін алуғ а ты-

рыс. Сенің мә тінің дегі сө зің ді оның синхроны қ айталамасын. Мә селен,

сен ө з мә тінің де «Қ азақ станда жұ мыссыздық артып келеді» десең,

оның ә рі қ арай, «Ия, Қ азақ станда жұ мыссыздық артып келеді» деп

қ айталауының еш қ ажеті жоқ!

4. Синхронды 15-20 секундтан артық берудің қ ажеті жоқ. Бізде синх-

ронды 30 секундтан артық беретін арналар ә лі де бар.

5. Егер сен алда-жалда кейіпкерің е еш жоспарсыз, яғ ни, оның не

айтатындығ ына алдын- ала есеп жасамай бара қ алсаң, нә тижесінде

оның айтқ ан сө здері сенің сюжетің е жарамайтын болса, ойланбастан,

оның синхронынан бас тарт! «Ың ғ айсыз болды» деп, кейіпкерің нің

кө ң ілін жық пағ андығ ы себепті ғ ана алынғ ан синхрон, сюжетің нің шы-

райын ашпауы да мү мкін. Бірақ, бұ л келесі жолы ө зің е сабақ болады.

Сен кейіпкерің ү шін емес, кө рерменің ү шін жұ мыс істеп отырғ аның ды

ұ мытпа!

6. Біреуді қ аралап, жамандайтын синхроннан аулақ бол. Егер,

кейіпкерің біреуді қ аралайтын болса, сен екінші жақ қ а да микрофон

ұ сыну қ ажеттігін ұ мытпа. Болмаса, сюжетің дегі тепе-тең дік принципі

бұ зылады.

7. Мә тінің нің қ ағ азда немесе компьютер экранында жазылғ аны

маң ызды емес, маң ыздысы—оның кейін қ алай естілетіні. Сондық тан,

естілгенде қ алай болатынын білу ү шін, алдын-ала оқ ып, дайындалғ аның

дұ рыс!

8. Оқ у стилің байыпты, тү сінікті болғ аны абзал. Сө йлемің е динамика

беремін деп қ атты оқ ысаң, кө рерменің сені тү сінбей қ алуы мү мкін.

Ә рине, ежіктеп, ө те баяу оқ удың қ ажеті жоқ. Бірақ, артың нан жау қ уып

келе жатқ андай асығ удың да қ ажеті шамалы. Америкалық журналист

Чарльз Райс журналистерге «Жақ ын досың а ә ң гіме айтып отырғ андай

стильді қ олдан» деп ақ ыл береді.

9. Сюжетің ді бір адам тү сінбесе, ең бегің еш болды деп ойла. Ө йткені,

сенің мақ сатың сенің сюжетің ді кө ріп отырғ ан барлық адамғ а ақ паратты

жеткізу емес пе?

10. Сюжет жасағ анда, детальдерге кө бірек кө ң іл бө л. Жұ рт кө ретіндей

емес, жұ рт бір қ арағ анда аң дамайтындай нә рсені сенің аң дауың тиіс!

11. Сө йлем қ ұ рағ анда ә р сө йлемің екінші сө йлемің ді толық тырып

тұ руына назар аудар. Мә селен, «Қ азақ станда жұ мыссыздық артып

келеді» деген сө йлемің сол қ алпында аяқ талып қ алмауы тиіс. Ол

қ андай кө рсеткішпен салыстырғ анда артып келеді? Соң ғ ы жылмен

салыстырғ анда ма, жоқ соң ғ ы бес жылмен салыстырғ анда ма? Бұ л

тенденция қ алай байқ алуда? Ол ақ паратқ а қ алай қ ол жеткіздің? Міне, бұ л

сұ рақ тар жауапсыз қ алмауы керек. Кө рермен сенің жалаң «жұ мыссыздық

артып келеді» деген сө йлемің нен ақ парат ала алмайды.

