ЖАйЛы ӘҢГІмЕ ӨРБІТІп КӨРЕЛІК.

Жасыратыны жоқ, қ азір қ андай жетістігімізді немесе қ андай да

кемшіліктерімізді айтқ анда Ресейге сү йенетіміз сө зсіз. Сол сияқ ты,

бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары оның ішінде телевизия саласы да,

ресейлік арналарғ а қ арап бой тү зеп келеді. Сө зіміз сылдыр су боп

қ алмауы ү шін, ресейлік арналардың бір екеуінен мысал келтіре кетейік.

Қ азіргі, Ресейдің маң дай алды телеарналарының бірі НТВ. Бұ л арнағ а

жә не осы арнаның ө німдеріне қ арап, біздің тү гіл ресейдің де, ө зге

елдердің де журналистерінің бой тү зейтіні жасырын емес.

Осы НТВ арнасында журналистердің ө здері қ андай да бір оқ иғ аларғ а

немесе елдің ахуалына қ атысты жасап жататын телеө німдері аз емес.

Солардың бірі «Журналисткое расследование» деп аталады. Осы

бағ дарламадағ ы журналистердің қ андай да бір проблемаларды іздеп

тауып ө здері сол оқ иғ аның ішінде жү ріп жасағ ан материалдары қ андай

тартымды. Теледидардың тетігін басқ а арнағ а басуғ а қ олың бармайды.

мыСАЛ

Бірде осы хабардың тілшісі ү йсіз-кү йсіз қ аң ғ ыбастар туралы репортаж

жасады. Тілші кә дімгі Мә скеудің сыртындағ ы бә ленбай миллион тонна

қ оқ ыстың арасында жү р. Бұ л қ осқ ыстар қ аладан шығ ады, сол маң ғ а кү ніне

бә ленбай мың тонна қ оқ ыс тө гіледі. Бұ л осы кү л-қ оқ ыстан қ оректеніп

жү рген, ит пен қ ұ стан басқ а, қ аң ғ ыбастардың да басты «табысы».

Сіз ү йің ізден шығ арып тастағ ан қ оқ ыс қ ала сыртына апарып тө гілгеннен

кейін сол қ оқ ыс маң ында ө мір сү ретін қ аң ғ ыбастардың меншігі боп

саналады. Яғ ни, қ аң ғ ыбастар ө здеріне тиесілі аумақ тарды бө ліп алғ ан.

Оғ ан екінші бір қ аң ғ ыбастың кіруіне, сол маң нан қ андайда бір қ оқ ыс

алуына рұ қ сат жоқ. Алғ ан жағ дайда, қ ызыл шеке тө белес, тіпті бірін-

бірі ө лтіріп тынады. Тілші осы тіршіліктің сыртынан қ арап, бұ лар осылай

ө мір сү ріп жатыр деп кетіп қ алғ ан жоқ. Ол қ оқ ыс маң ынан барып, сол

жердегі қ аң ғ ыбастарша киініп, тау боп ү йіліп жатқ ан қ оқ ыстың бір шетіне

ө зінің ү йшігін тұ рғ ызды.

«Қ ұ рылыс материалдары» да сол қ оқ ыстан табылғ ан, ескі ағ аштар,

киім кешек, шү берек, салафан секілді ескі-қ ұ сқ ы заттар. Ол ү йін

салып, болып, енді қ оқ ыстан тамақ іздеуге шық қ анда, алдынан сол

қ оқ ыс маң ында кө птен бері тұ ратын ө зге қ аң ғ ыбастар келді. Бұ л жер

солардың жері екенін айтып дауласты. Тілші-қ аң ғ ыбасқ а тезірек табанын

жалтыратуды бұ йырды. /Ә рине, ө зге қ аң ғ ыбастар оның НТВ-ның тілшісі

екенін білмейді./ Тілші-қ аң ғ ыбас кү ні бойы ең бектеніп тұ рғ ызып алғ ан

«ү йін» оң айшылық пен берсін бе, ол да тайталасып бақ ты. Ә ң гімелері

жараспағ аннан кейін, қ аң ғ ыбастар тілшінің ү йін қ иратуғ а кірісті.

