Хазарҙар һәм аҙарҙар

Бә ғ зелә рҙ ең, бә лки, хә терендә лер, бынан ун-ун биш йыл элек “Литературная газета”ла уның Татарстан Республикаһ ы буйынса ү ҙ хә бә рсеһ е Б.Бронштейндың ниндә йҙ ер бер “экстремист” яҙ армандың ҡ азандарғ а һ алғ ан бә лә һ е тураһ ында сетерекле мә ҡ ә лә һ е баҫ ылып сыҡ ҡ айны: баяғ ы хә йерһ еҙ йә н республиканың танылғ ан лидеры – Татарстан президенты Миң тимер Шә ймиевтың юғ арылыҡ лы абруйына аяҡ салырғ а яҫ ҡ анып, уның тыуғ ан ауылына барғ ан да ата-бабалар зыяратындағ ы “еврейса яҙ ыулы” ҡ ә бер ташын һ ү рә ткә тө шө рө п алғ ан, шуның менә н татар президентының миллә те сеп-сей еврей икә н, тип фә тү ә һ алырғ а маташҡ ан. Ө ҫ тә ү енә, шикле асышын ү ҙ эсендә генә йомоп ҡ алдырмай, тө ньяҡ кү рше республика типографияһ ында брошюра итеп сығ артҡ ан һ ә м оторо мә ғ лү мә тте тейешенсә тө шө нмә гә н йә мә ғ ә т аң ын болғ атырғ а яҫ ҡ анғ ан. Ҡ азан тиклем Ҡ азан зыялыларына дыуамал тайҙ ы мә лендә ү к эйә рлә п: “Эйе, беҙ ҙ ең һ ө йө клө уҙ аманыбыҙ зирә ктә рҙ ә н-зирә к затлы еврей типтә ре – шуғ а кү рә ул сиклә нмә гә н аҡ ыллы! ” – тип илгә ишеттертеп ғ орурланһ алар, ялпы араһ ында ҡ ә ҙ имгесә “башҡ орт типтә ре” тип атап йө рө тө ү гә ҡ арағ анда отошлораҡ булыр ине, моғ айын. Лә кин тейешле органдар ҙ а йоҡ лап ятмай: теҙ генде йә һ ә т ҡ армап алып, тай-тулаҡ ты һ ө рлө ктө ртмә й, хә тә р баҫ маның тиражын шунда уҡ тулайым юҡ иткә ндә р...

Был миҫ алдан ғ ауғ алы авторҙ ың да, тө бә к тү рә лә ренең дә, гә рсә дипломлы юғ ары белем эйә лә ре булһ алар ҙ а, ү кенескә ҡ аршы, ү ҙ ҙ ә ре йә шә гә н тарихи Башҡ ортостан тупрағ ының тарихынан шө йлә ғ афил икә нлектә ре кү рә нә, сө нки ата-баба ерҙ ә рендә ташҡ а сыймаҡ лап ҡ алдырылғ ан сал ядкә рҙ ә р араһ ында башҡ алары менә н бер ҡ атарҙ ан еврей хә рефле яҙ ыуҙ арҙ ың да барлығ ы башҡ орттар ө сө н кө тө лмә гә н яң ылыҡ тү гел: боронғ о башҡ орт-болғ ар бабаларыбыҙ ҙ ың йә һ ү д (еврей) динле һ ә м яҙ малы бө йө к Хазар дә ү лә тенең билә мә лә ре Ҡ ара диң геҙ гә ҡ ойғ ан Дунай, Дон йылғ аларынан алып кө нсығ ышҡ а табан Урал тауҙ арынаса киң арауыҡ ты иң лә гә нен (картаны ҡ арағ ыҙ) белә беҙ. Һ ә м баяғ ы “сә йер” яҙ ыулы ҡ ә бер таштары ла, ә лбиттә, башҡ орт телендә яҙ ыулы башҡ орт бабаларыбыҙ ҙ ыҡ ы булғ ан. Иғ тибар иттертә йем: ғ алимдарының байтағ ы тыныс “мужик йоҡ оһ о” менә н ойоп ятҡ ан Башҡ ортостанда тынғ ыһ ыҙ яң ы фә нгә -- граффитиологияғ а нигеҙ һ алып уятыусы мә шһ ү р инсаныбыҙ Иршат Бикбулат улы Йә нбирҙ индың ун ике томлыҡ “Иршаднамә ”һ енең 4-енсе томы тап шул темағ а арналып, бик кү п архефакттар килтерелгә н, мә ҫ ә лә н, Башҡ ортостан Республикаһ ының Йә нсура районы Ү рген ауылындағ ы яҙ ыулы ҡ ә бер ташы һ ә м Юнай ауылы эргә һ ендә ге яҙ ыулы сик ташбағ анаһ ы:

