Толықтауыштың жасалуы

Бір сө зден болғ ан толық тауышты дара толық тауыш дейміз. Мысалы: Бейсен Жомартпен кейін қ айтты. Ол ә лгі орманды картадан кө рсетті. Ең бек бә рін жең еді. Бұ л қ ұ рылысқ а Толғ анбай қ атты куанды. Ә р жастың жү зінде мақ таныш сезімінің толқ ыны ойнайды. Абай Ерболмен (кіммен?) ұ зақ ақ ылдасты.

Сө з тіркесінен, кү рделі сө зден болғ ан толық тауышты кү рделі толық тауыш дейміз.

Мысалы: Біз Ақ тү бек алқ абын шолып тұ рмыз. Мен ең бек жолымды нағ ыз қ иын жерден бастадым. Мә мбет тең біл кө кке жең іл фаэтон жеккен. Отыз екіні тө ртке бө л. Келген кісімен танысқ ысы келетінін айтты. Щербаков ү й ішіне байыппен қ арап тұ р. Жаң а ірі ө ндірістің қ ажетін қ амтамасыз етуге темір жол керек. Ата-анасымен кездесуге асығ ып тұ рғ аны кө рініп тұ рды.

Толық тауыш тура толық тауыш жә не жанама толық тауыш болып екіге бө лінеді. Табыс септік тұ лғ асындағ ы толық тауышты тура толық тауыш дейміз. Ел мақ тағ ан жігітті қ ыз жақ тайды.Мұ ғ алім кітапты таратты. Табыс септігі кейде тү сіріліп те айтылады. Мысалы: Ауыл бізге азық -тү лік (нені?) жіберіпті. Мұ нда табыс септігі тү сіріліп айтылып тұ р, негізі азық -тү лікті болу керек еді. Жидебай ауылында балық (нені?) та ө сіреміз. Мұ нда да табыс септігі тү сіріліп айтылып тұ р. Оның табыс септігінде тұ рғ анын сұ рақ қ ою арқ ылы анық таймыз.

Марат хат(нені?) жазды. Марат хатты жазды.

Мейрам кино(нені?) кө рді. Мейрам киноны кө рді.

Асан тамақ (нені?) ішті. Асан тамақ ты ішті.

Перизат сабақ (нені?) оқ ыды. Перизат сабақ ты оқ ыды.

Апай тапсырма(нені?) сұ рады. Апай тапсырманы сұ рады.

Бізге кітап(нені?) таратты. Бізге кітапты таратты.

Табыстан басқ а септіктің тұ лғ асындағ ы жә не туралы, жө нінде, жайында шылауларының тұ лғ асындағ ы толық тауышты жанама толық тауыш дейміз. Мысалы: Бердіке ә лгі балағ а (кімге?) кө з тоқ татып қ арады. Небір мық тылар дә л осындайлардан (кімдерден?) шығ ады. Кө птеген фермаларда сиырды машинамен (немен?) сауады. Ө нертапқ ыштық жаң а машиналарды жасау жө нінде де (не жө нінде?) алдың ғ ы қ атарғ а шығ уымызғ а мү мкіндік береді.

Анық тауыш (определение)

Сө йлемде зат есімнен не заттанғ ан басқ а сө з таптарынан болғ ан мү шені сындық, сандық, иелік, қ атыстық жағ ынан сипаттайтын тұ рлаусыз мү шені анық тауыш дейміз. Сұ рақ тары: қ андай? қ ай? қ анша? неше? кімнін? ненің?

Сын есім. Мақ сұ т кү ріштің жапырағ ындағ ы мө лдір(қ андай?) шық ты байқ ады.

Зат есім. Қ ұ рлысшы(қ андай?) қ ыз кө міршілер қ аласына абыроймен оралды.

Сан есім. Қ азір зә улім мектепте алты жү з(қ анша?) бала оқ иды.

Есімдік. Сіздің (кімнің?) бар(қ андай?) шығ армаң ыз осы(қ ай?) ү йден табылады.

