ЛИД» қалай құрылады?

Журналист ү шін ә зірлеген хабары шын мә ніндегі қ оғ амдық мә ні бар жаң алық болу ү шін оны басқ а ә ріптестерінен бұ рын жазып, газет нө міріне немесе радио-теле эфирге жылдам беріп ү лгеруі тиіс. Ол ү шін ақ паратты ә зірлеуші адам алдымен ойша мынадай сұ рақ тарды белгілеп алады: «Кім? – Who?», «Не? – What?», «Қ ашан? – When?», «Қ айда? – Where?», «Неге? – Why?», «Қ алай? – How?».
Содан соң бірден кө з тартатын, оқ ырман назарын еріксіз ө зіне аударатын, «ойнап» тұ рғ ан қ ызық ты тақ ырып таң далып алынады.
Ең бастысы, заметканың алғ ашқ ы абзацында ә зірленетін жаң алық тың негізгі ойын қ ұ райтын «лид»-тің болғ аны абзал. Ол 11-15 сө зді қ ұ райтын 2-3 сө йлемнен аспағ аны жө н. Қ андай да болмасын, ә р жаң алық тың ө з авторы болатыны белгілі. Сондық тан ол жаң алық қ а ө зінің стилін енгізіп, кө зқ арасын білдіре алады. Авторлық жаң алық ты ө зімізге ә уелден таныс кейбір ақ параттардан бө лектеп алу қ иын: мә селен, интернет порталдарындағ ы блогтарда, ақ паратты шапшаң алмасу қ ызметіндегі (ICQ) немесе электронды пошталардағ ы хабарламаларда, SMS-терде, т.б ақ парат басқ а стильде жазылады. Қ алай болғ анда да, жаң алық тағ ы ең басты критерий – жаң алық ты ә зірлеуші журналистке ғ ана аян – ең маң ызды факт.

Қ ысқ а ақ парат жазудың ө зіндік формуласы бар:

§ Не оқ иғ а болды? → Ол қ айда болды? → Қ ашан болды? → Бұ л оқ иғ ағ а кім куә болды? → Оқ иғ а қ алай ө рбіді? → Бұ л оқ иғ а неліктен болды? → Оқ иғ а нені білдіреді?

§ Осы сауалдардың барлығ ына дұ рыс жауап тапқ ан болсаң ыз, онда сіз «тө рт аяғ ы тең» толық жаң алық жаза алдың ыз.

§ Жаң алық ты ү ш сө йлемге ғ ана сыйдырып ү йренің із.

