Къучи Салман

Поэма

Къучи Салманан мажарайрикай

Халкьдин сиверай ван къвезмач ади.

Адан гьар жуьре «бажарагърикай»

КхьейтIа, – белки, са ктаб жеди.

Къучи я лугьуз са чIавузни ам

Жемятдин виляй аватайди туш,

Халкьдин арада саламни-калам,

Гьуьрметни авай, рафтарвални хуш...

МискIиндиз фидай, ийиз капI-тIеат,

Меле-межлисда жедай ам вилик.

«Такурай чаз югъ ягь-намус кьегьат!» –

Лугьуз рахадай ам кьил кьуна тик.

Амма са хесет хас тир и касдиз –

Юргъа балкIанар чуьнуьхдай ада.

ЧидачиртIани вири Къафкъаздиз,

Адан тIвар авай Куьре-Къубада.

Аллагьди ганвай я лугьуз къанун,

Ада, дуьа хьиз, гъиз жедай мецел:

«Къе вун – балкIандал, пияда я зун,

Пака вун – яхди, зун жеда шивцел».

Кесиб-куьсуьбдин ябудиз-хвардиз

Ийирди тушир ада гьич темягь.

Са зулумкардиз, са гьукумдардиз

Ада инсафай хьайиди туш гагь.

Чуьнуьхна хуьруьз хкай шив куьгьлен

Маса гунугин жедачир савда, –

Хванахвайризни дустариз куьгьне,

Мукьва-кьилийриз багъишдай ада...

Лезги чилерал къачагърин регьбер

КIири Буба тир, тамара авай.

Салманакай халкь рахазвай тегьер

ДатIана адан япара авай.

Пачагьди КIири Бубадин кьилихъ

ЦIуд агъзур манат пул кьунвай хиве.

Амма Бубади вичин терс гъилик

КIватIзавай цIийи къуватрин къифле.

«Зи дестедиз ша», – лагьай Бубадин

Чарчиз Салмана, вилераваз мурк,

Хганвай жаваб: «Буьркьуь ружадив

Фу недай касдин чинал жеда хъурхъ».

...Вахтунин вацIу, йигин яз юзун,

Яд иличзавай дуьньядин регъвел.

«Къе вун – балкIандал, пияда я зун,

Пака вун – яхди, зун жеда шивцел...»

Салманаз хабар атана пашман:

Стха Дербентда дустагъда тунва;

Чир хъхьанвалда адав гвай балкIан

Халис иесдиз – гьавиляй кьунва.

Стхадиз гайи савкьватдин кIвачихъ

Низ чир хьуй ихьтин галайди дерт-гъам?

Амма итимдиз, рикI авай вичихъ,

Хас я сабурдин кенеф тавун рам.

Кьве агъзур манат я лугьуда мас

Азад хьун патал дустагъдай инсан.

Стхадин къадир авай дагъви кас

Гьазур я адахъ гуз рикI, гьатта чан.

Амма Салмана кIватIайди туш пул

Ийиз кичIела вич ада мискьи.

Амма Салманахъ авай зурба тIул,

Лугьуз: «Аллагьди гуда заз ризкьи».

КIвачи-кIвачи ам хьана рекье гьат,

ЭкъечIна кIваляй, гьеле кумаз йиф.

Тикрарнач ада стхадин гъалатI –

Ахурдал туна вичин лацу шив...

Гьалтай фургъунра акьахна Салман,

Яхдизни тIимил атIанач мензил.

Яргъал рекьиз хас я са хуш лишан:

Бейни ачухда, дертни гъам-кьезил.

Арандин чилел кьуд пад баябан

Зулжалалдин кап жеда ви винел.

Виликамаз фад жеда ваз аян

Татай, амма къвер крар ви кьилел.

Амма инсандиз чир хьун я герек

Гьи крар тахьун лазимбур ятIа.

Эгер адаз чир хьайитIа, куьмек

Гуда Худади алудиз хата.

Къучи Салманаз чизва Аллагьдин

Гъиле авайди гьакъикъи терез

Гьар са сувабдин, гьар са гунагьдин –

Куьруьз аквазвач касдиз вичин мез.

Ягъанва Салман якъин са фикир

Эхирни кьиле жедайдахъ дигмиш,

Стха азадиз кутунвай жигьир

Жедайдахъ вилик шегьре хьиз туькмиш.

Ингье шегьерни аквазва яргъай,

Фикиррални кIукI къведа гила фад:

Рекьин къерехдив гвай чIурал алгъай

Хипериy суьруь хьанва ферикъат.

Хиперихъ гала кьве жегьил чубан,

Юхсул я партал, пашман я вилер.

Сад аскIанди я, муькуьди – кьакьан,

Суй-абур авай, гьяркьуь яз къуьнер.

Салманан рикIе хвешивилил экв

КуькIвена. Гуя жагъана мурад:

– Салам алейкум, кьегьалар эркек!

Дуллубур хьурай куь суьруьяр мад!

Куьн лезгияр яз кьатIузва рикIи,

Жуванбур рикIиз чими я серес.

– Эхь, азиз халу, зун я са лезги! –

Кьакьан гададай акъатна и сес. –

Хипер чибур туш, – де ахьтин бахтар

Аквадани чаз чIур хьайи чилел?!