Етістіктің есімше тү рі. Екі ұ шқ ыш келген(қ андай?) шаруаларын баяндай жө ндеді.

Ілік септікті сө здер. Баймақ ан Жомарттың (кімнің?) кабинетіне кірді.

Бір сө зден тұ ратын анық тауышты дара анық тауыш дейміз. Мысалы: Жас(қ андай?)қ озылардың (нелердің?) жып-жылы тұ мсық тары Айгү лдің (кімнің?) қ олын иіскелейді. Бұ л мысалдағ ы жас, қ озылардың, Айгү лдің деген сө здер бір сұ рақ қ а бір сө з жауап беріп, анық тауыш қ ызметін атқ арып тұ р.Кү рделі анық тауыш кемі екі сө зден тұ рады. Мысалы: Қ айың сапты(қ андай?) кетпен қ ара жерге қ арш етті. Айнала бар дү ниені ал қ ара кө к(қ андай?) бетегеге басыпты. Кең седе елу екі(қ анша?) адам бар. Ү й ішінің (ненің?) қ арбалас жү рісі саябырлады. Жол бойындағ ы бү ршікті (қ андай?) сарғ алдақ тар кө з тұ ндырады. Бұ л сө йлемде қ айың сапты, елу екі, ү й ішінің, жол бойындағ ы бү ршікті сө здері екі, ү ш сө зден бірігіп бір сұ рақ қ а жауап беріп тұ р.

Пысық тауыш (обстоятельство)

Сө йлемде іс-оқ иғ аны мекен, мезгіл, сын-қ имыл, себеп, мақ сат жағ ынан сипаттайтын тұ рлаусыз мү шені пысық тауыш дейміз. Сұ рақ тары: қ ашан? қ алай? қ айда? кім арқ ылы? не арқ ылы? кім ү шін? не ү шін? т.б сұ рақ тарғ а жауап береді. Байланысу тү рі: мең геру, жанасу, қ абысу.

Пысық тауыштың жасалу жолы:

Ү стеу. Біз ілгері(қ алай?) жү ріп кеттік. Ертең іне(қ ашан?) екі ө зен аралығ ына екі бірдей тікұ шақ келіп қ она алды. Перизат біраз(қ анша?) ү нсіз отырды. Барыс, жатыс, шығ ыс, кө мектес септіктер тұ лғ асында тұ рып, мекен, мезгіл, бағ ыт, сын-қ имыл мағ ыналарында жұ мсалып, пысық тауыш қ ызметін атқ арады. Мен ауылғ а(қ айда?) беттеп келемін. Қ ырман басынан(қ айдан?) электр жарығ ы жымың дайды. Гү лсая зор дайындық пен(қ алай?) кірісті.

Мезгіл мә нді зат есімдер. Сол кү ні(қ ашан?) Тілеуқ абыл тү ні бойы(қ ашан?)

Дө ң бекшіп, ә лденеден ұ йық тай алмады.

Септеулік шылаулы есім сө здер. Кү ні бү гінге шейін бұ л елдің жаз жайлауы - Қ арақ ұ рым бойы. Абай халық ү шін, халық Абай ү шін алысады.

Етістік. Шешесі баласының бетіне мейірлене қ арады.

Еліктеуіш. Бұ л сө зіме Шаймерден кең к-кең к кү лді.

Сын есім. Айнала жұ рт сө зге қ атты сү йсінді.

Сан есім. Сабақ сегізде басталады.

Есімдік. Шай ә лдеқ ашан жиналғ ан.

Бір сө зден тұ ратын сө зді дара пысық тауыш дейміз. Мысалы: шопанның ү ні мейірімді естілді. Мен қ арттың жү зіне бағ дарлай қ арадым. Ауылғ а кештетіп жеттік. Алыстан бірнеше салт атты кө рінді.