Тик шуныһ ы хә ү ефле: Йә нсура һ ә м башҡ а районындарҙ ағ ы маң ҡ орт чиновниктарыбыҙ, тө рлө сә бә птә ргә һ ылтанып, боронғ о ҡ омартҡ ыларыбыҙ ҙ ың байтағ ын юҡ ҡ а сығ арғ андай, уткү рше республика тупрағ ында ла шул уҡ хә л булмаһ ын ине.

“Иршаднамә ”нә н (125-енсе бит) кү ренеү енсә, Хазар империяһ ының кө нсығ ыш кү ршеһ е Ҡ арахандар дә ү лә тенең 999-1030 йылдарҙ ағ ы ханы Боғ ра Арыҫ лан Мә хмү д ибн Нассир менә н Хазар иленең Оло ҡ ағ аны тө ҙ ө шкә н килешеү нигеҙ ендә ике-ара билә мә сиктә ре яң ыртылып, Юнай ауылы эргә һ ендә ге ташбағ ана ултыртыла, шуның һ ө ҙ ө мтә һ е ө ҫ тә ге картала ла сағ ыла, буғ ай.

Тарихи Башҡ ортостан ниң ә Хазар дә ү лә тендә ҡ алғ ан, Эске Башҡ ортто (йә ки Эске Скифияны) хазарҙ ар баҫ ып алғ анмы, тигә н һ орау тыуыуы ла ихтимал. Яуабы ябай ғ ына: бер кем дә баҫ ып алмағ ан -- башҡ орт-болғ ар бабалар ү ҙ ҙ ә ре Ҡ аф (Кавказ) тауҙ ары тарафына Уралдан хә рә кә тлә неп, ҡ ә рҙ ә ш илдә рҙ е берлә штереп, тарихи Хазар империяһ ын тө ҙ ө гә н – боронғ о сығ анаҡ тар шуны дө рө ҫ лә й. Билдә ле тарихсы М.И.Артамоновтың “История Хазар” китабына (Л., 1962) иғ тибар итә йек:

Тел яғ ынан хазарҙ ар болғ арҙ арғ а яҡ ын (115-енсе бит). Ә “болғ ар” этнонимы – “бажғ ар” (башҡ орт) тигә ндең саҡ ҡ ына ү ҙ гә реше ул (Н.А.Баскаков.Русские фамилии тюркского происхождения.М., 1979, 249-ынсы бит). Йә ғ ни болғ ар – шул уҡ башҡ орт ул, шуғ а кү рә был ҡ ә ү емде башҡ орт-болғ ар тип ә йтеү һ ис яҙ ыҡ тү гел.

Византия (Рум) авторҙ ары ғ ә ҙ ә ттә хазарҙ арҙ ы тө ркиҙ ә р тип һ анай, ғ ә рә п авторҙ ары ла шулай ә йтә. Хазарҙ ар иһ ә ү ҙ ҙ ә рен сығ ыштары буйынса уғ ырҙ арғ а, аварҙ арғ а, ғ уздарғ а, барсилдарғ а, унуғ ырҙ арғ а, болғ арҙ арғ а һ ә м савирҙ арғ а ҡ анҡ ә рҙ ә ш тип иҫ ә плә й (114).

Савирҙ ар һ ә м хазарҙ ар – шул уҡ болғ арҙ ар (127-128), тимә к, болғ ар-башҡ орттар.

Беренсе быуатта уҡ Птолемейғ а “пагирит”тар (башҡ орт-бә жә нә ктә р) билдә ле булып, атаҡ лы географ уларҙ ы ү ҙ картаһ ында “хорс”тар (хорезмдар) һ ә м баяғ ы савир-“савар”ҙ ар (йә ғ ни Ә сә -Бү регә табыныусылар – ү ҫ ә ргә ндә р. – Й.С.) араһ ына урынлаштырғ ан (130).

