Оршаған ортаны қорғау саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық базасы

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау дегенiмiз – бұ л бақ ылаулырды, зерттеулердi, экологиялық сараптамаларды, бақ ылауды, болжауды, бағ дарламалауды, ақ параттандыруды жә не басқ а орындаушылық -ө кiмдiк қ ызметтi жү зеге асыру процессі. [61, 62].

Қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың мақ саты – заң наманы iске асыру, экологиялық қ ауiпсiздiк талаптарын сақ тауды бақ ылауғ а алу, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, табағ а ресурстарды оптималды пайдалану, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласында мемлекеттiк жә не қ оғ амдық органдардың iс-ә рекеттерiнде келiсiмге қ ол жеткiзу бойынша тиiмдi ә рi кешендi iс-шараларды жү ргiзудi қ амтамасыз ету керек.

Адам ө зiнiң даму барысындағ ы барлық кезендерiнде табиғ атпен тығ ыз байланыста болады. Алайда индустриясы жоғ ары қ оғ ам пайда болғ аннан бастап адамның табиғ атқ а ә серi кү рт ұ лғ айды, оның араласу ауқ ымы кең ейдi, алуан тү рлi сипатқ а ие болып бү кiл адамзат ү шiн ғ аламдық дең гейде қ атер тө ндiруде. Шикiзаттың қ алпына келтiрiлмейтiн тү рлерiнiң шығ ыстары артуда, егiстiк жерлер барғ ан сайын қ олданысқ а жарамай экономикадан тыс қ алып жатыр, ол жерлерде қ алалар мен зауыттар салынуда. Жер биосферасының қ азiргi уақ ытта антропогендiк ә серге тү суi артып отыр. Адамның тiршiлiк бар планетаның бiр бө лiгi – биосфера шаруашылығ ына араласуы артып келедi. Адамның шаруашылық қ ызметiнiң дамуы адамдардың ө мiр сү ре жағ дайын арттырғ анымен, табиғ и, энергетикалық жә не материалдық ресурстар шығ ыстарын ұ лғ айтуды талап етуде. Ө неркә сiптiк жә не ауыл шаруашылық ө ндiрiсi барысында қ алдық тар жиналып, олар ө ндiрiстiк процессімен бiрлесе келе адамның ө мiр сү ру ортасы жағ дайларын барынша нашарлата тү сiп, бұ зушылық тар мен ластануғ а алып келедi.

Тә уелсiздiк жылдарында Қ азақ стан Республикасында мейлiнше дамығ ан, табиғ атты қ орғ ау жә не табиғ и ресурстарды ұ тымды пайдалану саласындағ ы қ оғ амдық қ арым-қ атынастарды реттейтiн жү йелi заң нама қ алыптасты. Xалық аралық экологиялық конвенциялардың негiзiнде республикада тиiмдi мемлекеттiк экологиялық басқ ару жә не табиғ атты пайдаланушылардың оң тайлы қ ызметi ү шiн қ ұ қ ыттық базаны қ ұ ратын тү бегейлi нормативтiк актiлер қ абылданды. Қ азақ стан Республикасы Президентiнiң 2003 жылғ ы 3 желтоқ сандағ ы № 1241 Жарлығ ымен Қ азақ стан Республикасының 2004-2005 жылдарғ а арналғ ан экологиялық қ ауiпсiздiгi тұ жырымдамасы мақ ұ лданды. Ол Қ азақ станнның қ оршағ ан ортаны қ орғ аудың мемлекеттiк-қ ұ қ ық тық меxанизмiн одан ә рi дамыту ү шiн ә дiснамалық қ ұ жат болып табылады [62].

Экологиялық проблемаларды кө птеген аспектiлер мен бағ ыттарғ а ие жауапты экологиялық саясатты жү ргiзу арқ ылы тү бегейлi шешуге болады. Қ азақ стан Республикасының 2007.09.01 2212-1 11 Қ РЗ Экологиялық кодексi осындай қ ұ жат болып табылады. Осы Кодекс қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, қ алпына келтiру жә не сақ тау, Қ азақ стан Республикасы аумағ ында табиғ и ресурстарды пайдаланумен жә не қ оршағ ан ортағ а ә серiмен байланысты шаруашылық жә не басқ а қ ызметтi жү зеге асыру кезiнде табиғ и ресурстарды пайдалану жә не ө ндiру саласындағ ы қ арым-қ атынастарды реттейдi.

Осы Кодекспен реттелетiн қ арым-қ атынастардың қ атысушылары жеке жә не заң ды тұ лғ алар, мемлекет, сондай-ақ қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласында мемлекеттiк реттеудi жә не табиғ и ресурстарды пайдалану саласында мемлекеттiк басқ аруды жү зеге асыратын мемлекеттiк органдар болып табылады [61].

Қ азақ стан Республикасы ратификациялағ ан шартта осы Кодекстегiден ө зге қ ағ идалар белгiленген болса, онда, xалық аралық шарт қ ағ идалары қ олданылады.

Осы Кодекс пен Қ азақ стан Республикасының қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы қ арым-қ атынастарды реттейтiн нормалары бар ө зге заң дары арасында қ айшылық тар болса, осы Кодекс қ ағ идалары қ олданылады.