Кү рделі пысық тауыш кемінде екі сө зден тұ рып, бір сұ рақ қ а жауап береді. Мысалы: бұ л кезде пойыз Хантауғ а еліп тоқ тады. Толғ анбай Алаколден Есік кө ліне келді. Орталап қ алғ ан ай батысқ а таман сызылып барады. Тілек досына кө мектесу ү шін ерте келді.Ү йірлі сө зден тұ ратын пысық тауышты ү йірлі пысық тауыш деп атайды. Мысалы: Уақ ытым барда кітапханағ а барып дайындалсам деймін. Ит жоқ та қ орағ а шошқ а ү реді.

Пысық тауыштың тү рлері:

Сө йлемнің бірың ғ ай мү шелері (однородные члены предложения)

Қ ызметі мен сұ раулары ортақ болып, ө зара салаласа байланысқ ан екі я одан кө пмү шелерді сө йлемнің бірың ғ ай мү шелері дейміз.Мысалы: Досан, Есен, Ә лмен, Бә рмен де аса сү йсінген ажар танытты. Бұ л сө йлемде тө рт бастауыш бар, бә рі бір ғ ана ажар танытты деген баяндауышпен байланысып, кім? деген ортақ сұ рақ қ а жауап беріп тү р. Досан, Есен, Ә лмен, Бә рмен - бірың ғ ай бастауыш.Сү гірә лиева Алтын - жақ сы ә нші, ә сем биші - бірың ғ ай баяндауыш.Аң шы, мергендер, жортуылдар - кү нделік аң ыз тудырғ ан қ айратты, ө нерді,

қ астық -араздық ты да баян етеді - бірың ғ ай толық тауыш.

Ораз орта бойлы, кең жауырынды, тө стек кеуделі, ақ сақ алды, дө ң естеу мұ рынды, дө ң гелек қ ара кө зді, желкілдеген ұ зын ақ қ ас, кең маң дайлы адам еді - бірың ғ ай анық тауыш.

Кө ктемде, жазда жә не кү зде ауыртікұ шақ тар тайгадағ ы бұ рғ ылардың ү стінде қ алық тап жү реді – бірың ғ ай пысық тауыш.

Бірың ғ ай мү шелердің негізгі белгілері:

Бірың ғ ай мү шелер ө зара салаласа байланысады жә не санамалау интонациясымен айтылады.

Ортақ бір сұ рақ қ а жауап береді.

Бірың ғ ай мү шелер кө біне бірың ғ ай тұ лғ ада болып, бір сө з табына жатады.

Бірың ғ ай мү шелер ө зара жалғ аулық шылаулар арқ ылы да байланысады. 1.Ың ғ айластық (соединительные) жалғ аулық тар: да, де, та, те, жә не, ә рі, мен, бен, пен; Ағ ыстың жылдамдығ ына арнаның терең дігі де оның формасы да, ө зеннің ө з жолында кездестіретін бө геттері де ә сер етеді. Ел сө зі ә рі мақ тан, ә рі міндет.

Ербол мен Абай осыншалық ү лкен сыншылық пен жә не аң шылық пен айтылғ ан шындық қ а барынша ден қ ойып отыр.

2.Қ арсылық ты (противительные)жалғ аулық тар: ішінде тек бірақ деген тү рі ғ ана біың ғ ай мү шелердің арасында тұ рады. Тек жері биік болғ андық тан, жеміс ө седі, бірақ піспейді.

3.Талғ аулы (разделительные) жалғ аулық тар: я, не, немесе, ә лде; Аудан, шаруашылық басшыларының некең селерінен, не ү йлерінен таба алмадым.

4.Кезектестік (чередующиеся) жалғ аулық тар: бірде, біресе, кейде. Мысалы: Алысырақ та ө гіз шағ ала біресежылағ ан балаша, біресе қ арқ ылдап кү лген адамша ә р тү рлі дауысқ а салады.

Бірың ғ ай мү шелердің тыныс белгілері: Бірың ғ ай мү шелер ө зара жалғ аулық сыз байланысса, араларына ү тір койылады. Мысалы: Аспан айқ ын, ашық.