Ғ ә рә п авторы Ибн-Руста (X быуат башы) яҙ ыуынса, болғ ар халҡ ын ө с бү лкә тә шкил иткә н: “ берсула, эсегел, болғ ар” (131). Минең тикшеренеү ҙ ә р буйынса, быларҙ ың ө сө һ ө лә хә ҙ ерге башҡ орт (боронғ о башҡ орт-болғ ар) халҡ ының тө п-нигеҙ е: берсула – бү ре-ә сә улы, йә ғ ни изге Бү ре-Ә сә гә табыныусы Ү ҫ ә ргә н ырыуының кө нсығ ыштағ ы ул (ир) тармағ ы (ә леге кү бә лә к-тилә ү ҙ ә рҙ ең бабалары); эсегел -- ә сә к-ил, йә ғ ни Ү ҫ ә ргә н ырыуының кө нбайыштағ ы ә сә к (ә сә) тармағ ы (ә леге ү ҫ ә ргә ндә рҙ ең бабалары) – икеһ е лә Эске Башҡ орт йә ки Эске Скифия кешелә ре; болғ ар – башҡ орт, йә ғ ни изге Һ ыйыр/Болан-инә гә табыныусы бә жә нә к-башҡ орттар – Тышҡ ы Башҡ орт йә ки Тышҡ ы Скифия кешелә ре. Кү ренеү енсә, бик боронғ о замандарҙ а уҡ Эске һ ә м Тышҡ ы Башҡ орт ҡ ә ү емдә ренең берлә шмә һ е – башҡ орт-болғ ар халҡ ы уҡ машҡ ан.

“Хазар” этнонимының һ ә м дә ү лә т атамаһ ының нисек барлыҡ ҡ а килеү ен боронғ о Сирия тарихсыһ ы Михаил (1126 – 1199) бик боронғ о тарихсы Иоан Эфесле (VI быуат, 586 йылда вафат) мә ғ лү мә тенә таянып яҙ ып ҡ алдырғ ан:

В царствование императора Маврикия (582—602 гг.) из Внутренней Скифии (Эске Башҡ орттан – Уралдан! – Й.С.) вышли три брата с 30 тысячами скифов (башҡ орт-болғ арҙ ар. – Й.С.). Они сделали путь в 65 дней, выйдя со стороны Имеонских гор (Урал тауҙ ары. – Й.С.). Так как на пути были реки, они шли зимой и достигли реки Танаиса (Тын/Дон йылғ аһ ы. – Й.С.), которая... вливается в Понтийское море (Ҡ ара диң геҙ. -- Й.С.). Находясь у границ Римской империи, один из братьев, именем Булгар, взял 10 тысяч человек, отделился от своих братьев и перешел Танаис к реке Дунаю, которая также вливается в Понтийское море, и обратился к царю Маврикию (Рум/Византия батшаһ ы. – Й.С.) с просьбой дать ему землю с тем, чтобы жить в дружбе с римлянами. Тот дал ему Верхнюю и Нижнюю Мизию и Дакию, защищенное место, которое со времен Анастасия (491—518 гг.) опустошал аварский народ. Они победили их там и стали защитой для римлян. Римляне назвали этих скифов булгарами. Два других брата пришли в страну алан, называемую Берсилия (Бү ре-Ә сә иле – ү ҫ ә ргә ндә р иле, хә ҙ ерге Дағ стан. – Й.С.), в которой римлянами были построены города Каспия, называвшиеся вратами Turaye (Дербент.— Й.С.). Булгары (жившие в Мизии и Дакии) и пугуры (пугуры – бугуре/бү ре йә ғ ни Бү ре-Ә сә гә табыныусы ү ҫ ә ргә ндә р. – Й.С.) — их (городов Берсилии) жители — были некогда христианами. Когда над той страной (Берсилией) стал господствовать чужой народ (йә ғ ни башҡ орт-болғ арҙ ар. – Й.С.), они были названы хазарами по имени того старшего брата, которого имя было Хазарик. Это был сильный и широко распространенный народ».

Бү ре-Ә сә иленең дә (Берсилияның) ҡ асан һ ә м нисек хасил булыуы билдә ле. Ирекле энциклопедия Википедиянан кү ренеү енсә:

Барсилы, берсилы или баслы — средневековое племя, родственное хазарам и булгарам либо тесно связанное с ними. Армянские авторы упоминают барсил в качестве врагов Кавказской Албании в связи с событиями II — IV вв... Средневековые источники знают также страну Берсилию, или, в арабском варианте, ал-Баршалию, которая выступает исходным пунктом экспансии хазар в Европе.

Хә ҙ ерге Дағ стандағ ы Эльбрус (Ил Бү ре-Ә сә) һ ә м Тө ркиә Республикаһ ындағ ы Эльбурс (шул уҡ Ил Бү ре-Ә сә) тауҙ арының исемдә ре Берсилия иленең тап шунда урынлашыуын шаһ итлай.