Қ оршағ ан орта объектiлерiн жә не ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тарды осы Кодексте реттелмеген бө лiгiнде Қ азақ стан Республикасының арнайы заң дарымен реттеледi.

Осы экологиялық кодекстiң 5-бабына сә йкес Қ азақ стан Республикасы экологиялық заң намасының негiзгi критерийлері мыналар болып табылады:

1) Қ азақ стан Республикасының тұ рақ ты дамуың қ амтамасыз ету;

2) экологиялық қ ауiпсiздiктi қ амтамасыз ету;

3) экологиялық қ арым-қ атынастарды реттеу кезiндегi экожү йелiк бағ ыт;

4) қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласындағ ы мемлекеттiк реттеу жә не табиғ и ресурстарды қ орғ ау саласындағ ы мемлекеттiк басқ ару;

5) қ оршағ ан ортаны ластау жә не оғ ан кез келген тү рде зиян келтiру бойынша превентивтi шаралардың мiндеттiлiгi;

6) Қ азақ стан Республикасы экологиялық заң намасын бұ зғ аны ү шiн жауапкершiлiктiң айнымастығ ы;

7) қ оршағ ан ортағ а келтiрiлген зиянды ө теудiң мiндеттiлiгi;

8) қ оршағ ан ортағ а ә сер етудiң ақ ылы болуы жә не рұ қ сат ету тә ртiбiнiң болуы;

9) табиғ и ресурстарды пайдалану жә не қ оршағ ан ортағ а ә сер ету кезiндегi ең жақ сы экологиялық таза ә рi энергия ү немдейтiн ресурстарды қ олдану;

10) қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө нiндегi мемлекеттiк органдар қ ызметiнiң ө зара iс-қ имылы, ү йлестiрiлуi жә не ашық тығ ы;

11) табиғ и пайдаланушыларды қ оршағ ан ортаны ластауының алдын алу, тө мендету жә не жою, қ алдық тарды қ ысқ артуғ а ынталандыру;

12) экологиялық ақ параттың қ олжетiмдiлiгi;

13) табиғ и ресурстарды пайдалану жә не қ оршағ ан ортағ а ә сер ету кезiнде ұ лттық мү дденi қ амтамасыз ету;

14) Қ азақ стан Республикасының экологиялық заң намасын xалық аралық қ ұ қ ық қ ағ идаттарымен жә не нормаларымен уйлесiмдi ету;

15) жоспарланатын шаруашылық жә не ө зге қ ызметтiң экологиялық қ аупiнiң презумпциясы жә не оны жү зеге асыру шешiмдерiн қ абылдау кезiндегi қ оршағ ан ортағ а жә не xалық тың денсаулығ ына ә серiн бағ алаудың мiндеттiлiгi.

Табиғ и ортаның жағ дайына бақ ылау жү ргiзетiн кә сiпорындар, мекемелер жә не ұ йымдар қ оршағ ан табиғ и ортаның жағ дайындағ ы бастапқ ы деректердi жинауғ а жә не мерзiмсiз сақ тауғ а, ө ң деуге, қ орытуғ а жә не атқ арушы биiлiк органдарының талабы бойынша бақ ылаулар деректерiн жә не басқ а ақ паратты статистикалық есептiлiк нысандарына қ осымша тегiн ұ сынуы тиiс.

Қ оршағ ан ортағ а тiкелей немесе жанама тү рде ә сер ететiн ғ имараттарды, қ ұ рылыстарды, қ ұ рылымдарды жә не басқ а объектiлердi орналастыру, жобалау, салу, қ айта қ ұ ру, пайдалануғ а енгiзу, тоқ татып қ ою жә не бұ зу қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласының талаптарына сә йкес жү зеге асырылады. Бұ л ретте қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, табиғ и ортаны қ алыпқ а келтiру, табиғ и ресурстарды ұ тымды пайдалану жә не қ айта ө ндiру, экологиялық қ ауiпсiздiктi қ амтамасыз ету бойынша iс-шаралар кө зделуi тиiс.

Жобалар бекiтiлгенге дейiн жә не жер лелiмiн жер басынан бө лiп бергенге дейiн ғ имараттарды, қ ұ рылыстарды жә не қ ұ рылымдар мен басқ а объектiлердi салуғ а жә не қ айта салуғ а, сондай-ақ қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласының талаптарына зиян келтiретiн дең гейде бекiтiлген жобаларды ө згертуге тыйым салынуы тиіс.

Табиғ и ортаны қ орғ ау саласындағ ы талаптарды бұ зу сот шешiмi бойынша ғ имараттарды, қ ұ рылыстарды, қ ұ рылымдарды жә не басқ а объектiлердi орналастыруды, жобалауды, салуды, қ айта қ ұ руды, пайдалануғ а енгiзудi, тоқ татып қ оюды жә не бұ зуды тоқ татуғ а алып келедi.

Қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жә не табиғ и ресурстарды ұ тымды пайдалану проблемалары ғ аламдық жалпы адами проблемалардың арасында ең ө зектi проблеманың бiрi болып табылады.