АТЫҒАЙ НАҚ, АЛЫПҚАШ БАТЫРЛАР

Ел жадында сақ талып, біздің заманғ а жеткен ауызекі дерегі бойынша, Алыпқ аш руы Арғ ын тайпасының Жеті момын (шешелерінің есімі) қ арамды жеті тобының бірі — С.13 XVIII ғ асырдың орта шенінде дербес ру атанғ ан Атығ айдан бастау алып, Дә уіт-Бегім-Қ алқ аш батырдың бел баласы — Бә йімбет бұ тағ ынан ө рбиді. Бә йімбет-Жоламан-Дә улетай-Қ айдауыл (Жекебатыр атанғ ан)-Сырымбет-Хангелді-Нақ батыр, одан Алыпқ аш батыр.

Алыпқ аш батыр екі жү з елу жылдан астам уақ ытқ а созылғ ан қ азақ -қ алмақ теке тіресінің соң ғ ы кезінде, яки XVIII ғ асырдың орта шенінде ө мір сү рген. Бұ л жоң ғ арларды ығ ыстырып, Есіл, Нұ ра, Торғ ай, Кең гір, Сарысу жә не Ертісті тартып алғ ан жылдар. Осы жең істен соң -ақ «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламада» Сырдан асып, шалғ ай батыстағ ы Жем, Ойыл, Жайық жағ асына, кейбір рулар Бұ хара маң ына тарыша шашырап кеткен Орта жү зге қ атысты қ алың ел ежелгі ата қ онысына қ айтып оралып, жайыла қ оныстанады.

Алыпқ аш — жоң ғ арлармен қ иянкескі ұ зақ соғ ыста қ ажыр-қ айрат кө рсеткен ер. Ел жадында сақ талғ ан лақ апқ а қ арағ анда, ол егде жасқ а келгенше аттан тү спеген. Ақ ыр аяғ ында батыр ауыр жараланып, қ асындағ ы серіктерімен жангештілігімен ауылына жетіп, ө з тө сегінде опат болғ ан. Мү рдесі Есілдің оң жағ алауына, осы кү нгі Қ аратал ауылынан қ озы кө ш жердегі Аютас шоқ ысында ескі бейітте жерленген. Бұ л қ орым Шал ақ ын ауданының егде тұ рғ ындарына ертеден мә лім: батыр рухына мінә жат етушілер шиырлағ ан соқ пақ бұ рын да, қ азір де ө шпеген деседі… Сол қ ұ рметтің айқ ын белгісі — батырдың есімі ө з ұ рпақ тары жиын тұ ратын (солардың дені Бағ анаты елді мекенінде қ алыпты, қ азір де Шал ақ ын жә не Есіл аудандарында ә р жеріне шашырай қ оныстанғ ан) ү лкен ауылғ а ғ ана емес, осы мекеннен шалғ ай тү стіктегі шалқ ар кө лге де берілген. Айналасы да ат шаптырар кө лдің теріскейін атығ ай руы иемденсе, тү стік жағ асын керейдің Сибан ауылдары жайлағ ан. Осы кө лдің атын біз Сибан ұ рпағ ы Сабит Мұ қ ановтың «Ө мір мектебі» шығ армасының алғ ашқ ы кітабынан кезіктірдік: «Жаманшұ бардан жеті-сегіз шақ ырым жерде «АЛЫПҚ АШ» (даралағ ан біз. — М.Ғ.) атты қ опалы кө л бар, қ амысы сырғ ауылдай биік», — дейді жазушы.

Ұ рпақ тары жадында батыр бабасы туралы тү рліше лақ ап сақ талғ ан. Солардың бірі — Алыпқ аш атануы жайындағ ы аң ыз: ә кесі Нақ батыр алапат кү ш иесі болыпты-мыс; батырлығ ында қ апы жоқ жарық тық тың ө мір бойы запы шеккен шерлі ө кініші — артынан найзасын ұ стар ұ л ермей, ылғ и қ ыз бала кө руі; жасы жетпіске жақ ындағ ан кезде кіші ә йелі ұ л тауыпты, ата жауын ел шебінен алыстағ ан кезекті бір жорық тан кө ң ілді келе жатқ ан батырдың алдынан жаушы шығ ып сү йінші сұ райды, білем.

Жуас кісіден тегінде батыр шық пайды, ал Нақ тың негізі мінезі қ ияң қ ы ғ ана емес, соның барып тұ рғ ан ноқ айы болып тұ рса керек. «Ау, мен елу жыл бойы жалбарынып сұ рағ анда еркек кіндік бермеген, шұ нақ қ ұ дай, тө рімнен кө ріме жуық тағ анда мазақ қ ылғ аны ма, бұ л несі?! Қ ой дос дұ шпаныма табалатып, Нақ батырдың артында қ алғ ан қ у жетімегі дегізбей ол немені жарып тастайын!» — деп қ ылышын қ ынабынан суырып ауылына тұ ра шапқ ан деседі. Батырдың ожарлығ ын білетін ауылдастары нә рестені бесігімен ала қ ашып, ә лдеқ айда жасырғ ан. Сол себептен ә лгі балақ ан Алыпқ аш атанғ ан…

Алыпқ аш бала сегіз жасқ а келгенде ғ ана ә кесінің алдына келтіріліпті-міс. Дұ шпанғ а қ айратты кезінде дес бермеген Нақ батыр ұ зақ жасапты, жү з жастық шебіне жеткен деседі. Қ артайғ аны сонша, ө з бетімен атқ а міне алмайтын, алайда алапат зор денесі қ айтпағ ан. Жазмыштың жазуын қ араң ыз, қ ос ө гізді жетектеуші-ө зі жарып тастамақ болғ ан Алыпқ аштың алтыншы ұ лынан кө рген немересі Қ ашқ ынбай екен.

Алыпқ аш ауылының кү ншығ ыс бетіндегі ескі қ орымның кіре берісіне қ ойылғ ан белгі тастан мына сө зді дә птерімізге тү ртіп алдық:

«Бұ л жерде жатыр Алыпқ аш батыр ә улеті,

Кең дала, Есіл – кө к аспан баба сә улеті.

Ә лімбай, Тоқ а, Қ ашқ ынбай,

Тә сен, Қ останай, Тоқ болат,

Бостан — ұ лдары болғ ан дә л жеті…».

Алыпқ аш ел сыйлағ ан шешен де адам болыпты. Тоқ сан бидің ағ асы Сексеннің інісіне ө кпелеп нағ ашысы Найман Бабырғ а кө шемін дегенде Алыпқ аш батыр тоқ татыпты деп жазады Қ Р Ұ Ғ кітапханасы сирек кітап қ орда. С.Сейфуллин 7-том 143 бетте «Арғ ын Алыпқ аш батыр 69 жасында Қ ыпшақ қ а барымтағ а барғ анда жорық та ө лген, «Арғ ын Дә улет ақ ынның жоқ тағ аны» деген жырын беріпті. (Біз Арғ ында басқ а Алыпқ аш деген батырды кездестірмедік).

Орайда-орай, оқ атқ ан,

Он екі тұ там жай тартқ ан.

Таз қ арамың тайлақ жү н,

Ө зі жү ндеп ө зі атқ ан.

Бас бармақ тай бө дене,

Басынан байлап кө зге атқ ан.

Азулыдан бө рі атқ ан.

Есіктен қ абан ақ ыртқ ан,

Тө ріне сұ ң қ ар шақ ыртқ ан.

Қ ара арғ ымақ қ атырғ ан,

Қ ара лашын қ ашырғ ан.

Кө к бө ртені жайлағ ан,

Кө ктілі жылқ ы айдағ ан.

