ТЕЛЕСЦЕНАРИй

Игорь Братцев

Отандық телевидение саласында сценарий жазумен ғ ана айналысатын

мамандар жоқ тың қ асы (жоқ тың қ асы дейтінім мен ондай мамандарды

кездестірмедім, бірақ оны мү лдем жоқ деуге аузым бармайды). Сцена-

риді продюсерлер (бұ л олардың шаруасы болмаса да) де, режиссерлер

де, журналистер де бірлесіп жазып жатады. Ә рине, оның қ ұ рылымдық

бө лігін мең геру қ иынғ а соқ пайды. Бірақ, оның мазмұ ндық жағ ы жеке

тұ лғ аның ү немі ө зін жетілдіріп отыруын талап ететін процесс.

Бұ л жерде сценаридің жалпы кө лемі, сценаристің ө мірдің барлық саласы

бойынша жинақ тағ ан білім қ оры маң ызды рө л атқ арады. Журналистің ой-

ө рісі қ анша бай болса, ақ паратты телекө рермен кө ретіндей, тартымды

етіп беру мү мкіндігі соншалық ты жоғ ары. Ө з білімің ді ү немі толық тырып

отыру процесі ешқ ашан бітпейді. Сондық тан да сценарий жазушының

жұ мысы ө те қ ызық ты болып табылады.

Ә рине, кез-келген тақ ырыпта ақ парат табуғ а мү мкіндік жасайтын Ин-

тернет-ресурстар қ азіргі заманғ ы журналистің жұ мысын айтарлық тай

жең ілдетіп береді. Алайда, сценарий шын мә нінде қ ызық ты жә не тар-

тымды болуы ү шін бір-бірімен байланысты салалар бойынша білім ғ ана

емес, оны сюжет желісіне ү йлестіре білу де қ ажет.

Сценарий телевизиялық ө нім жасау барысында атқ арылатын жұ мыстың

бастапқ ы емес, аралық кезең і болып табылады. Ол танысу жә не ма-

териалды іріктеу, тақ ырып қ ұ растыру, композицияларды анық таудан

тұ ратын дайындық бө лімін аяқ тайды. Ә детте бұ л кезең сценариді жазу-

дан да кө п уақ ыт алады. Бұ л жағ ынан сценарист ә мбебап журналистке

ұ қ сайды, ол қ ашан да қ ай тақ ырыпты болса да жаза білуі тиіс. Қ азіргі

заманғ ы журналистикада бұ л кең інен қ олданылып та, қ олдау кө ріп те

жү рген жоқ. Ал, тақ ырыптық сценарилер жазатын сценаристің ә мбебап

болудан басқ а амалы жоқ.

Сценарий жазудағ ы негізгі қ адамдарды белгілеп алайық жә не сипаттап

кө релік.

1. Сценарлық ө тініш – бұ л келешек тележобаның негізгі идеясын баян-

дайтын қ ұ жат. Онда міндетті тү рде:

- Жобаның атауы (шамамен);

- Мә н-мазмұ нын нақ ты баяндау;

- Мақ сатты аудиториясы;

- Хронометражы (хабардың ұ зақ тығ ы);

- Эфирге шығ у жиілігі (кү нделікті, апталық жә не т.б.);

- Авторлық ұ жым қ ұ рамы;

- Болжамды шығ ын – барлық шығ ын;

- Жобаны іске асыру мерзімі

толық кө рсетілуі тиіс.

Телебағ дарламаны шығ ару жө ніндегі немесе одан бас тарту туралы

шешім осы ө тініш негізінде қ абылданады.

2. Сценарлық жоспарда сценарий мазмұ нының ө рбу бағ ыты

хронологиялық тә ртіппен баяндалады. Сюжеттердің тә ртібі, соларғ а

сай айтылатын диктор сө зі (подводка) мен қ онақ тарды шақ ыру тә ртібі

нақ ты кө рсетіледі. Эфирді таспағ а жазатын кү н мен тақ ырыбы беріледі.

Сценарлық жоспар сценарий жазатын кісіге ғ ана емес телебағ дарламаны

монтаждау ү шін де аса қ ажет. Онда: жү ргізушілер, қ атысушылар

қ ұ рамы(қ онақ тар); реквизиттер толық кө рсетілуі тиіс.

