Жай(простое) сөйлемдер

Жай сө йлемнің тү рлері:

1.Жақ ты(личное)

2.Жақ сыз (безличный)

3.Жалаң (нераспространенное)

4.Жайылма (распространенное)

5.Толымды(полное)

6.Толымсыз(неполное)

7.Атаулы сө йлем (назывное)

Қ ұ рамына бастауыш қ атысқ ан сө йлемді жақ ты сө йлем дейміз. Жақ ты сө йлемдер жіктіктің ү ш жағ ында сө йлейді. Мысалы: Кү н де батты. Ауа райы бұ зыла бастады. Мен мектепке ерте бардым деген сө йлемдерде кү н, ауа райы, мен деген бастауыш қ атысып тұ р, сондық тан ол жақ ты сө йлем болады.

Кейде бастауыш айтылмай, тү сіп те қ алады. Оны баяндауыш арқ ылы тауып алуғ а болады. Мысалы: Мен енді қ орық паймын немесе кейде бастауышында тұ рғ ан жіктеу есімдігі жасырын келеді ол кезде жақ ты сө йлемді баяндауыш қ ызметінде тұ рғ ан жіктік жалғ ау формасы арқ ылы табуғ а болады. Мысалы: (Мен) Енді қ орық паймын яғ ни «Мен» деген жіктеу есімдігі жасырын тұ р. Мысалы: (Сен) Жақ сы азамат боласың. (Сен) Ер болып, ер жетерсің, қ арағ ым деген сө йлемдерде бастауыш жок, яғ ни бастауыштың сұ рағ ына жауап беретін сө з жоқ. Бастауышты баяндауыш арқ ылы сұ рақ қ ою арқ ылы тауып алуғ а болады. Жақ сы азамат болатын кім? Сен жақ сы азамат боласың. Ер болып, ер жететін кім? Сен ер болып, ер жетерсің, қ арағ ым. Мағ ынасы кө пке арналып, ортақ болып кеткен сө йлемдерді жалпылама жақ ты сө йлем дейміз. Жалпылама жақ ты сө йлемдерге мақ ал, мә тел, накыл сө здер жатады. Мысалы: кө пті сө кпе, кенді тө кпе Жұ мыстың кө зін тап, қ исық тың тезін тап т.б.

Баяндауыштың бір ө зі сө йлем қ ұ рауғ а негіз болатын сө йлемді жақ сыз сө йлем дейміз. Мұ нда мү лдем бастауыш болмайды, баяндауыш арқ ылы бастауышты да табуғ а болмайды.Мысалы: Мағ ан онымен талай кездесуге тура келді. Кім кездесуге тура келді? деп сұ рақ қ оя алмаймыз, кімге кездесуге тура келді? деп сұ рақ қ оя аламыз.

Жақ сыз сө йлемнің жасалу жолы:

1. -қ ы, -кі, -ғ ы, -гі жұ рнақ ты қ алау райлы етістіктен жасалады. Менің арзан сө зді айтқ ым келмеді.

2. -уғ а, -уге қ осымшасына бол, жара, тура, кел кө мекші сө здерінің тіркесуі арқ ылы жасалады. Кө пшіліктің кө зінше сыбырлап сө йлесуге болмайды.

Атау немесе барыс септік тұ лғ алы тұ йық етістікке керек, жө н, мү мкін сияқ тысө здердің тіркесуі арқ ылы жасалады. Біздің ашық сө йлесуіміз керек.

3. -ып, -іп, -п жұ рнағ ына бол сө зінің тіркесуі арқ ылы жасалады. Бұ дан ешнә рсе тү сініп болмады.

Тұ рлаусыз мү ше қ атыспағ ан сө йлемді жалаң сө йлем дейміз. Балалар ұ йық тап кетті. Бұ лар жү ріп кетті деген сойлемдер тек бастауыш пен баяндауыштан қ ұ ралғ ан, сондық тан жалаң сө йлем дейміз.

Жалаң сө йлем қ ұ рлысына қ арай жақ ты да, жақ сыз да бола алады. Біз екеу едік деген сө йлем ә рі жақ ты, себебі бастауышы бар, ә рі жалаң, себебі тек бастауыш пен баяндауыштан тұ р. Оқ ығ ым келеді. Бұ л сө йлем ә рі жақ сыз, себебі сө йлем тек баяндауыш арқ ылы жасалып тұ р, ә рі жалаң, ө йткені сө йлемге тұ рлаусыз мү шеқ атыспағ ан.

Тұ рлаусыз мү ше қ атысқ ан сө йлемді жайылма сө йлем дейміз. Бү гін аспан бұ лтсыз деген сө йлемде бү гін деген тұ рлаусыз мү ше қ атысып, жайылма сойлем жасап тұ р. Жайылма сө йлем кұ рылысына қ арай жақ ты не жақ сыз болады. Ә біш енді Дә ркембайдан Базаралының бү гінгі жайын сұ рап еді. Бұ л сө йлем ә рі жақ ты, ә рі жайылма. Жақ ты болғ ан себебі Ә біш деген бастауышы бар, жайылма болғ ан себебі сө йлемге тұ рлаусыз мү ше қ атысқ ан. Мейрамның Мұ здыбайғ а соғ а кеткісі келді. Бұ л сө йлем ә рі жақ сыз, ә рі жайылма. Жақ сыз болғ аны сө йлемге бастауыш қ атыспағ ан, жайылма болғ аны сө йлемге тұ рлаусыз мү шелер қ атысқ ан.

Айтылуғ а тиісті мү шелері тү гел қ атысқ ан сө йлемді толымды сө йлем дейміз.

Толымды сө йлемнің негізгі белгілері:

айтылуғ а тиісті мү шелері тү гел қ атысады; басқ а сө йлемге тә уелді болмай, дербес айтылады.

Мысалы: Абай бү гін сабақ қ а уақ ытылы екешікпей келді. Мұ нда айтылуғ а тиісті сө здің бә рі қ атысқ ан.

Айтылуғ а тиісті тұ рлаулы, тұ рлаусыз мү шелерінің бірі тү сіп қ алғ ан жай сө йлемді толымсыз сө йлем дейміз. Мысалы: - Біркелкі жақ сы ө сіпті. Бұ л сө йлем толымсыз сө йлем, ө йткені айтылуғ а тиіс тұ рлаулы мү ше тү сіп қ алғ ан, яғ ни не біркелкі жақ сы ө скен? деген сұ рақ қ ою арқ ылы оны толымды сө йлемге айналдыра аламыз. Мұ нда тү сіп қ алғ ан сө з егін. Дұ рысында егін біркелкі жақ сы ө сіпті болу керек.