Сары қ азы шайнағ ан,

Арыстан деген аң болар,

Асауын ұ стап байлағ ан.

Қ алмақ ы ерді жастанғ ан,

Қ ұ ба тү зді басқ арғ ан.

Кө к бесті мініп кө п жортқ ан,

Кө к бө рідей тү н қ атқ ан.

Санап жұ лдыз батырғ ан,

Ұ йық тамай таң ды атырғ ан.

Кө сегелі жерлерден,

Кө сілтіп жылқ ы қ удырғ ан.

Қ ұ лынын жолда тудырғ ан.

Шың дауыл шық пас жерлерден,

Шың ғ ыртып асау сойдырғ ан.

Асылдан шық қ ан болатым,

Шық шырдан шық қ ан бек затым.

Басқ а жаудан ө лмедің,

63-ке жеткенде,

Қ ыпшақ қ а барып ө лгенің,

Со да болды-ау арманың!

(ө лең де — 63 деп ал, тү сіндірмеде 69 деп жазылыпты).

Алыпқ аштың бесінші перзенті — Қ останай, одан Кө шімбай, Бө кет (азан аты — Тумырза), Сақ тағ ан туады. Бө кеттен алты ұ л-қ ыз ө рбіген — Арыстан, Ыбырай, Маутай, Қ анапия жә не Қ азипа, Дә лә парыз есімді екі қ ыз.

Бө кеттің бә йбішесі Кенжетай Алыпқ аш ауылына келін болып тү скеніне қ айын атасы Қ останай дү ниеде бар адам. Тоқ сан ү шке келіп (кү йеуі Бө кет опат болғ аннан кейін артық -кемі жоқ елу жыл ө мір сү рген), 1951 қ айтыс болғ ан. Кенжетай марқ ұ мның айтуына қ арағ анда, қ айын атасы аса бойшаң, арса-арса сү йектері бар, бірақ еті сидаң, ашаң ө ң ді, қ оң ыр кө зді, кө рнекті адам екен. Дә улеті шамалы. Етік тіккен, ат ә бзелін ө рген, ағ аштан бұ йым жасағ ан, ә бдіре-сандық жасағ ан, киіз ү й бұ рағ ан, темірді қ амырша илеген. Балалары ә ке жолын қ уғ ан. Ортаншы перзенті Бө кет момын болыпты. Елу екіге келгенде аурудан қ айтыс болғ ан. Ү лкен баласы Арыстан он тө рт жаста еді. Бө кеттің Қ анапия ұ лы жастай шетінеп, ал Дә лә пыразы он бес жасында ұ затылды да, бала туа алмай екі жыл ішінде қ айтыс болады. Қ алғ ан тө рт баласы Бө кеттің ү йі болып атанғ ан.

АСЫЛЫМЫЗДЫ АРДАҚ ТАЙЫҚ

Аппақ шың кір шалмағ ан зор кө лемі,

Букетов — елдің сү йіп Ер дегені!

Астында қ алды аяқ тың тө мпешіктер,

Жең іл ме ә ділдіктің дө ң гелегі?!

Ө лгенге енді жең іл, қ иыны не?

Қ абақ тар қ алың мұ ң нан тү йілуде...

Қ ұ здан да биік тұ рды қ ұ лап жатып,

Ол қ алды замананың биігінде.

М.Ә лімбаев

Кезінде халқ ымызды ө з ең бегімен дү ние жү зіне танытқ ан асылдарымызды маң дайымызғ а біткен бақ ытымыз, қ араң ғ ыда адастырмас жұ лдыздарымыз деп қ арамай, қ айта оларды қ уғ ынғ а ұ шыратқ анымыз енді белгілі болып отыр. Ә ң гіме ғ ылымдағ ы, ә дебиеттегі, ө мірдегі қ ажырлы ең бегі, оның жастарғ а ө неге боларлық ө мір жолы қ ай-қ айсысымызды да толғ андырмай қ оймайтын, сегіз қ ырлы, бір сырлы ағ амыз Евней Арыстанұ лы Бө кетов (1925–1983) жө нінде болып отыр. Ол кісі туралы кө птеген ақ ын-жазушылар, тұ стастары, ғ алымдар, шә кірттері, туғ андары жазды, ә лі де жаза береді.

