Адамдардың іс-әрекетінің экономикалық уәждері.Уәждеменің экономнкалык емес әдістері

Уә ждеменің экономикалық емес эдістеріне ұ йымдастьфушылық жэне саналы-психологиялық эдістер жатады. ¥ йымдастьфушылық ә діс жұ мысшылардыұ йымның жұ мысына тарту мақ сатында қ олданылады, яғ ни кейбір мә селелерді шешуде оларғ а еркін дауыс қ ұ қ ығ ын береді.Маң ызды рө лді келешекте білімге жэне дағ дыларғ а ие болу уә ждемесі алады. Бұ л жү мысшылардың тә уелсіз болуын, ертең гі кү ндеріне сеніммен қ арауына мү мкіндік береді.Ең бек мазмү нын байыту уэждемесі адамдарғ а мазмұ нды, маң ызды, қ ызық ты, ә леуметтік маң ызды, жеке бейімділіктеріне сэйкес келетін, кең лауазымды келешекпен кэсіби ө суді ү сынудан тұ рады жә не ол119

ең бек шарттары мен ресурстарғ а бақ ылау жасаумен жү зеге асырьшады (мү ндай жағ дайда эркім ө зіне-ө зі сенімді болуы керек). Моральді- психологиялық уэждеме эдістері келесі элементтерді қ амтиды.Қ ызметкерлердің басқ алармен салыстырғ анда жү мыстарын жақ сы атқ арып жатқ андығ ын, жү мысқ а деген жауапкершілікті эрі оның маң ыздылығ ын тү сінетіндей жағ дай жасалуы керек. Атқ арылатын жү мыс қ анағ аттандырарлық гай болу ү шін ол тә уекелдің маң ызды ү лесін жэне жетістікке жету мү мкіндіктерін қ амту керек. Ә ркімге жү мыс орнында ө з қ абілеттерін толық қ анды кө рсетуге мү мкіншілік жасап, ө зінің ойғ а алғ анын іске асырып, бір нә рсеге қ ол жеткізе алатындығ ын дэлелдеу (бү л «бір нә рсеге» жасаушы немесе қ ү растырушы қ ол кою керек. Мысалы, козге тү скен қ ызметкерлер ө здері эзірлеген жобағ а не бір жү мысқ а ө з қ олдарын қ оюғ а рұ қ сат алады; бү л олардың маң ыздылығ ын сезіну ү шін қ ажет).Жеке жә не кө пшілік алдындағ ы танымалдылық. Жеке танымалдылық бү л ұ йымның жоғ арғ ы басшылығ ына кө зге тү скен қ ызметкерлер жө нінде баяндау, мерекелерде оны дербес тү рде қ ұ ттық таумен ерекшеленеді. Біздің мемлекетімізде жеке танымалдьшык жұ мысшылардың уә ждеме эдісі ретінде кең тарағ ан жоқ. Оғ ан қ арағ анда копшілік алдындағ ы танымалдық кө п тарағ ан.Ең бек міндеттерін орындағ аны ү шін, ең бек онімділігін арттырып, ө німнің сапасын жақ сартқ аны ү шін жэне қ ажырлы ең бегіне эрі жұ мыста жаң ашылдық танытқ анына жэне басқ а да жетістіктері ү шін ү йым ө з қ ызметкерлеріне алғ ыс жариялайды немесе бағ алы сыйлық тармен марапаттайды.Қ ызметкерлерді ең бегіне қ арай ордендер, медальдармен марапаттайды немесе қ ү рметті атақ береді.Мадақ тау бұ л бір субъектіні ғ ана емес, басқ аларды да ынталандыру мақ сатын кө здейді. Ол ү шін ұ йым бұ ны ә ділетті деп қ абылдау керек. Ынталандырудың бірнеше тү рлері қ олданылады, мысалы, материалдық жэне моральдық ынталандыру.Ең бек міндеттерін табысты эрі адал атқ арып жатқ ан қ ызметкерлерге, ең алдымен, элеуметтік-мэдени саладағ ы жең ілдіктер ұ сыньшады. Сонымен қ атар жоғ ары лауазымды жү мысқ а немесе басқ а да қ ызметке ауыстырады (бос орын, қ ажет дайындық пен жұ мысты алып кете алатын жеке сапалары болғ ан жағ дайда).Жоғ ары буын тараптары қ ызметкерлерді мадақ тауда жеке қ атысулары керек, бө лімшелерге жиі-жиі барып, болмаса, телефонмен хабарласып тұ руы қ ажет. Осы жағ дайда ғ ана мадақ тау жү йесі тиімді120

болады. Адамдар арасындағ ы ө зара сыйластық, сенімділік ахуалы, қ ателер мен сэтсіздіктерді мойындап, соғ ан тө зе білу, басшылық жэне ә ріптестер тарапынан дұ рыс қ арым-қ атынас жасау ең бек барысында ү лкен рө л атқ арады.Қ арастырылғ ан барлық ә дістер мен уә ждемелерді біріктіретінқ ызмет дэрежесінің жоғ арылауы. Бү нда жоғ ары ең бекақ ы береді (экономикалық уэж), қ ызық ты эрі мазмү нды жү мыс (ү йымдастырушылық уэж), басшылар арасында ең бегіне лайық танымалдылық пен беделге ие болу (моральдық уә ж), бірақ бү л эдіс ішкі шектеулі болып табылады. ¥ йымда жоғ ары дә режелі бос қ ызметтер де кө п емес; адамдардың барлығ ы басқ аруғ а лайық емесжә не барлығ ы оғ ан ү мтылмайды; мамандық ызметіжағ ынан жоғ арылатуда оны қ айта даярлаудан ө ткізеді, ал бү ган қ омақ гы қ аражат қ ажет. Мақ тау ә дісі рационализациялық ұ сыныстарды енгізу, жаң а ө нім немесе жаң а ең бек эдістерін игеру, ү лкен кө лемді жұ мысты аяқ тау кезінде қ олданылады.Жұ мыс сә тті аяқ талса, ондаонымақ ұ лдаукерек.Бұ ндайжағ дайларда мынандай создерді қ олданғ ан жө н: «дұ рыс, жағ астыра берің із», «ә ріптестесің ізге бұ л ә дісті кө рсетің із, кейін қ алай болғ анын мағ ан айтың ыз». Мақ ұ лдау барысында ұ сыныспен сынауды пайдалануғ а бола- ды: «мына жерлерде барлығ ы дұ рыс, ал мына жерде қ ателік жібердің із». Сонымен қ атар олардың шыдамдылығ ын, ұ қ ыптылығ ын мақ ұ лдап, жұ мыстың орындалуының басқ а да жолдарын ұ сынуғ а болады.Қ ызметкер жұ мысты орындау барысында ө зіне сенімсіздік танытса, оғ ан қ олдау кө рсету керек. Ә сіресе, жаң а жұ мысты мең герген кезде кызметкер қ олдауды қ ажет етеді. Қ олдаудың негізгі мақ саты - сенімсіздік пен ауытқ уларды шеттету. Қ ызметкер жұ мыста сэтсіздіктерге ұ шырап, нашар кө ң іл-кү йде болғ анда эрі жұ мысқ а қ абілеттері бола тұ ра жұ мысы жү рмеген шақ гарда қ олдау эдісінің атқ аратын рө лі ерекше болады.Тура айту. Бұ л адамның мінез-қ ұ лқ ына байланысты болады. Тура айту ә дісін қ олданғ анда бірнеше ережелерді сақ тау керек: біріншіден, іс-эрекетгі, мэн-жайды біліп алғ ан жө н.Жұ мыс барысында кеткен ақ аулар, жұ мыстың аяқ талмай қ алуы, алаң ғ асарлық, зейін қ оймау, ұ мытшақ гық, жалқ аулық, асығ ыстық, талпынбау секілді жеке басқ а тэн ерекшеліктерді тура айтуғ а болады. Кейде қ ызметкер басшының айтқ анына бағ ынбай, ө зінікін дә лелдеуге тырысады. Мұ ндай жағ дайда қ ызметкердің дә лелді айғ ақ тары болуы міндет.Басшының жұ мыс бабында жасағ ан ескертпелеріне ө кпелеуге болмайды, оган реніш білдірмеген жон. Адамның жеке басын121

қ орлайтын сө здерден аулақ болуы тиіс. Мұ ндай жэйттер қ ызметкерлер тарапынан ашық тү рдегі наразылық, агрессивті реакциясын туғ ызуы мү мкін.Ұ ялтуда оң багдарлама мазмү ндалуы тиіс. Қ ызметкердің тек кемшіліктерін кө рсетіп қ оймай, мү ндай жагдайлардан шыгу жолдары мен тә сілдерін ү йрету керек.Егер қ ызметкер айтылган сынды жанына жақ ын кабылдаса, ескертулер нэтижесінде кү йзеліске ү шырап, нэтижесінде одан да кө п қ ателік жасаса, онда мадактаудың қ олдау мен мақ ү лдау секілді нысандарын қ олданбағ ан дү рыс. Қ ьізметкер киын жагдайлардан шыгу жолдарын ө зі табуы тиіс.Кү нделікгі моральдық -психологиялық ынталандырудың ү йым ішіндегі орнын аныктауү жымдағ ы беделді мү шеге тапсырылады. Мадақ тау, қ олдау, мақ ү лдау ә дістері тек басшы тарапынан гана болма- уы тиіс. Қ ызметкерді сынау, ескерту секіпді эдістерді ү жымның беделді мү шесі жасай алады. Бү л ескертпелер достар, эріптестер тарапынан болғ андық тан, қ ызметкерге қ атты эсер етед