Егер жалғ аулық шылаулар бірың ғ ай мү шенің ә рқ айсысымен қ айталанып айтылса, араларына ү тір қ ойылады. Мысалы: Инженер де, мү ғ алім де, ең бегі асқ ан екпінді де осы ү йден табылады.

Бірың ғ ай мү шелер бірақ деген қ арсылық жалғ аулығ ы арқ ылы байланысса, араларына ү тір қ ойылады. Орта бойлы, бірақ толық ша қ ара сұ р жігіт еді. Мынандай жағ дайда бірың ғ ай мү шелердің арасына ү тір қ ойылмайды. Бірың ғ ай мү шелердің арасын пен, жә не жалғ аулық тары бір рет байланыстырса, ү тір қ ойылмады. Қ арағ андының ө зінде орысша жә не қ азақ ша драмалық театр, бірнеше кинотеатр жә не филармония бар.

Да, ә рі, не, немесе, яки жалғ аулық тары қ айталанбаса, бірың ғ ай мү шелердің арасына ү тір қ ойылмайды. Тө рт бө лмелі тас ү й салкын да жайлы.

Қ ұ рмалас сө йлем (сложное предложение)

Екі немесе одан кө п жай сө йлемнен қ ұ ралып, кү рделі ойды білдіретін сө йлемді қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Мысалы: Басқ арма мә жілісінен шығ ып, Мамыт пә теріне қ арай беттеп келе жатты. Бұ л кұ рмалас сө йлем екі жай сө йлемнен қ ұ ралғ ан.

Қ ұ рмалас сө йлемнің ү ш тү рі бар: салалас, сабақ тас, аралас.

Қ ұ рамындағ ы сө йлемдердің баяндауыштары тиянақ ты болып, ө зара тең дә режеде байланысқ ан қ ұ рмалас сө йлемнің тү рін салалас қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Мысалы: Айгү л аттан тү сіп еді, су қ айта таязданып қ алғ андай екен. Салаластың қ ұ рамындағ ы бірінші жай сө йлемнің баяндауышы (тү сіп еді) екінші сө йлемнің баяндауышы (таязданып қ алғ ан екен) сияқ ты тиянақ ты, сондық тан олар тең дә режеде салаласа байланысып тұ р.

Салаластың қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер ө зара екі тү рлі жолмен байланысады:

1.Мағ ыналарының жақ ындығ ына қ арай, іргелес тұ рып, ұ ласпалы интонация арқ ылы байланысады. Мысалы: Тұ райын деп еді, - тұ ра алмады. Таң атқ анша кірпік қ ақ қ анымыз жоқ: аузымыз кең есте, қ ұ лағ ымыз дыбыста. Бірінші салаластың бірінші жай сө йлемі екінші жай сө йлемніне қ арама-қ арсы мағ ынада айтылу арқ ылы кұ рмаласқ ан. Екінші салаластың қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер бір мезгілде болғ ан оқ иғ аны баяндайды. Олардың ұ ласпалы интонация арқ ылы байланысында бірінші жай сө йлем аяқ талғ ан жерде дауыс ырғ ағ ы бә сең демей кө терің кі қ алыпта қ алады да, тиянақ сыз болып тұ рады; одан кейін сә л кідіріс жасалып, екінші жай сө йлеммен ұ ласа байланысады.

2.Салаластың қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер ө зара жалғ аулық шылаулар арқ ылы байланысады. Олар:

1.Ың ғ айластық (соединительные)мә ндегі жалғ аулық тар: да, де, та, те, жә не, ә рі;

2.Қ арсылық (противительные)мә нді жалғ аулық тар: бірақ, дегенмен, ә йтседе, сонда да, алайда;

3.Себеп-салдар (причинно-следственные)мә нді жалғ аулық тар: себебі, ө йткені, сол себепті, сондық тан;

4.Талғ ау (разделительные)мә нді жалғ аулық тар: не, немесе, я, яки, не болмаса, ә лде;