Графика

Сюжетің нің графикалық кескіндемесі болуына кө ң іл бө л. Графикалық

кескіндеме материалды ә рлеп қ ана қ оймай, кө рерменнің сюжет

тақ ырыбын дұ рыстап тү сінуіне мү мкіндік береді. Мә селен, Қ азақ станнан

Қ ытайғ а бағ ытталғ ан мұ най қ ұ быры туралы сюжет жасайтын болсаң,

оның ұ зындығ ын кө рсету ү шін архивтен алынғ ан бейнекадрлерді

пайдалағ аннан гө рі, графикалық кескіндеме біраз ақ парат береді. Ия

болмаса, «Қ азақ станда жұ мыссыздық артып келеді» деген сө йлемді

былтырғ ы жылдың кө рсеткішімен салыстырар кезде бейнепланың да

кө шедегі жү ріп бара жатқ ан адамдарды кө рсеткеннің орнына, ақ паратты

графикалық кескіндеме арқ ылы берсең, сюжетің ұ тымды шығ ады.

Тү йін

Сюжетің нің қ алай болатыны ө зің е, ө зің нің жоспарлауың а байланысты.

Сюжетің нің нашар шық қ аны ү шін операторды немесе режиссерді

кінә лаудың қ ажеті жоқ.

продюсерің е тақ ырып ұ сынарда, оның сенің тақ ырыбың ды

таң дауы ү шін, сюжет туралы жоспарың да ө те анық болуы керек.

продюсер сенің клиентің. Ал сюжет сенің тауарың. Сюжетті сен

кә дімгідей клиентке ұ сынасың. Бірақ, клиентің нің алдында

сенікінен де ө зге тауарлардың жатқ андығ ын ұ мытпа! ол сенің

тауарың ды таң дауы ү шін...

«мен мынадай сюжет жасайын деп едім» деп айту жеткіліксіз.

‑ Кімді тү сірем?

‑ Кейіпкерлерім мағ ан қ андай синхрон береді?

‑ Бейнепландар қ алай болмақ?

‑ Сюжетіме бір жерден ғ ана тү сірген бейнеплан жеткілікті болады

ма, жоқ ә лде қ осымша тағ ы бір объектілерді тү сіру керек пе?

‑ Сюжетімде графикалық қ осалқ ы материалдар болады ма?

‑ Сюжетімнің интершумы не болмақ?

‑ Сюжет тү сіруге қ анша уақ ыт кетеді?

Тү птің тү бінде Сюжетімде қ андай мә селені ашамын?

деген сауалдарғ а ең алдымен ө зің жауап беруің керек!

Сюжетің нің ө зіндік бір дә лдейтін нысанасы болуы тиіс. мә селені

жан‑ жақ ты кө рсетемін деп, шашылып қ алғ аннан гө рі, бір мә селеге

ғ ана фокус жаса!

Жаң алық тар қ ызметінде уақ ыт ө те тығ ыз болуы себепті тү сіретін

объектіні алдымен барып кө ріп келуге мү мкіндігің болмауы

мү мкін. Бірақ, бағ дарламаларғ а сюжет жасар кезде тү сіретін

объектің ді алдын ала барып, кө ріп келуге тырыс. Ө йткені, сағ ан

видеоматериал қ ажет. Қ анша дегенмен, сен тележурналист емессің

бе?

олай болса, іске сә т!

Қ АЗАҚ ТЕЛЕРЕпоРТАЖы: БҮ ГІН ЖӘ НЕ ЕРТЕҢ

(кешесі жазылмағ ан)

Айбар Олжаев

КІРІСпЕ оРНыНА Қ ыЗыҚ дИАЛоГ

- Тележурналистикағ а не ү шін келдің?

- Халық пен билік арасына кө пір орнатқ ым келеді, ағ а!

- Қ ұ рылысшылар жә й кө пір салу ү шін қ анша тонна цемент, қ анша

арматура керек екенін біледі. Сен айтқ ан кө пірді тұ рғ ызу ү шін не

керек?

-?

Бұ л ө те заң ды ү нсіздік. Ү лкен идеалдардың материяғ а айналатын

механизмдерін жас буын қ айдан біледі? Тек ол ү нсіздік ары кетсе жарты

жылдан аспау керек. Сонда ғ ана заң ды. Асса, қ азақ журналистикасының

қ асіреттерінен қ ұ ралғ ан шырмау торғ а тағ ы бір шала тілші ілінбек.