3. Телеө німнің тү ріне байланысты сценарилер ‑ ақ параттық

(танымдық, публицистік, ток-шоу жә не т.б.) жә не қ ойылымдық немесе

рө лдік болып бө лінуі мү мкін. Бұ л жерде ә ртістік ө нер мен эмоция жағ ы

маң ызды, ал ақ параттық қ ұ рамы онша маң ызды болмайды. Сценарлық

жұ мыс тә сілдері де соғ ан сә йкес болуы қ ажет. Енді сценарийдің осы екі

тү ріне нақ ты мысалдар келтіріп кө рейік.

№ 1‑ ші мысал (ақ параттық сценарий)

«ВсЯ сТрАНА» бағ дарламасының сценариі (ү зінді).

«Хабар» агенттігі, 2005 жыл.

Тақ ырыбы: «Қ азақ стандық туризм»

Ақ параттық сценарилерді жазуда Интернеттің кө мегі шексіз. Алай-

да, қ ажетті материалды іздеу мен оны тексеруге сценарий жазатын

уақ ыттың 2/3 бө лігі жұ мсалады.

Сценарий тақ ырыбы нақ тыланып, қ ажетті ақ парат жиналып болғ аннан

кейін сюжеттерді қ алай ізбе-із беру керектігін, қ онақ тарды қ алай сө йлету

қ ажеттігін ойлану қ ажет. Алғ ашқ ы материалдың сюжет-анық тама деп

аталуы тегін емес. Ө йткені ол бағ дарлама тақ ырыбы жө нінде жал-

пы тү сінік береді. Негізінде бұ л кө п нұ сқ аның бірі ғ ана. Сценариді

маң ыздырақ ақ параттан бастауғ а да болады. Ондайда жалпыла-

ма сә ттер мен талқ ылауғ а кейін кө шеді. Кө біне бұ ндай ақ парат рө лін

телебағ дарламалар жө ніндегі қ ұ лақ тандыру (анонс) атқ арады.

Жү ргізушілердің ә р сюжетке орай немесе қ онақ ты студияғ а шақ ырғ ан кез-

де айтатын сө здері белгілі бір ізбе-ізділікпен жазылуы тиіс. «Жү ргізушінің

сюжет алдында айтатын сө зін (подводка) жаң алық тар бағ дарламасына

тә н дә стү рлі тә сілмен «бұ л туралы бә леншенің материалында...» деп

аяқ тауғ а болады. Дегенмен еркін жазу ү лгісімен, бірақ қ алыптасқ ан шаб-

лондарды пайдаланбай, сюжеттің мазмұ нына жә не авторына тоқ талмай

жазғ ан дұ рыс. Мә селен:

«Ақ параттық» деген терминді ақ тау ү шін жү ргізуші мә тініне статистикалық

мә ліметтерқ осу қ ажет. Бірақ оны бірінен кейін бірін тізбектей бер-

мей, қ ызық ты фактілермен жә не тү йіндермен бө лген жө н. Дегенмен

қ атар оның ақ параттық бағ дарлама еместігін естен шығ армау керек.

Сондық тан онда эмоция мен субъективтік бағ алаудың болғ аны абзал.

Қ онақ тарғ а қ ойылатын ә рбір сұ рақ ты сценарийге тү сіргенде оның жа-

уабын алдын-ала бағ амдайтындай етіп жазылуы тиіс. Ө йткені, келесі

сұ рақ соның негізінде жазылады. Бұ л жү ргізушінің жү гін жең ілдету ү шін

жасалады. Ө йткені, кө біне бір кү нде бірнеше бағ дарлама жазылады

жә не жү ргізуші материалда не жазылғ анын сценаристен жақ сы білмейді.

Егер телебағ дарламағ а қ онақ шақ ырылатын болса сценарийде оның

студияғ а қ алай кіретіні, қ андай музыка ойналатыны, қ андай бейне-

кадрлар берілетіні (жұ мыс, демалыс кадрлары) толық сипатталады.

