Жоспары. 1. Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар

1. Мә ң гілік жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар. Ақ иқ ат.

2. Барлық болмыстың бастапқ ы болмысы туралы білім.

3. Шындық тың мә ні туралы

4. Абсолюттік жә не салыстырмалы Ақ иқ ат

5. Нағ ыз шындық – ол Ар – ұ жан

Дә рістің қ ысқ аша мазмұ ны. АКСИОЛОГИЯ (грек тілінен аударғ анда axios – қ ұ ндылық, logos – ілім, оқ ыту) – қ ұ ндылық ұ ғ ымын зерттейтін философия саласы. Адам ү шін аса маң ызды заттар, қ ұ былыстар, қ асиеттер, жай кү йлерді қ ұ ндылық тар деп аталады.

Тұ лғ а мә дениетінің негізі оның жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарының негізінде кө рінеді. «Қ ұ ндылық» термині болмыстың белгілі қ ұ былыстарының адами, ә леуметтік жә не мә дени мә н-мағ ынасын білдіру ү шін қ олданылады. Адам ө мірінің ө зегі-қ ұ ндылық тар, ал басқ а мақ саттар оғ ан жеткізетін баспалдақ тар ғ ана. Осы қ ағ идағ а сү йенсек, қ оғ амның жаң ару кезіндегі жаң аша кө зқ арастардың бірі - қ ұ ндылық бағ дар.

Педагогикада жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды білім мазмұ нына мақ сатты тү рде енгізу мә селесі ХХ-ғ. 80-90 жылдары жолғ а қ ойылды. (И.Я.Лернер, В.Оконь, А.Я. Зорина жә не т.б.)

Абсолюттік (мә ң гілік) жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар тұ лғ ағ а рухани-адамгершілік білім берудің негізгі ө зегі болып табылады.

Абсолюттік жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар адам бойына, тумысына берілген сый жә не адамның рухани дамуының барлық кезең іне нә р береді.

Абсолюттік жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды оқ ыту ү дерісіне енгізу адамның ізгілікті қ асиеттерін ашуғ а, оның рухани дамуына ық пал етеді.

Рухани дең гей

интуиция, ар-ұ ждан, шабыт

Ажырату дең гейі

Жеке тұ лғ алық сана

Менталді дең гей

Эмоционалды дең гей Тү пкі сана

Бес сезім мү шесі

Тә ндік дең гей

Ішкі ү йлесімділікке қ ол жеткізу ү шін адам ойы, сө зі, ісі адами тұ лғ аның мынадай аспектілеріне сә йкес келетін жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарғ а сай болуы тиіс:

Қ иянат жасамау – рухани аспект.

Ақ иқ ат – интеллектуалды аспект.

Сү йіспеншілік – адамгершілік аспект

Тыныштық – эмоционалдық аспект

Дұ рыс ә рекет – физикалық аспект

Ақ иқ ат – таным теориясының негізгі категориясы, адам ойының ө мір шындығ ымен сә йкестілігі. Ақ иқ ат — танушы кісінің объектіні дұ рыс, дә л бейнелеуі, адам санасынан тыс жә не тә уелсіз кү йінде, ө мір сү рген қ алпында кө рсетуі. Ақ иқ ат категориясы білімнің затқ а сә йкес келуін ғ ана емес, танымдық қ ызмет тә сілін де сипаттайды. Объективті ақ иқ ат — білімінің адамғ а да, адамзатқ а да тә уелсіз мазмұ ны. Ақ иқ ат — салыстырмалы, себебі ол ішкі қ айшылық та ү немі дамып, толық тырылып, терең детіліп, тү зетіліп отыратын процесс. Абсолюттік ақ иқ ат - затты толық сипаттайтын, таным дамуында теріске шығ арылуы мү мкін емес мызғ ымас ілім. Салыстырмалы ақ иқ ат пен абсолюттік ақ иқ ат диалектикалық байланыста. Салыстырмалы ақ иқ атта абсолюттік ақ иқ аттың ұ шқ ыны бар, ал абсолюттік ақ иқ ат салыстырмалы ақ иқ аттың жиынтығ ы (қ. Абсолютті жә не салыстырмалы ақ иқ ат) негізінде қ ұ ралады.^[1]