Міне, осы кезде тілші ә рі кө рермен ү шін комментарий бере жү ріп,

қ аң ғ ыбастармен тө белесе жү ріп, «маң дай тері табан ақ ысымен

тұ рғ ызғ ан баспанасын қ орғ ады». Тілші, бір тә улікте қ оқ ыс терген

қ аң ғ ыбастардың арасына барып, сің іп кету де оң ай емес екенін кө рсетті.

Қ алай ойлайсыздар тілші бұ л репортаж арқ ылы не айтқ ысы келді?

Ә рине, ол мен секілді қ оқ ысқ а барып, қ алай да ө з орындарың ды алып,

ү й тұ рғ ызың дар деген жоқ. Ол бір жағ ынан елде осындай ірі қ алалардан

шық қ ан қ оқ ыстарды паналап жү рген қ аң ғ ыбастар барын, олардың кү н

кө рістерін кө рсеткісі келді.

Тілшінің шеберлігі сонда ол ө зі қ аң ғ ыбас боп кө рді, солардың

арасында бірге жү рді, қ оқ ыста тү неді, қ оқ ыстағ ы лас тамақ тарды

да жеді.

Осы секілді, ресейлік ө зге арналарды айтпағ анда бір НТВ-ның ө зінде

бірнеше хабарлар бар. «Женский взгляд», «Борьба за собственность»,

«Чистосердечное признание», «Профессия репортер» т.б..

Публицистика тек журналистиканың ғ ана емес ә дебиеттің де бір жанры

екенін ұ мытпағ анымыз жө н. Бұ нда да, қ оғ амдағ ы белгілі бір мә селелерге

себепкерлер алдын-ала анық талып сол арқ ылы оқ иғ аны ө рбіте отырып,

ө зінің басты нысанын сынап отырады. Кө бінесе, сын ә дебиетте

тікелей емес жанама тү рде, тіпті астарлы ойлар арқ ылы суреттеледі.

Орыс ә дебиетінің кө рнекті ө кілі М. Булгаков ө зі ө мір сү рген қ оғ амның

кемшіліктерін аты-жө ндерін атамай-ақ, тамаша суреттеп берді.

Біздің бұ л ә ң гімеміздегі басты мақ сат телевизиядағ ы публицистка

болғ андық тан бұ дан ә ріге бармай‑ ақ қ оялық. Ө йткені, ә дебиетегі

публицистика туралы ұ зақ ә рі кө п айта беруге болады. Сонымен,

ә ң гімеміздің ауаны қ айтадан телевизиядағ ы публицистикағ а бұ райық.

• Бұ ндағ ы басты ерекшелік кө рініс жә не сө з.

• Адам кө ру арқ ыры ә рі есту арқ ылы болғ ан жә йтқ а қ анық болады.

Сыр сандық тың бар қ ұ пиясы да осында жатыр. Кез-келген ірілі-

ұ сақ ты телекомпанияның бетке ұ стары оның жасап жатқ ан

жаң алық тары.

Арнаның жаң алық тарына қ арап-ақ, оның жалпы аяқ алысы мен

ұ станғ ан саясатын, қ аншалық ты ө ткірлігі мен турашылдығ ын

аң ғ аруғ а болады. Жаң алық тардан кейін арнада кө біне

публицистикалық бағ дарламаларғ а басымдық беріледі, ә рине

егер ондай хабар болса. публицистикалық хабарлар кейде тіпті,

жаң алық тарда айтылмай қ алғ ан кейбір қ алтарыстар мен

бұ лтарыстарды ақ тарып шығ арып жатады.

Оның себебі, бұ нда хабарлар асық пай, апталап кейде тіпті айлап

ойластырылады, сараптамадан ө теді сосын ғ ана кө рерменге жолдама

алады. Осыдан біраз бұ рын, КТК телеарнасында «Ел-жұ рт» деп

аталатын бір тамаша тележоба болды. Кейін белгісіз себептермен

жабылып қ алды. Осы тележоба телепублицистиканың ішіндегі ерекше

бағ дарлама болатын. Олай дейтініміз, онда журналист жоқ.