Византийские авторы называют Берсилию «самой дальней областью Первой Сарматии» (Феофан) или областью «рядом с Сарматией» (Никифор). Арабский историк ал-Белазури помещает её к северу от Дербента. По мнению современных историков, эти данные, скорее всего, указывают на область Северного Дагестана — либо же, если принимать во внимание сообщение «Армянской географии», где барсилы также увязаны с Сарматией (Юрматы иле. – Й.С.), но помещены в Поволжье, речь идёт о более широком регионе северного Прикаспия.

Килтерелгә н мә ғ лү мә ттә рҙ ең йә мғ еһ е Бү ре-Ә сә (Берсилия) илен нигеҙ лә ү селә р ҙ ә Эске Башҡ орттағ ы шул уҡ башҡ орт-болғ арҙ ар икә нлеген һ ө йлә й. Быны хә ҙ ерге болғ ар авторы Ивановтың тикшеренеү е лә нығ ыта:

«Първата страна, където Авитохол е управлявал е най-вероятно известната Берсилия или Барсилия, регистрирана в исторически документи още в 3 век.». БЕРСИЛия = БЕРС/БАРС+ИЛ – страна (ИЛ) БОРЗа. В БЕРСИЛии 5 городов: САРАШЕН (примерно, на месте Астрахани), БАЛХ, БАЛКАР БАЛХ, СЕМЕНДЕР и БЕЛЕНДЖЕР (все четыре города, примерно, в низовье Терека и на территории Дагестан). БАЛКАР = БАЛК+АР = БУЛГ+АР, это понятно. БАЛХ = БАЛК = БУЛГ = ВОЛК, это тоже понятно.

Бө тә һ е лә тап килә -- беҙ ҙ ә ргә лә ә ллә ҡ асан уҡ “понятно”! Тимә к, Уралыбыҙ ҙ ан юлланғ ан бер туғ ан ө сә ү ҙ ең ө лкә не Хазар, ү ҙ е килеп урынлашҡ ан Берсилияны, Дунай яғ ында урынлашҡ ан ҡ устыһ ының илен тө п йорт Эске Башҡ ортҡ а берлә штереп, бө йө к Хазар ҡ ағ анатын (670 – 969) тө ҙ ө гә н.

Дин мә сьә лә һ енә килгә ндә, Эске Башҡ орттағ ы бабаларыбыҙ урта быуаттарғ аса тә ү диндә булып (язычество), ө с дин (ислам, христиан, йә һ ү д) миссионерҙ ары уларҙ ы ү ҙ диненә ҡ аратырғ а ө гө тлә гә н. Кү рше ике ҡ ә ү ем (ислам динле ғ ә рә птә р һ ә м христиан динле румиҙ ар) гел хазарҙ арғ а ҡ аршы һ уғ ышҡ анлыҡ тан, Оло ҡ ағ аныбыҙ Болан VIII быуат аҙ аҡ тарында ө сө нсө динде (ырын менә н бер ҡ атарҙ ан уның яҙ маһ ын да) дә ү лә тенә лайыҡ лы итеп һ айлай:

Скорее всего, хазарский вождь и часть знати приняли иудаизм в противовес исламу Арабского халифата и христианству Византийской империи, чтобы показать свою независимость (А.Шойхет).

Был тарихи ваҡ иғ а бө йө к бабабыҙ Сә йет Йә ғ ә фә р тә ү ә рихендә 787 йыл менә н билдә лә нгә н. Хазарҙ арҙ ың аҙ арҙ ар (илдә ренә н аҙ ып-туҙ ып киткә н йә һ ү д-еврейҙ ар) менә н ҡ атнашлығ ы бына шунан башлана һ ә м Шә ймиев ауылында табылғ ан еврей хә рефле яҙ ма ла һ ис юҡ тан ғ ына тү гел.

Башҡ орт-болғ ар затлы хазарҙ арҙ ың ә ү ермә нлеге, уларҙ ың бер ө лө шө нә н “ашкенази” телле европа еврейҙ арының килеп сығ ыуы тураһ ында тө рлө фекерҙ ә р йө рө й һ ә м бә хә стә р ҡ убына. Шул хаҡ тағ ы бер-ике ҡ ыҙ ыҡ лы сә хифә не урыҫ теленә н тә ржемә һ еҙ кү серә м: