Төңкерілген пирамида

Жаң алық ты баяндаудың танымал формасы «тө ң керілген пирамида» деген атаумен белгілі. Олай деп аталатын себебі, сызбағ а тү сірген уақ ытта тө ң керілген пирамидағ а ұ қ сайтынын кө ресіз, яғ ни маң ызды ақ парат жоғ арыда болып, маң ыздылығ ы одан кейінгі жайттар ретімен тө менге тү седі.

Мұ ндай принцип оқ ырманның да, редактордың да талабына сә йкес келеді. Бұ л стиль оқ ырмандардың уақ ытын ү немдейді. Ақ параттың басына кө з жү гірте отырып, оқ ырман оны ары қ арай оқ у қ ажет пе, жоқ па, соны тү сінеді. Кіріспе сө йлемде ең маң ызды мә селе айтылады. Сә тті шық қ ан кіріспе сө йлем 25-40 сө зден тұ рады, ол мақ аладағ ы негізгі оймен таныстырып, оқ ырмандардың қ ызығ ушылығ ын тудыруғ а арналады. Егер бұ л сө йлем ө зіндік жаң алығ ы бар ақ парат болғ ан жағ дайда оны сә тті деп есептеуге болады. Қ ысқ аша баяндаудан кейін журналист мақ аладағ ы негізгі деректерді келтіріп, кө теріліп отырғ ан мә селеге қ атысы бар тұ лғ алар мен ұ йымдар туралы мә лімет беріп, тү пкілікті ойын тү сіндіруге кіріседі. Талқ ылау тудыратын сұ рақ тарын қ ояды.

Мақ алағ а ү ң ілген сайын журналист тү пкі мү дделерді терең ірек қ арастырып, мә селенің мә н-жайын барынша ашып, алғ ашқ ы перспективаны егжей-тегжейлі екшейді. Мақ аланың салмағ ын арттыру ү шін қ атысушылардың ойларын кең ейтіп келтіреді. Баяндаудың тү рлі тізбектері жинақ тала келіп, мақ ала қ орытындыланады. Кө п жағ дайда мақ ала белгілі бір адамның айтқ анын сө збе-сө з келтіре отырып, екіұ шты сұ рақ тастаумен тә мамдалады. Алайда, қ орытынды сө йлем жаң а ақ парат немесе жаң а тақ ырыпқ а кіріспе болып кетпеуі керек. Қ ысқ асы, соң ғ ы сө йлемде қ орытынды ой жең іл ғ ана жеткізілуі тиіс. Дегенмен, кө п жағ дайда соң ғ ы сө йлемнің қ ысқ артуғ а душар болатынын, кейде тіпті тұ тасымен алынып тасталатынын да естен шығ аруғ а болмайды.

Мақ ала қ ұ рылымының бұ л тү рі формальды тү рде мақ аланың мақ саты оқ ырманғ а жұ мбақ жасыру еместігін мойындайды. Керісінше, деректерді жылдам, объективті, нақ ты жә не жең іл тү рде жеткізуді кө здейді. Тә жірибелік тұ рғ ыдан қ арастыратын болсақ, мақ ала қ ұ рылымының бұ л тү рі редакциялауды жең ілдетіп, мақ алағ а берілген орын шектеулі болғ ан жағ дайда оны қ ысқ артуғ а да мұ рсат береді. Қ ысқ асы, мұ ндай мақ ала кез келген жағ дайғ а бейімдеуге ың ғ айлы болады. Редактор сізге 800 сө зден тұ ратын материал дайындауғ а тапсырма берді делік. Алайда, тосыннан кү тпеген жағ дай болып қ алды. Мә селен, мемлекет басшысына қ астандық жасалды немесе ү лкен жарылыс болды. Редактор мұ ндай атышулы оқ иғ аны тез арада нө мірге дайындау ү шін жылдам ә рекет етеді. Ал бұ л сол нө мірде шығ атын басқ а материалдар ү шін басылым бетінде орын аз болатынын білдіреді (кейде мү лдем болмай қ алуы да мү мкін).

Егер баяндау тө ң керілген пирамида ә дісімен берілген болса, онда мақ аланы соң ынан жоғ ары қ арай қ ысқ арту қ иындық тудырмайды. Тұ тас бір абзац қ ысқ арып кетсе де, одан мә тінге зиян тимейді. Қ анша қ ысқ арса да, материал тү сінікті болады жә не мазмұ нын жоғ алтпайды. Мә тіннің дұ рыс қ ұ ралғ анына кө з жеткізгің із келе ме? Ондай мә тін алты сұ рақ қ а жауап беруі керек.