Ағ айындар-ау, аздап ойлап қ арайық шы. Философия ғ ылымының докторы, Томск университетінің кафедра мең герушісі ғ ылымғ а ең бегі сің ген қ айраткер А.К.Сукотиннің «Молодая гвардия» баспасынан «Эврика» сериясымен шық қ ан «Ритмы и алгоритмы» атты кітабында ұ лы ақ ын жә не табиғ ат зерттеушісі В.Гете, математик жә не жазушы С.Ковалевская, ақ ын жә не математик, суретші жә не астроном, музыкант жә не ботаник Леонардо да Винчи, осындай таланттары бар американдық Р.Вуд, М.Ломоносов, А.Бородин, В.Обручев туралы жазғ ан.

Бұ л ғ ұ ламалардан кейін, қ ұ рметті оқ ушы, кім туралы жазды дейсіз ғ ой, Е.А.Бө кетов туралы! Қ ұ дай-ау, ө з кө зіме ө зім сенбеймін. Қ айран, Ебекем! Міне, оқ иық шы: «Енді тіпті осы кү ндері Қ азақ академиясының мү ше-корреспонденті, мемлекеттік сыйлық тың лауреаты, химия саласының ірі маманы Е.Бө кетовтің дарындылығ ы кө рінді. Былай қ арасақ, қ азіргі ғ ылым ғ алымдарды толығ ымен ө зіне қ аратып ә кететін сияқ ты жә не оның басқ а жұ мыспен айналысуына ешқ андай уақ ыт қ алмайтындай да. Е.Бө кетов — сондай-ақ Қ арағ анды мемлекеттік университетінің ректоры. Қ айсыбір ректордың ғ ылыммен айналысуғ а уақ ыты болмайды, ұ йымдастырушылық жұ мыстары да жетіп жатыр. Е.Бө кетов — тек ү лкен оқ ымысты ғ ана емес, белгілі қ аламгер де, ө з тілінде бірнеше шығ армалар жазып, отандастарын батыс жә не орыс классиктерінің маржандарымен таныстырғ ан жазушы. Мә селен, оның В.Маяковскийдің ө лең дерінің, С.Есениннің «Анна Снегина» поэмасының, Э.Золяның жә не басқ а ә лемдік ө нердің туындыларының аудармасы республикада жақ сы қ абылданды», — деп жазды.

А.Сукотин — осындай жан-жақ ты дарынды адамдарды ө мірбақ и зерттеп жү рген ү лкен оқ ымысты. Оқ ымыстының осы кү нгі мұ ндай дарынның, энциклопедиялық білімді ғ алымның ө те сирек екенін айта келіп, Ебекең дей ағ аларымызды ғ ана кө руі, бү кіл дү ние жү зі білетін ғ ұ ламалардан кейін Е.А.Бө кетовты атауы, бү кіл қ азақ ү шін кө ң ілге нұ р қ ұ яр зор қ уаныш, мақ таныш емес пе, ағ айын!

«Сү йінер ұ лың болса, сен сү й...» — деп ұ лы Абай айтқ андай, Е.Бө кетовпен ұ зақ жылдар жақ ын сырлас, пікірлес, дә мдес болғ ан адамдардың бірі, жазушы Жайық Бектұ ров ағ амыз («Жұ лдыз», 1987): «...Е.А.Бө кетов парасатты, байсалды ғ алым, қ абырғ алы, қ абілетті ұ йымдастырушы, дарынды ә дебиетші, аудармашы, беделді қ айраткер, ә рі кішіпейіл, жақ сы жолдас еді. Оның химия-металлургия саласында ғ ылымғ а, ө ндіріске қ осқ ан ү лесі баршағ а мә лім, Евнейдің жарқ ын бейнесі, қ алтқ ысыз кө ң ілді кү лкісі, қ арапайымдылығ ы, адамғ а жақ ын тұ ратын жылы шырайлы, бала мінезді, қ ағ ылез, алғ ыр қ асиеті кезінде онымен істес, ә ріптес болғ андардың кө ң ілінде сайрап тұ р», — деп еске алады.