Яғ ни, ол кадрде кө рінбейді. Ауылдың немесе белгілі бір қ аланың

нақ ты бір проблемасын тұ рғ ындар ө з ауыздарымен айтады. Хабардың

жү ргізушісі, кө рерменді жалпы тақ ырыппен таныстырады, нақ ты

деректерін келтіріп болғ ан мә селеге қ атысты хабарлама жасайды. Одан

ә рі сол оқ иғ ағ а немесе белгілі бір жағ дайғ а қ атысқ ан немесе қ айсыбір

ауылдың проблемасын бастарынан кешіп отырғ ан тұ рғ ындардың ө здері

сө йлейді. Кө рініс тұ рғ ындардың ә ң гімесімен бірге қ атар ө рбіп отырады.

Міне, бұ л қ ұ пия кө к сандық тың ө зге бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарынан

басты ерекшелігі. Бір қ арағ анда бұ нда журналистің жұ мысы жоқ

сияқ ты кө рінеді, бар жұ мысты студиядағ ы жү ргізуші мен телеоператор

атқ арғ ан сияқ ты. Бірақ, кадр сыртындағ ы қ ара жұ мыстың бә рі, яғ ни,

тү сіретін нысанды табу, тиісті адамдармен байланыс жасау, тү сіру

уақ ытын белгілеу, сө йлейтін адамдарды табу осының бә рі журналистің

ұ йымдастыру жұ мыстарына кіреді.

материалды тү сіріп алғ аннан кейінгі жұ мыстың 70‑ 80 пайызы да

журналистің мойнында. Тү сіріп ә келген материал бір емес бірнеше

тіпті, оншақ ты таспа болып кетуі де мү мкін.

a. Солардың бә рін кө ріп шығ ып, аса маң ызды немесе қ ажетті

бейнекө ріністерді таң дап алып, телевизияда СНХ - деп аталатын

кейіпкердің ө зі сө йлетін кадрларды белгілеп шығ уы тиіс.

b. Сосын, жү ргізушінің мә тінін дайындап, оның сө здерінің арасында

кететін бейнекө ріністер мен СНХ-дарды реттеу керек.

c. Осының бә рі дайын болғ анда барып, режиссермен бірге отырып

монтаждайды.

d. Монтаж барысында кейбір кө ріністердің тиімділігін арттыру ү шін, ә рі

ұ тымды пайдалану ү шін арнайы эффектілер қ олданылады. Бұ л да

журналист пен режиссердың тапқ ырлығ ына байланысты.

ТАРИХИ ДЕРЕК

Бұ дан кейін, бір кездері «Қ азақ стан» ұ лттық арнасынан эфирге апта

сайын шығ ып тұ рғ ан «Елден хабар» бағ дарламасын айтуғ а болады.

Ә рине, арнаның саясатына байланысты кейбір нә рселерді ашық

айта алмағ ан да болар. Бірақ, жалпы жер-жерлерде болып жатқ ан

оқ иғ аларды журналистің ө зі барып, кө ріп жалпы бұ қ арағ а тарату

тә сілі ө згеше болатын. Бұ ндағ ы бір кемшілік бағ дарлама белгілі

бір редакцияның мойнына артылғ ан жоқ. Оны арнаның жергілікті

жерлердегі тілшілері тү сіріп, қ олдарынан келгенше монтаждап

Астанадағ ы бас кең сеге жіберетін де, хабар сосын экранғ а шығ атын.

Хабардың сапасы сә л кемшін тартып қ алғ аны да содан болар.

Сол хабар жабылғ аннан кейін, іле-шала «Ел мен жер» деген

бағ дарлама жарық қ а шық ты. Бұ л бағ дарламаның «Елден хабардан»

айырмашылығ ы режиссердың жұ мысы кө рініп тұ ратын. Яғ ни, ә уелгі

хабар негізінен ақ параттық тә сілмен тараса, бұ л кә дімгі рубрикаларғ а

бө лінген, кө ріністерінің бояуы қ анық, арнайы эффектілер қ олданылғ ан

бағ дарлама еді. Бұ нда да журналист жылт еткен жаң алық іздеп кең

байтақ елдің тү кпір-тү кпірін аралап кететін. Нақ ты бір редакцияғ а

бекітіліп, журналист пен режиссердың бірлесіп жұ мыс істеуінің

арқ асында «Ел мен Жер» кө п ө згерді, жаң а биіктерге кө терілді.