Кө біне бағ дарлама шығ арушылары қ онақ тың студияғ а бірнә рсе ала

келуін ө тініп жатады (студияны жандандыру мақ сатында). Сценарист

бұ дан хабардар болуы қ ажет. Ө йткені, қ онақ тың ә келген бұ йымына

қ атысты сұ рақ тарды дайындап, оның қ алай жұ мыс істейтінін кө рсетіп

беру сұ ралады. Сценарийге осы іс-ә рекеттердің бә рі жазылады.

Тапсырма: 2 жү ргізуші жү ргізетін анық тама-сюжетке сценарлық кіріспе

сө з жазып кө рің із. Сцецнаридің тақ ырыбы: «Қ азақ стандағ ы кө п ә йел алу

мә селесі. Қ олдаушылар мен қ арсы шығ ушылар».

Ресейдің «Телевизиялық журналистика» оқ улығ ының телесценарий

бө лімінде атап кө рсетілгендей, сценарийдің драматургияның – тақ ырып,

идея жә не композиция сынды элементтерінен тұ рады.

Тақ ырып – бұ л талқ ыланып жатқ ан мә селені тү сіндіріп беру; бұ л

кө теріліп отырғ ан мә селені тө тесінен қ ою. Тақ ырып – бұ л автор тарапы-

нан ең маң ызды деп табылғ ан мә селе.

Идея – бұ л шығ армадағ ы негізгі ой, автор сол арқ ылы ө зінің азаматтық

ұ станымын білдіреді. Идея материалды мең геруге негіз болады. Бұ л

автордың шындық қ а деген негізгі кө зқ арасы, белгілі бір фактіні мысалғ а

ала отырып азаматтық жә не этикалық ұ станымды кө рсету ә дісі. Идея

толығ ымен авторғ а, оның ойына, эрудициясына, ар-ожданы мен

психикалық жағ дайына, талғ амына, жеке басының ө зге де қ асиеттеріне

байланысты.

Тақ ырып идеяғ а қ арағ анда ауқ ымды. Бір тақ ырыпты бірнеше

бағ дарламағ а арқ ау етуге болады. Бірақ ә р қ айсысының идеясы ә ртү рлі

болуы тиіс.

Келешек сценарийге қ ажетті материалдарды жинап, тақ ырыбы мен иде-

ясы анық талғ аннан кейін жұ мыстың келесі кезең і басталады. Бұ л кезең

фактілерді, статистикалық мә ліметтерді, оқ иғ аларды іріктеу, сарапшы-

лар мен ө зге де кейіпкерлерді таң даудан тұ рады.

Ол қ ызық ты сә ттерді шатастырып алмас ү шін жинағ ан материалының

біраз жерін кесіп тастауды талап етеді. Оғ ан ө кінбең із, пайдаланылмағ ан

фактілер мен оқ иғ алар алдағ ы уақ ытта керегің ізге жарайды. Сценарий

жазатындардың кө пшілігі компьютердегі жұ мыс ү стелінен арнайы пап-

ка ашып, пайдаланылмағ ан фактілерді соғ ан салып отырады. Қ ажет

болғ ан жағ дайда керекті мағ лұ матты содан ала қ оюғ а болады.

«Телевизиялық журналистика» кітабының авторлары «ең бек тә жірибесін

енді ғ ана бастағ ан журналистер сценарлық материалғ а тақ ырыппен

жанама байланысы бар шығ армаларды қ осады. Бұ л автордың пробле-

мамен онша таныс еместігінен, ашылуы тиіс фактілер мен оқ иғ аларды

іріктей білмеуінен туындайды» деп жазады.

Мұ нымен келісуге тура келеді. Ө йткені, шынында бұ л ә у баста тақ ырыпты

дұ рыс білмегендіктен, тақ ырыпты жан-жақ ты мең геріп, қ ажетті матери-

алды жинауғ а уақ ыт бө луден қ ашқ алақ тау салдарынан орын алады.

Композиция – бұ л шығ арманы жазу, байланыстыру, оның заң дық

қ ұ рылымы, жекелеген бө ліктерін қ ұ растыру, сө йтіп біртұ тас материал

дайындау. Бұ л –материалды жазу ұ станымы.