Енді ақ ынғ а сө з берейікші:

Жібек мінез жігіт ең, жібек сө зің.

Жауық тырмас пендені жібек сезім.

Ақ ниетті сыйламас сорақ ығ а,

Қ ыр кө рсетпей, жү деттің жү ректі ө зің.

Кішіпейіл, сү т кө ң іл, келісті едің,

Керіссең де,

Ешкіммен кейіспедің.

Кө рген жанды сү йсінтті сү йкімділік,

Ү зімі бар кейпінде періштенің.

Бұ л ақ ын сө зі, пә к сө зі, ақ ынның ақ ыны ғ ана осылай жырлар. Жә кең қ ара сө збен ө рнектесе, КСРО халық депутаты, мемлекет, қ оғ ам қ айраткері Кә кімбек Салық ов ағ амыз ө лең мен осылай деп ой тү йген («Орталық Қ азақ стан», 16 наур., 1991).

Евней ағ а 1960 жылы республика Ғ ылым академиясының тұ ң ғ ыш президенті Қ.И.Сә тпаевтың ұ сынуымен Қ арағ андыда тұ ң ғ ыш Химия-металлургия институтын ұ йымдастырып, оның директоры болды. Қ азір Ебекең армандап кеткен Ғ ылым академиясының Қ арағ андыдағ ы бө лімшесін оның шә кірттері, тұ стастары ұ йымдастырып отыр. Ебекең нің қ ұ тты жолы, Қ арағ андығ а сің ірген ең бегі осыдан басталды.

Одан 1972 жылы Қ арағ анды университетін ұ йымдастырып, университетті алдың ғ ы қ атарлы жоғ ары оқ у орны етті. 1970–1980 жылдар ел ү шін тоқ ырау жылдары деп жү р ғ ой, болса болар, бірақ Ебекең істеген осы жылдар қ арап отырсақ, нағ ыз қ айта қ ұ ру, қ айта ө рлеу жылдары болғ анын ө мір ө зі дә лелдеді.

Міне, Ебекең осы кезде ө зі қ олдағ ан кадрлар қ азір доктор, профессор, бірнеше ғ ылым кандидаттарын дайындағ ан доценттер. Айналасы 6–7 жылдың ішінде екі оқ у корпусы, тө рт жатақ хана, Қ арқ аралы дем алу базасының салынуы, тұ рғ ын ү й мә селесінің тү бегейлі шешілуі де Ебекең нің басқ арып тұ рғ ан кезде болғ анын қ азір біліп жатырмыз.

Міне, бұ лар — Е.Бө кетовтың ұ йымдастырушылық қ абілетінің айқ ын айғ ағ ы. Ебекең нің зор ең бегін білетіндердің бірі Қ азақ ССР жә не КСРО Медицина академияларының корреспондент-мү шесі, медицина ғ ылымының докторы, профессор, кезінде КСРО жә не Қ азақ ССР жоғ арғ ы Кең есінің депутаты, министр болғ ан, халқ ымыздың аяулы перзенті Ишанбай Қ арақ ұ лов: «Қ азақ топырағ ында туғ ан талантты ұ лдардың ең бір кө рнектісінен айрылдық. Қ ара ниет зұ лмат кү ш дегеніне жетті. Бұ л Лермонтовтың Пушкинге қ айғ ырғ анындай, жырланатын-ақ оқ иғ а еді... Евней Арыстанұ лы сияқ ты ініміз, ә рі досымыз жұ ртшылық тың есінде мә ң гі қ алуғ а лайық азамат екенін айтар кү н туды...», — деп жазды. («Орталық Қ азақ стан», 1991, 23 ақ п.). Менің айтайын дегенім де осы Ебекең ді мә ң гі есте қ алдыру мә селесі еді.