Бекграунд (Тарихи анық тама)

Журналист мақ аланы тү сініп жазу ү шін жеткілікті материалы бар екеніне сенімді болуы керек. Егер ө зің із бірдең ені тү сінбей қ алсаң ыз, оны аудиторияның тү сінуі тіптен мү мкін емес. Егер кү мә нданып тұ рсаң ыз, сұ рақ ты қ айтадан қ ойың ыз. Аудитория да автордың ө зі сияқ ты мә селенің мә н-жайын жете тү сіне бермеуі мү мкін екенін репортер ә рдайым есінде сақ тауы керек. Сол себепті аудиторияғ а контекст тү сінікті болу ү шін ә ң гімеде жеткілікті ақ парат бар екеніне кө з жеткізу керек.

Адамдардың аты-жө нін толығ ымен кө рсетің із жә не мү мкіндік болғ ан жағ дайда барлық акронимдердің толық атауын берің із. Белгілі бір мемлекетте жұ мыс істейтін болғ андық тан, репортер ел премьер-министрінің аты-жө нін жатқ а білуге міндетті. Бірақ, мақ аланы интернеттен немесе бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралынан (тарату немесе газет қ осымшасын сату) оқ уғ а кіріскен басқ а мемлекеттің оқ ырманы оны білмеуі мү мкін.

Қ андай да бір тұ лғ аның белгілі бір партияның мү шесі екенін де оқ ырман шатаспай білуі керек. Ол ү шін алғ ашқ ы сө йлемдерден-ақ партияның толық атауы, оның оң шыл не солшыл екені, діни немесе этникалық бағ ыттағ ы ұ йым екені, социал-демократиялық немесе консервативтік бағ ытты ұ станатыны анық -қ анық кө рсетілуі керек.

Мұ ндай нақ тылық аудиторияның Али Бегтің қ алағ а сырттан келген тігінші емес, ерлер кө йлегін сататын саудагер екенін тап басып білуге; оның бизнесмен екенін немесе біреуге қ ызмет жасайтынын тү сінуге кө мектеседі. Оның жас шамасы қ аншалық? Отбасы бар ма? Осының барлығ ы жеткілікті ме немесе оқ ырманғ а мақ аланы жақ сы тү сінуіне кө мектесе ме? Мү мкін аудиторияның есіне кейбір жайттарды салып отыру керек шығ ар. Мысалы, «сол қ олымен соқ қ ы жасаудың шебері, атақ ты баскетболист...», «полиция қ ызметкерін ұ рғ аны ү шін сотталып, тү рмеден бір жыл бұ рын ғ ана босап шық қ ан депутат» деген сияқ ты.

Кез келген сұ рақ тың алдың ыздан шығ уы мү мкін екенін біліп, оларғ а жауап беруге дайын болың ыз. Бір мақ аладағ ы екі адамның аты-жө ні бірдей болса, олардың арасында туыстық қ атынас бар ма, жоқ па, оны кө рсетің із. Егер оқ иғ а ауылдық жерде болса, астанадан қ аншалық ты алыс екенін кө рсетуге, солтү стікте, оң тү стікте немесе батыста орналасқ аны туралыда мә лімет беруге тырысың ыз. Егер оппозициялық партия мә лімдеме жасаса, оппозициялық партияның ық палды саяси партия екенін немесе ұ сақ топтардың бірі екенін ескертің із.

Кейде мақ ала жазу барысында «шө лде орналасқ ан қ алашық» (кө пшілік оның қ айда орналасқ анын білмеуі мү мкін), «ө неркә сіптік қ алашық» немесе «оң тү стіктегі қ ала» деп кө рсеткеннің артық тығ ы жоқ. «Қ айткенде аудиторияғ а тү сінікті етіп жасаймын?» деген сұ рақ тың жауабы – мақ сатқ а жетудің кілті.

Қ ызық сыз немесе қ ажетсіз толық тырулардан аулақ болың ыз. Бірақ, оқ ырманғ а сюжеттің дамуын бақ ылауына мү мкіндік берің із. Ақ паратты аз да емес, кө п те емес, бастысы оқ ырманғ а қ ажет мө лшерде толығ ымен берің із.

4 дә ріс. Жаң алық жасаушы тілшінің кө мекші элементтері:

мАмАНдАНУ – ТЕЛЕВИЗИЯ ЖӘ НЕ РАдИо

ТЕЛЕВИЗИЯ

мИФ: «Телевизия ең алдымен – видео!»

Шын мә нінде телевизия - ВИДЕО, МӘ ТІН, ДАУЫС секілді

компоненттердің ТЕҢ ДЕЙ қ осындысы.

Телевизия – ең алдымен видео, теледидар алдындағ ы адам ақ паратты

негізінен кө з арқ ылы алады деген ойларды жиі кездестіруге болады.

Иә, видеоның рө лі жоғ ары. Онымен таласпаймыз. Бірақ, видеоны алғ а

шығ арып, дауыс пен мә тінді кейінге шегеруге еш болмайды. Ө йткені,

кө рерменің сенің сюжетің ді кө рер кезде, даусын ө шіріп, тек видеоғ а

телміріп отырмайды ғ ой.

