Түсіндірмелі (указательные) салалас

Қ ұ рамындағ ы жай сө лемдердің алдың ғ ысы соң ғ ысына нұ сқ ап, ал соң ғ ысы алдың ғ ы сө йлемнің мазмұ нын ашатындай, талдап тү сіндіріп тұ ратын қ ұ рмаласты тү сіндірмелі салалас дейміз.

Тү сіндірмелі салалас жалғ аулық сыз іргелес байланысады. Бірінші жай сө йлемде кө біне сілтеу есімдігі мен сілтеу мә нді сө здер болады. Тү сіндірмелі салаластың кұ рамындағ ы жай сө йлемдердің арасына қ ос нү кте немесе сызық ша қ ойылады. Сызық ша сілтеу есімдіктерінен кейін койылады. Оның қ орық қ аны сонша - ү йді басына кө теріп айқ айлады. Мараттың айтқ аны сол - барлығ ы да мойындады. Жай сө йлемдердің арасында есімдік болмаса, онда қ ос нү кте қ ойылады. Ә йел де ай сә улесі сияқ ты: есікті жапсаң, тү ндіктен тү седі. Қ ұ с атаулы аспанда да толып жү р: қ арлығ аш, ұ зақ, қ арғ а, торғ ай, тағ ан деймісің - бә рі де бар.

Талғ аулы (разделительные) салалас

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер бір-біріне тә уелсіз, дербес ә рекеттерді баяндайды да, солардың біреуін ғ ана жү зеге асыратын қ ұ рмалысты талғ аулы салалас дейміз. Талғ аулы салалас қ ұ рамындағ ы жай сө здер жалғ аулық тар арқ ылы байланысады. Жай сө йлемдерді байланыстыратын жалғ аулық тар: не, немесе, я, яки, болмаса, не болмаса, ә йтпесе, ә лде. Мысалы. Бү гін киноғ а не Асан барады, не Марат барады.Жаң быр жауады, немесе қ ар жауады. Сө з бен қ ылық суық кө ң ілді жылытады немесе жылы кө ң ілді суытады. Немесе шылауы сө йлемде бір рет қ айталанса, онда екі жай сө йлемнің араларына еш нә рсе қ ойылмайды.

Кезектес (чередующиеся) салалас

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдері арқ ылы берілген істің, оқ иғ аның кезектесіп келуін білдіретін кұ рмаластың тү рін кезектес салалас дейміз.

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер бірде, біресе, кейде деген шылаулармен

байланысады.

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем (сложноподчиненное предложение)

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдердің алдың ғ ысы тиянақ сыз болып, соң ғ ы сө йлемге бағ ына байланысатын қ ұ рмаластың тү рін сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Мысалы: Қ онағ ы домбыра тартса, ол ә німен қ осылады. Бұ л кұ рмалас сө йлемнің бірінші жай сө йлемін ө з алдына бө лек айтуғ а келмейді, ө йткені ол тиянақ сыз. Мұ ндай тнянақ сыз сө йлемдерді бағ ының кы сө йлем дейміз. Қ ұ рмалас сө йлемнің екінші сың ары тиянақ ты, олар ө з бетінше сө йлем қ ұ ра алады. Мұ ндай жай сө йлемдерді басың қ ы сө йлем дейміз.

Сабақ тас сө йлемнің беретін мағ ынасы бағ ының қ ы сың арғ а тікелей байланысты. Мұ ндай мағ ыналардың ө зі ә р тү рлі болады. Қ ұ рамындағ ы бағ ының қ ы сың арының мағ ыналық ерекшеліктеріне қ арай сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдер алты тү рге бө лінеді:

Шартты (условные) бағ ының қ ы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем

Арсылық ты (противительные) бағ ының қ ы сабақ тас

Себеп (причинные)бағ ының қ ылы сабақ тас

Мезгіл (времени)бағ ының қ ы сабақ тас

Амал(сын-қ имыл)(действие и степень) бағ ының қ ы сабақ тас

Мақ сат (цель) бағ ының қ ы сабақ тас