Бірінші сө йлем («TopLine»). Алғ ашқ ы сө йлем оқ ырманды материалың ызғ а «жіпсіз байлап», ө те қ ысқ а ә рі нұ сқ а, айтар ойды анық кө рсете жазылғ аны абзал. Оқ ырман сіздің не айтпағ ың ызды келесі сө йлемді оқ ымай-ақ аң ғ арғ аны жө н. Яғ ни, біз оны жаң алық ты аяғ ына дейін оқ уғ а мә жбү р етуіміз керек. «TopLine»-да, егер ол жергілікті баспасө зде жарияланатын болса, елді мекеннің нақ ты атауы кө рініс табуы тиіс. Мә селен, «N-нің (елді мекен атауы) автобус жү ргізушілері ереуіл кезінде қ алағ а кіре беріс негізгі кү ре жолды жауып тастады». Мұ нда ереуілдің қ ай жерде ө тіпжатқ аны нақ ты кө рініс тапқ ан.
Жаң алық тың қ алғ ан бө лігі. Жаң алық тың қ алғ ан сө йлемдері логикалық тұ рғ ыдан қ ұ ралады. Оның басы, ортасы, аяғ ы болады. Егер «TopLine» ә дегеннен-ақ аудиторияны ө зіне аударуды кө здесе, екінші сө йлем сол жаң алық тың қ осымша мә ліметтерін ұ ғ ындыратын детальдарды береді. Мә селен, «Олар осы ә рекеттері арқ ылы жергілікті биліктің ө з шағ ымдарына оң кө зқ араспен қ арап, жалақ ыларының кө бейетініне сенімді».
Соң ғ ы сө йлем жаң алық ты тү йіндейді. Мұ нда ә лдебір қ орытынды жасалып немесе осы оқ иғ аның немен аяқ талғ аны хабарланады. Мә селен, «Алайда жергілікті билік жү ргізушілердің бұ л ө тініштерін қ анағ аттандыруғ а асығ атын емес».
Осылайша қ олың ызда бар мә ліметтерге сү йене отырып, оқ иғ а тізбесімен қ ажетті мә ліметтерді жү йелеп беру арқ ылы тиісті ақ парат дү ниеге келеді. Ә рі осы арқ ылы мол тә жірибе қ алыптасады. Бұ ғ ан мынадай формула лайық сияқ ты: «айтқ ың ыз келіп отырғ ан ә лдебір оқ иғ а туралы оларғ а айтың ыз – айтып отырғ аның ызды олар сезетіндей кү йде жеткізуге тырысың ыз – оқ иғ аны айтып жеткізгенің ізді білдірің із».
Мә ліметті қ аншалық ты дұ рыс жеткізгендігің ізді тексеру ү шін жазғ ан жаң алығ ың ызды жаның ыздағ ы ә лдебір адамғ а дауыстап оқ ып кө рің із. Соң ғ ы сө йлемді ғ ана оқ ымай бү гіп қ алың ыз. Сө з жоқ, жаның ыздағ ы адам бұ л оқ иғ а туралы бұ рын естімесе де, соң ғ ы сө йлемсіз-ақ оқ иғ аның немен бітерін ойша топшылай алады. Келесі жолы соң ғ ы екі сө йлемді бү гіп жаң алық ты қ айта баяндап кө рің із. Тағ ы да ұ ғ ынық ты сияқ ты. Осы екі жағ дайда да тың даушың ыз «тү сіндім» дейтін болса, онда сіздің тә п-тә уір жаң алық жаза алғ андығ ың ыз.
Енді «факт» деген не, соғ ан келейік. Жаң алық ты жазудың ө зі факт, яғ ни ақ парат жазу арқ ылы біз фактіні бере аламыз. Пікір, болжам – факт емес. Қ ысқ а хабар жазғ анда бұ лардан аулақ болғ ан абзал. Пікір білдіруге, талдау жасап, тү сіндірме жү ргізуге арналғ ан арнайы жанрлар бар.
Кө біне жаң алық тарды жас тілшілер жазады. Уақ ыт ө те келе тә жірибесі толысқ ан журналистер корреспонденция, сұ хбат, репортаж сияқ ты басқ а жанрларғ а ауыса бастайды. Ө кінішке орай, бү гін дипломын ала салып, репортерлік қ ызметке енді араласа бастағ ан тә жірибесіз жас журналистер бірден ауқ ымды жанрларғ а қ алам тартып танылғ ысы келеді. Бұ л дұ рыс емес. Шын оқ ырманғ а танылу ү шін алдымен қ ысқ а ақ парат жазып машық тану керек. Ө йткені бү гінгі оқ ырман жаң алық қ а, сенсацияғ а қ ұ мар. Қ азіргі қ оғ амда факт – тү сіндірмеден де маң ызды болып отыр.
Репортердің міндеті – оқ ырман мен тың дарманның миына емес, кө зі мен қ ұ лағ ына ә сер ету. Оғ ан тек фактіні берің із, ар жағ ын оқ ырманның ө зінің ойлануына қ алдырың ыз. Фактіні тү гел «шайнап берудің» қ ажеті жоқ. Аудиторияғ а ойлануғ а мү мкіндік бере отырып біз соларғ а деген қ ұ рметімізді танытамыз, ө з кезегінде олар да бізге сенім арта бастайды.
Журналист ө зі тікелей куә сі болмағ ан оқ иғ а туралы нақ ты бағ а бере ала ма? Бұ л жө нінде Алматыдағ ы соғ ыс пен бейбітшілікті жариялау институты (IWPR) екі тү рлі дерекке сү йенуді ұ сынады: 1) кез-келген ақ параттың анық -қ анығ ын анық тау ү шін бір-бірінен тә уелсіз екі дереккө зді салыстыра пайдалану керек; 2) бұ л деректердің ә лгі ө зіміз салыстыра сү йеніп отырғ ан екі жақ тың да бір-бірінен алмағ анына кө з жеткізуіміз керек. Сонда ғ ана ақ иқ атына бара аламыз.
Лидтің бірнеше типтері бар.
Резюме тү ріндегі лид. Мұ нда оқ иғ аның қ ысқ а мазмұ ны беріліп, тақ ырыпты ашатын ең басты кілтсө з бірінші кезекке шығ арылады. Резюме тү ріндегі лид ақ паратты материалда жиі кездеседі. Ол кө п созбақ тамай оқ ырманды оқ иғ а желісіне бірден баурап тартуымен ерекшеленеді.
Жетелеуші лид. Мұ ндай лид аз ақ парат бергенімен, оқ ырманды еріксіз материалды оқ ып шығ уғ а жетелейді. Оқ ырман лидті оқ и сала ә рі қ арай қ алғ ан бө лігін оқ ып шық қ анша тыным таппайтындай ү лгіде жазылады.
Эпизодты лид. Бұ л лид, аты айтып тұ рғ андай, ә лдебір қ ызық ты эпизодты баяндаумен басталады. Ал бұ л оқ ырманды материалды оқ уғ а тарту ү шін таптырмас қ ұ рал.
Сілтемелі лид. Белгілі саяси тұ лғ алар жиі ретте ә лдебір оқ иғ а туралы тү сініктеме беріп жатады. Мұ ны журналист қ ағ ып алып, сілтеме тү ріндегі лидке айналдырса, бұ ғ ан оқ ырман қ ызығ а зер салары сө зсіз.
Жалпы, ақ парат – газеттің оқ ырман тартудағ ы негізгі тетігі. Сондық тан оны ә зірлеуге кім-кім де болса ұ қ ыппен қ арағ аны абзал.

Ә дебиеттер:

1. Joan Clayton. Journalism for Beginners. — Judy Piatkins Publishers, London, 2000. — P. 24.
2. Қ араң ыз: www.cjes.ru/lib/standart