Кезінде С.Эйзенштейн былай деген болатын: «Автор композицияның

кө мегімен материалды ұ йымдастырады, ізбе-із орналастырып, басты

жә не қ осалқ ы бө ліктерін анық тайды, оларды бір-бірімен ү йлестіруге

тырысады. Композиция кө біне техникалық қ иындық тарды жең уге де

кө мектеседі. Телевизиялық ө німді белгілі бір уақ ыт шең беріне сыйғ ызу

қ ажет, бұ ғ ан сценарийді сцена мен эпизодтарғ а бө лу арқ ылы қ ол жет-

кізуге болады».

Сценариді жазу ү шін кө ркем шығ арманың қ ұ рылымдық схемасын да

пайдалануғ а болады.

экспозиция (пролог) – басталуы – шегініс (оқ иғ аның дамуы) – кульми-

нация (шығ арманың шарық тау шегі, ой немесе қ ақ тығ ыстың шиеленісуі)

– шешу жолдары (соғ ан апаратын ә рекеттер) – тү йін (соң ы) – эпилог.

Дегенмен, ең бастысы – логика, ө з шығ армаң а кө рермен кө зқ арасымен

қ арай білу жә не ақ параттың тү сінікті жә не қ ызық ты жеткізілуі. «Егер сце-

нарист қ айталанатын болса автор ойы тұ ншығ ады» деген пікірдің де

жаны бар.

Кейбіреулер мынадай пікір айтады: «Студияда, жү ргізушілер жү ргізетін

телевизиялық сценарий жазғ анда диалогтарды сө збе-сө з баяндаудың

қ ажеті жоқ, ө йткені жү ргізушілердің ә р қ айсысы ө з қ абілетін кө рсетуі

тиіс. Бағ дарламаның қ ұ рылымдық желісін қ ысқ аша баяндаса жеткілікті,

ал жү ргізушілер мә тінді ө здері-ақ іліп ә кетеді жә не жандандыра тү седі.»

Мен мұ нымен келіспеймін. Ә рине, жү ргізушінің кә сіби дең гейі жоғ ары

болса ол қ иыннан қ иыстырып, сө з табады жә не мә тінде жаң а деталь-

дармен толық тыра тү седі.

Алайда, менің тү сінігімше, сценарист диалогтарды жазғ анда,

жү ргізушілер ө здерін нашар сезініп тұ рса да, тіпті тақ ырыпты мү лдем

білмесе де бағ дарламаны «ойнатып» ә кететіндей етіп баяндауы тиіс.

Оның ү стіне жү ргізушілер дауыс екпіні, ымдау жә не ишара арқ ылы ере-

кшелене алады.

Бұ л ә сіресе жү ргізушілерден ә ртістік қ абілетті талап ететін қ ойылымдық

сценарий ү шін аса қ ажет.

№ 2 мысал. (қ ойылымдық сценарий)

«Уже проснулись?» таң ертең гілік бағ дарламасының сценарийі

(ү зінді). «Хабар» агенттігі, 2001 жыл

Тақ ырыбы: «Қ ұ пиясы мол қ ұ былыстар» (оқ иғ а қ азіргі уақ ытта,

кә дімгі №13‑ ші пә терде ө рбиді)

Жү ргізушілер:

Роза-апай

Валера

Андрей

реквизит:

«Ильич» кепкасы, кеудеге тағ атын қ ызыл бант, қ ару салатыны бар қ айыс

тағ ылғ ан екі комиссарлық былғ ары бешпет, қ ызыл орамал, сыпырғ ыш,

ыдысқ а отырғ ызылғ ан ү й ө сімдігі, шелек…

№1‑ СЦЕНА

Бө лмеде ү стел, оның ү стінде орындық тұ р. Орындық тың арқ асынан

сыпырғ ыштың басы қ ылтияды. Бұ л – ойдан жасалғ ан «бронекө лік».

Онда Ленинге қ ойылғ ан ескерткіш қ ұ сап тұ р (басында кепка, кеудесін-

де қ ызыл бант). Оның алдында таң данысын жасыра алмай Андрей мен

Роза апай тұ р. Ү стерінде былғ ары бешпет. Оқ иғ а тү с пен ө ң нің арасында

ө тіп жатыр.

Валерка: (сақ ауланып)

- Жұ мысшы жә не студент, депутат жолдастар жә не ү й бикелері! Біз

ұ зақ уақ ыт бойы кү ткен революцияның жолы болмады.

Роза‑ апай:

- Не! Тағ ы ма!?