Таным процесінде ақ иқ атқ а жету ө те қ иын іс. Ежелгі грек ө кілі Гераклит “табиғ ат ө з сырын жасыруды жақ сы кө реді” деген еді. Демокрит ақ иқ атты тану жолындағ ы “сезімдік тану ақ парат беру қ ызметін ғ ана атқ арады, тек ақ ыл-ой араласқ анда ғ ана ол ө з дә режесіне кө теріледі” деп білді. Пайымдаудың ақ иқ аттығ ы не жалғ андығ ы туралы мә селе ө мір тә жірибесінде шешіледі. Практика - ақ иқ аттың ө лшеуіші, яғ ни ол дү ние туралы біздің таным-білімдеріміздің ақ иқ аттығ ын дә лелдейді. Ақ иқ атты таным-білім мен ө мір шындығ ының сә йкестілігі ретінде тү сіну (корреспонденциялық принцип) ерте заман ө кілдерінен, мысалы, Аристотельден басталады да, Жаң а дә уір философиясында, Бэкон, Спиноза, Дидро, Гольбахтардың ілімдерінде одан ә рі ө з жалғ асын табады. Платонның ұ ғ ынуында ақ иқ ат - идеялардың ө згермейтін абсолюттік қ асиеті болып табылады.

Ақ иқ ат дінде қ ұ даймен (хақ тағ аламен) байланыстырылады. Бұ л сө здің ө зі де (арабша “һ ә қ қ ” - шындық; ә ділдік; парыз; міндет); қ ұ дай мә нін білдіретін тү бір сө зден туындағ ан (“һ ә қ иқ ат”). Йасауи мазһ абы (жолы) ө зі “қ ал” жә не “хал” деп атағ ан екі ілімнің тұ тастығ ын белгіледі. “Қ ал” ілімі тек сана-сезіммен танылатын Йасауи мазһ абының теориялық білім жү йесін қ амтыды. Бұ л ілім бойынша адам жаратушы хақ тағ аланың тұ тастық ұ ғ ымындағ ы бір бө лшегі ретінде қ арастырылады. Осы тұ тастық қ а жету, сің у (фә нә), бірігу (таухид) мақ сатында адамның ө мір мә ні белгіленді. Адам хақ тың бір бө лшегі ретінде рухани жә не ө тпелі кезең ге тә н нә псілік қ асиеттердің басын біріктіргендіктен, азапты сынақ тан ө тіп, абсолютті кемелдікке жетуі қ ажет. Сонда адам жан, тә н азабын кешу арқ ылы нә псілік қ асиетін жең іп, рухани пә ктігін сақ тап қ алса ғ ана хақ пен бірігіп (таухид), хақ дидарын кө ріп, ақ иқ ат мә нін тү сіне алады. Йасауи мазһ абының “хал” ілімі хақ жолындағ ы белгі, нышандарды танытатын амал-ә рекеттер жиынтығ ын қ амтиды. Бұ л ілімде хақ жолындағ ы 40 мақ амның 10-ы - шариғ атта, 10-ы - тарихатта, 10-ы -мағ рифатта, 10-ы - ақ иқ атта деп белгіленіп, ә р кезең нің мағ ынасын қ ұ дайғ а деген махаббат арқ ылы сезінуге кө ң іл бө лінді. Хақ жолындағ ы адам белгіленген тә ртіппен шариғ ат - жабарут, тарихат - малакут, мағ рифат - лахут, хақ иқ ат - насут шең берін айналып ө ткенде хақ пен рухани қ атынас туады. Хақ пен бірігуде адам ө зінің адамдық қ асиетін белгілейді, бұ л лахут-насут арақ атынасын тең естіруден кө рінеді. Йасауи мектебі дә стү рінен тамыр алғ ан нақ шбандийа, иканийа, бекташийа секілді сопылық ағ ымдар да ақ иқ атты танып білуде хақ пен бірігу (таухид) жолын ұ станды.