Бұ ғ ан кө птеген азаматтар, шә кірттері, тұ стастары атсалысып та жү р. Ебекең — аяулы ғ алымдығ ымен бірге, халық тың сү йген ұ лы, бар ө мірін, білімін ел игілігі ү шін сарп еткен кісі. Сондық тан оның ә демі, жарқ ын бейнесі бү гінгі біздер ү шін аса қ адірлі, аса қ ымбат.

Қ араң ызшы, 210-нан астам ғ ылыми ең бектің, оның 90-нан астамы ө нертапқ ыштық болып есептелінеді, 9 монографияның, кө птеген газет-журналдардағ ы ә р тү рлі мақ алалардың, бірнеше кітаптың авторы. 2 доктор, 52 кандидат даярлағ ан ғ алым. Қ оғ амдық ең бектерін ескере келіп, осы Евней Арыстанұ лы Бө кетовке Қ арағ анды мемлекеттік университетінің аты лайық деп ойлаймын. Қ азақ ғ ұ ламаларының бірегей Е.А.Бө кетовтің атын жаң ғ ыртып, ұ рпақ қ а ү лгі ету, қ айсысымыздың парызымыз да, қ арызымыз да емес пе? Бұ л сө з арагідік болса да баспасө з бетінде, ә р тү рлі жиындарда айтылып жү р. Жә не Қ арағ анды университетіне академик-жазушы Е.Бө кетовтің есімі берілсін деген ұ сыныс алдымен облыстың атқ ару комитеті мен облыстық партия комитетінен болғ анын жә не ол ұ сыныс Алматығ а жіберілгені белгілі. Содан ешқ андай хабар жоқ. Ә лде «жабулы қ азан жабулы» кү йінде қ ала бере ме?

Ақ мола қ аласында ө ткен республикалық «Қ азақ тілі» қ оғ амының кең есінде облыстық «Қ азақ тілі» қ оғ амының ө кілі Е.А.Бө кетовке Қ арағ андыда бір кө шенің аты берілетінін айтып кетті. Бұ ғ ан да ой қ оссақ дейміз. Ебекең директор болғ ан химия-металлургия институты орналасқ ан Дзержинский кө шесіне немесе алғ аш ректор болғ анда университет орналасқ ан Киров кө шесіне, ә йтпесе ө з қ олымен салдырғ ан университеттің алғ ашқ ы корпусы орналасқ ан Гоголь кө шесіне, болмаса Университет кө шесіне академик-жазушы Е.А.Бө кетовтің атын берсе. Дзержинскийдің аты барлық қ алаларда бар екенін ескерсек, Қ арағ андыда Киров ауданының бар екенін, облыстық кітапхана Гоголь атымен аталатынын ескерсек, бұ ғ ан қ алай қ арайсыздар? Е.А.Бө кетов тұ рғ ан «Городецкий» совхозы оның атымен аталса да, кө птік қ ылмас еді. Ақ ылдасайық, ағ айын!

Орталық Қ азақ стан. 1991, 13 шілде.

Р.З. Тілегіміз қ абыл болып, 17 тамыз 1991 жылдан бастап университетке Е.А.Бө кетов аты берілді. 2006 жылдың 12 желтоқ санында университеттің алдында мыстан биіктігі 6, 5 м Ебекең нің зә улім ескерткіші мә ң гі орнады. Ескерткіш сә тті шық қ ан. Қ азақ станда бұ ндай мыстан жасалғ ан сә тті шық қ ан ескерткіш кө ргеніміз жоқ.