Андрей:

- Тағ ы емес, қ айтадан…

Валерка:

Бә рі жақ сы деуге болмайды! Империализм акулалары шіріген тістерін

ақ ситып, пролетариаттың нақ жү регіне – оның, сү йікті кө семіне ауыз

салмақ шы, жолдастар!

Роза‑ апай:

- Жетер! Мен кө мек шақ ырамын!!

Валерка: (Роза апайғ а қ арап)

- Қ ажеті жоқ! Мен қ азіргі кезде Кең естің сеніміне кіріп алғ ан Керенский

ү кіметіне қ арсы кө терілуге шақ ырып тұ рғ ам жоқ. Оны қ ұ латуды талап ет-

пеймін, тынымсыз ең бек пен жү йелі бұ ғ аулау арқ ылы келісім партиясын

қ оғ амнан аластауды сұ раймын.

Андрей:

- Қ ане-қ ане… Мынау сә уір тезистері ғ ой… Сценарий авторы – Влади-

мир Ильич Ульянов. Жазылғ ан жылы – 1917.

Валерка: (Андрейге кө зін сү зе қ арайды)

- Ал сіз, ә кей, кім боласыз… Пролетармысыз!? Ауыл қ алай кү н кө ріп

жатыр!?

Андрей: (абдырап)

- Рахмет, жақ сы. Бірақ, ә лгі «қ ұ лақ тар» Павлик Морозовты сатып кетті

…

Валерка:

- Қ андай оң бағ андық! Мемлекеттік басцқ арудың жаң а тү рін енгізуді

ұ сынамын – пролетариат ү стемдік етсін, ал ә лгілерді тап ретінде жою ке-

рек! Экономика саласын (саусақ тарын бү ге бастайды) мемлекеттендіру,

тә ркілеу, экспроприациялау (бір таптың ө ндіріс қ ұ ралдарын екіншісінің

тартып алуы), мен стерильдеу… жо-жоқ, қ алай еді… пайдағ а асыру

қ ажет. Мен №13-ші пә тердегі Жұ мысшы депутаттар кең есін қ оғ амдық

ө ндіріс пен материалдық игіліктерді таратуды бақ ылауғ а шақ ырамын.

(Роза‑ апайғ а қ арап) Наденька! Кө гершінім-ау! «Пролетариатты азат

ету одағ ында» не істеп жү рсіз? Пролетарлық «Искра» газетінде жарна-

ма жоқ!!! Революциялық кү реске қ ажетті ақ шаны бізге неміс империа-

листері беруі керек пе сонда?! Сіздің ше, солай ғ ой!?

Роза‑ апай: (Андрейге қ арап):

- Ұ лы адам! Ұ лы данышпан… бірақ ө те қ арапайым… кө здері сондай

мейірімді…

Валера (Андрейге):

- Ал сіз, кө гершінім, студентсіз бе? Неге конспект жазбай тұ рсыз!? Бұ л

мұ рағ ат ү шін маң ызды!!! Оның ү стіне сә уір айы…

Роза‑ апай:

- Сә уір!!! Бү гін нешесі…

Андрей:

- 22-сі... Ә лемдік пролетариат кө семінің туғ ан кү ні

Роза‑ апай:

- Туғ ан кү нің ізбен Володя…

Валерка:

- Бұ л мә селеде де кемшіліктер жетіп артылады... Мойындау керек,

жолдастар, туғ ан кү н жылына бір-ақ рет болады.

Бұ нымен келісуге болмайды!!! (Андрейге қ арап) – Феликс Эдмундович,

шара қ олданың ыз…

Андрей:

- Болды, жетер…(Валерканы орындық тан тү сіріп, жұ лқ иды). – Оян!

(Бә рі ояу, кә дімгі киіммен тұ рады)

Валерка: (ө з-ө зіне келеді)

- Жетер, мені жұ лқ ылама… Жынданып кеткеннен саумысың … Демалыс

кү ні – ұ йқ ы берсең дерші.

Роза‑ апай:

- Қ айырлы таң, Валерка!!! (Андрейге қ арап) – Байғ ұ с-ау! Ол ұ йық тап

жү рген екен ғ ой!

Андрей:

- А, солай ма!!! Қ азір оятамыз!!! Қ ане, жаттығ у жасайық …