Оны сюжетің дегі табиғ и дыбыспен (интершуммен), ө з даусың мен,

сө здерің мен шақ ырып аласың. Ө зің салыстырып қ ара, сенің ү йің дегі

кабельдік телеарна 60 арнаны кө рсету мү мкіндігіне ие. Сен арналарды

ауыстырып, кө ретін дү ние іздеп отырсың. Сенің назарың ды қ аратуғ а ә р

арнаның 2-3 секунд уақ ыты бар.

Сонда: кадр сыртындағ ы мә тін мен табиғ и дыбысы кешеуілдеп шығ атын,

тек ғ ана видеосы бар бағ дарлама сенің назарың ды бірден ө зіне аудара

ма, жоқ ә лде видео, дауыс, онан қ алса, табиғ и дыбыс тең дей қ осылғ ан

бағ дарламағ а назар аударасың ба? Ә рине, екіншісіне!

Ө те ерекше видеоның да кө рермен кө зін ә п-сә тте жаулап алуы мү мкін. Бірақ, біздің бү гінгі телевизияда ондай дү ние ә зірше кө зімізге шалына қ ойғ ан жоқ.

Кө рерменнің ө зін екі топқ а бө ліп қ арастыруғ а болады.

Теледидардың алдында жайғ асып алып, жаң алық кү тетіндер жә не

теледидарды қ осып қ ойып, ө зге шаруамен айналысып отыратындар, ия

болмаса, жү ре тың дайтындар. Алғ ашқ ы топқ а қ арағ анда, кейінгі топтың

біршама баршылық екендігіне кү мә німіз жоқ. Ө йткені, қ ат-қ абат шаруасы

бастан асатын XXI-ғ асырдың адамы теледидардың алдында отырғ ан

кү ннің ө зінде қ осалқ ы шарумен айналысуғ а бейім. Ондай кө рерменді

дауыспен, интершуммен ө зің е қ аратып аласың.

Сондық тан, телевизия ВИдЕо, мӘ ТІН, ТАБИғ И дыБыС секілді

компоненттердің тең дей қ осындысы.

Телевизия ү шін уақ ыт ө те маң ызды. Ә рине, радио мен газет

журналистеріне де ү немі уақ ыт жетпей, газет терімі кезінде асығ ып-ү сігіп

мақ ала жазып отырады. Бірақ, газеттегі ә ріптесің нің 200-500 жолдық

мақ аласына арқ ау болатын ақ паратты сен жаң алық тар қ ызметінде 1.5-2

минутқ а, сараптамалық бағ дарламада ә рі кетсе, 5 минуттық уақ ыттың

ішіне сыйдыруың қ ажет.

Радиожурналист пен газет журналисінің видеоғ а бас ауыртпайтындығ ын

ескерсек, олардың бойындағ ы жү к те сә л жең ілдейді. Ал сен, ВИдЕо,

мӘ ТІН, дыБыС (бұ л арада интонацияны ерекше айтса болады,

ө йткені, тележурналистерде кездесетін проблема – дауыстың дұ рыс

қ ойылмауы, болмаса, интонациямен жұ мыс істемеу) Ү ШТАғ АНыН

қ атар алып жү руің қ ажет.

Газеттегі ә ріптесің қ олына 30 грамдық диктофонмен жалғ ыз ө зі баратын

жерге (кү нделікті бірер газеттікі болмаса, қ азақ газет журналистерінің

соң ынан фотожурналистер кө п ермейді. Олар, суретті кө бінесе газет

мұ рағ атынан ия, болмаса, интернеттен алады) бара береді, ал сенің

жаның а операторды айтпағ анда, жарық қ оюшы, кейде тіпті, режиссер

де еруі мү мкін.

1.5 минуттық сюжетің жоғ арыда аталғ ан адамдардан ө зге, монтаж

жасаушы инженер, бейнемұ рағ ат қ ызметкері, администратор,

ү йлестіруші, тіпті, кө лік жү ргізушісіне тікелей байланысты. Тү птің

тү бінде, кө лік жү ргізушісі қ аланың бір тығ ынында кептеліп қ алып, кешігіп

жатқ анда, тү сіруің тиіс іс-шараның басталып кеткендігін, ия болмаса,

сұ хбат алатын адамың ның қ олындағ ы сағ атына қ арағ ыштап отырғ аны

кө з алдың а елестеп, ө зің ді ө зің қ уырып жіберуге дайын боласың.

Маң ыздысы сол, біздің қ азіргі жағ даймыздағ ы газет журналистері

«сарапшылардың айтуына қ арағ анда» деп жалпылама сілтеме жасап,

ә рі қ арай ө з ойын айта беретін болса, сен ү шін ә лгі сағ атына қ арағ ыштап

отырғ ан адам алтыннан қ ымбат. Ө йткені, сен газеттегі ә ріптесің нің ондай

оң ай ә дісін мү лде қ олдана алмайсың, сағ ан сол ойды айтатын адамың,

телевизия тілімен айтқ анда, сюжетің нің синхронының болуы шарт.