Неміс классик. философтары (Фихте, Гегель) Ақ иқ атты білімнің дамуы тұ рғ ысынан қ арастырды. Ал қ азіргі батыс философтарының бір ағ ымы - экзистенциализм ө кілдері ақ иқ атты даралық тың психологиялық ахуалы деп талқ ылайды.

Ақ иқ атты танып-білу процесі - тарихи, қ арама-қ айшылық ты, шексіз процесс. Ақ иқ ат терең де жатады. Оны ұ ғ ынудың қ иындығ ы да сонда. Қ азақ тың ғ ылым туралы “инемен қ ұ дық қ азғ андай” деген мақ алы ақ иқ атқ а жетудің мә нін де жақ сы ашып береді.^[2]

АҚ ИҚ АТ:

ü Адамның шынайы болмысы

ü Кең істік пен уақ ытпен шектелмейді

ü Ө згермейді, ол жалғ ыз

ü Барлық ел, барлық заман, барлық адам ү шін біреу

Ақ иқ атты тануғ а ұ мтылыс адамды ө зіне мынадай сұ рақ тар қ оюғ а итермелейді.

• Мен кіммін?

• Менің ө мірімдегі мақ сатым не?

• Қ азіргі сә тте қ алайша толық ө мір сү ре аламын?

• Ө зімнің ішкі “Менімді” қ алай тани аламын?

Жеке адамның барлық қ ұ ндылық тары белгілі бір дең гейде иерархияланғ ан жеке адам ү шін бірінің маң ызы жоғ арырақ болса, екіншінің маң ызы азырақ болады.

Иерархияның басында адам ө мірін айқ ындайтын бір немесе бірнеше базалық қ ұ ндылық тар қ атар болуы мү мкін.

Қ ұ ндылық тар иерархиясы жеке адам санасында мә ң гілік тұ рақ тап қ алмайды.Ө мір ағ ыны барысында бір қ ұ ндылық тар бірінші кезекке шық са, енді бір екінші кезекке жылжиды, яғ ни қ ұ ндылық тардың орны маң ыздылығ ына байланысты ауысып тұ рады.

Ө мірдегі тү рлі жағ даяттар, мә селен, ауыр сырқ ат жә не т.б жағ дайлар жеке тұ лғ аның қ ұ ндылық тар жү йесі де айтарлық тай ық пал етеді.

Жеке тұ лғ ағ а басқ а бір беделді тұ лғ а да ө зінің қ ұ ндылық тар кө зқ арастарымен зор ық пал ете алады.

Қ орыта айтқ анда, адами қ ұ ндылық тар жү йесі адам ө мірінің соң ына дейін тұ рақ талып қ алмайды.

Аксиологияның негізгі мә селесі — «Игілік деген не?» деген сұ рақ ты алғ ашқ ы болып қ ойғ ан Сократ екенін білеміз. Қ ұ ндылық тар ө мірге, ең бекке, шығ армашылық қ а, адам ө мірінің мә ніне бағ а беруден тұ рады. Қ ұ ндылық тар қ оғ ам ү шін ең маң ызды деген ә дет-ғ ұ рыптар мен нормалар қ ызметін ө зіне бағ ындырады жә не реттейді. Адам ө зін қ оршағ ан заттық жә не рухани ә лемді қ ұ ндылық тар арқ ылы бағ алайды. Қ ұ ндылық тар — қ асиеттер. Қ ұ ндылық тарды танудағ ы ең қ иын мә селе – нағ ыз қ ұ ндылық тарды жалғ андарынан ажырата білу.Қ ұ ндылық тар ә р адам ү шін ә р тү рлі болады. Реттілігіне қ арай, маң ыздылығ ына қ арай ө згеріп отырады. Петракова қ ұ ндылық тарды ү ш тү рге бө леді:

• Табиғ и қ ұ ндылық тар;

• Жү ре пайда болғ ан қ ұ ндылық тар;

• Абсолюттік жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар.

Табиғ и жә не жү ре пайда болатын қ ұ ндылық тар тә рбие жү зінде адам бойында қ алыптасады. Ал, абсалюттік- уақ ытқ а бағ ынбайтын, ө згермейтін, бү кіл адамзат ү шін маң ызы зор мә ң гілік қ ұ ндылық тар. (Лернер, Оконь, Зорина).

Қ ұ ндылық тарғ а бағ ытталғ ан материалдарда білім берудің базалық мазмұ нын енгізу мә селесі рухани адамгершілік жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды жаң ғ ыртуғ а байланысты ө зекті мә селеге айналып отыр. Сондық тан да, қ азіргі білім мазмұ нында бар материалды пайдалану, онда назардан тыс қ алғ ан қ ұ ндылық тың ә леуетін, жарық қ а шығ ару міндеттері туындап отыр.

Адам ү шін аса маң ызды заттар, қ ұ былыстар, қ асиеттер, жай кү йлерді қ ұ ндылық тар деп аталады.

Қ ұ ндылық тар иерархиясы жеке адам санасында мә ң гілік тұ рақ тап қ алмайды, ө мір ағ ыны барысында бір қ ұ ндылық тар бірінші кезексе шық са, енді бірі екінші кезекке жылжиды, яғ ни қ ұ ндылық тардың орны маң ыздылығ ына байланысты ауысып тұ рады

Аксиологияның негізгі мә селесі — «Игілік деген не?» деген сұ рақ ты алғ ашқ ы болып қ ойғ ан Сорат екенін білеміз. Қ ұ ндылық тар ө мірге, ең бекке, шығ армашылық қ а, адам ө мірінің мә ніне бағ а беруден тұ рады. Қ ұ ндылық тар қ оғ ам ү шін ең маң ызды деген ә дет-ғ ұ рыптар мен нормалар қ ызметін ө зіне бағ ындырады жә не реттейді. Адам ө зін қ оршағ ан заттық жә не рухани ә лемді қ ұ ндылық тар арқ ылы бағ алайды. Қ ұ ндылық тар — қ асиеттер. Қ асиетсіз адам жануарғ а айналып кетеді.Олар бізге бала кезден, ана сү тімен бірге, ана тілі арқ ылы, мораль негіздері ретінде, ө з тарихын, мә дениетін, ә дет-ғ ұ рптары мен салт-дә стү рлерін игеру нә тижесінде орнығ ады. Жалтырағ анның бә рі алтын емес. Қ ұ ндылық тарды танудағ ы ең қ иын мә селе – нағ ыз қ ұ ндылық тарды жалғ андарынан ажырата білу.Қ ұ ндылық тар ә р адам ү шін ә р тү рлі болады. Реттілігіне қ арай, маң ыздылығ ына қ арай ө згеріп отырады. Петракова қ ұ ндылық тарды ү ш тү рге бө леді: табиғ и, жү ре пайда болатын жә не абсалюттік. Табиғ и жә не жү ре пайда болатын қ ұ ндылық тар тә рбие жү зінде адам бойында қ алыптасады. Ал, абсалюттік- уақ ытқ а бағ ынбайтын, ө згермейтін, бү кіл адамзат ү шін маң ызы зор мә ң гілік қ ұ ндылық тар. Жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар адам бойында тумысынан болады. Табиғ и қ ұ ндылық тар мен жү ре пайда болатын қ ұ ндылық тар жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды жоя бастайды. Негізгі бес жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды атап айтар болсақ: ақ иқ ат, сү йіспеншілік, дұ рыс ә рекет, ішкі тыныштық, қ иянат жасамау.