– Икьван жегьил яз, рикI жемир ви дар,

Чида заз: бахт ви кхьенва пелел.

– Эгь, халу, вибур гафар я пичIи...

Лишан кутунвай руш аваз хуьре,

Пуд лагьай йис я жибин я ичIи,

СакIани бес зи гъизвач хьи кьере?

– Це лагьанвай руш авай кьегьалдиз

Гьайиф тушни вахт акъудиз яргъа?

Ша захь галаз вун – килиг ви гьалдиз, –

Пулни жеда ваз, балкIанни юргьа.

– На заз балкIан гьикI ийида багъиш,

Вун жув яхдаказ авайла рекье?

– Зун кьван балкIанрив тиртIа вун вердиш,

Ихьтинсуал ви гьатдачир рикIе.

Къучиди дерди ахъайна вичин,

Ачухна рикIе дигмиш хьанвай зенд.

Хуьз жеридавай са гафни са чин

Вичел инсанар ийиз жеда бенд.

Ягъана чубан къучидин чIалахъ,

ГьикI жедач, тирла гаф гьахълу адан:

– Дербент шегьерда хьайиди туш гьахъ,

АватIа ава анжах пулдин ван...»

ЛугьузватIани Дербентдиз шегьер,

Кьиляй кьилиз ам ШайтIан-базар я.

Маса гунин ва къачунин тегьер

Ина масад я, гьам кьилин кар я.

Къачуз тежедай, я гун тийидай

Са затI шегьерда ава бажагъат.

Метягь я ина фад гъиляй фидай

Намусни таъсиб, ягьни муьгьуьббат.

Къучи Салман я савадлу дагъви:

Дербентдин гьар са кьуьруькдай адан

Акъатнава кьил, хьанва ам кIеви,

Савда-базарда кIир тийиз гардан.

РикIяй ам вичел я гзаф рази,

Авунач лугьуз ягь-намус къуьруь:

«Аллагьдиз шукур, зун уьмуьрда зи

Маса гурди ваъ, хьана муьштери».

Кирида кьуна файтунчи ада,

Ацукьна ана чубанни галаз:

– Меслят хьайивал, кекягъ кван, яда!

Акьахдайди я къекъвей кIваче цаз.

Япарихъ кьван я файтунчидин сив,

Хуррамдиз къамчи къугъуриз цава:

Къенин югъ адан (гузва касди къив)

Дулуди жеда – ей кIвалах ава!

Дербентда шумуд девлетлу бакьа

АватIа адаз я фадлай тайин.

Ада файтун фад гьалун я башкъа,

Са-садан варцел куьчейрай къайи.

Къучи Салмана ганва адаз гаф:

«Вав йикъан гьакъи агакьда кьве къат».

Лезгиди гайи гаф жедайди саф

Чин тийидай кас жеда бажагьат.

Къучиди дарваз гатазва кьакьан,

Иесидиз ша лугьузва къецел.

Къвезва иеси. Рахазва Салман,

Гуя гафар я гьар сад са хенжел:

– КIири Бубадиз майилзавай кас

Тирвиляй чун ви атанва патав.

Ангье къе ам вич мугьман хьанва ваз,

Са йифиз ам ви амукьда къулав...

Файтунда вилер акьур бакьадиз

Хаф яна, чанда гьатна сурун фул:

Далу аквазвай и тик «къаядиз»

ГьикI лугьуй хас туш Бубадин суй-тIул?..

Пачагьдин виле цаз хьанвай къачагъ

КIвале хуьдайди хьурай гьи инсан?

Ам маса гудай касдин кьилел чIагъ

Элкъведай чIални низ тушир аян?

– Куь дуст кьабулиз тахьун я заз тIал,

Гьукумдихъни за гьикI элкъуьрин кIул?..

Садазни куьтIмир квез зун акур чIал...

Аллагь-квез куьмек... Им-квез харждай пул...

Акъудна гана са къундах пул нагъд

Бакьади вичин жибиндай дулу.

«Им икI алатдай аквадани бахт?» –

Фикирна, яргъаз хъфейла «далу»...

Гьа икI, яргъи югъ кьена Салмана,

Пул квай ксарин дарвазар гатаз.

Гьа икI, жибиндиз пулар атана –

Жагъанач «мугьман» кьабулдай са кас.

Гила стхани азадиз жеда,

Чубандиз гайи гафни жеда хуьз...

Мад гзаф крар арадиз къведа,

АлакьайтIа пул ерли харж тийиз.

Жибин ичIи яз, гъилиз атай пул

Садлагьана харж хъувун туш герек.

Авай бендеди амални акьул

Пул галачизни жагъурда са рехъ.

Пул гьакI жибинда хьунал ала кар –

Мез ачух жеда, кьил жеда вине...

Пакадал вегьей къенин йикъан пар

Кьве къат залан яз гьатда ви къуьне.

Дустагъдин гьаким суракьна фад-фад,

Дуьз адан патав акъатна Салман:

– Гзаф важиблу ава ихтилат,

Анжах вуна заз яб це кьиле кьван:

Пакадал вегьирд туш зав гвай хабар

Пачагьдин вилни галазва адахъ

Ван хьайиди зи язватIа япар,

Акурбур – вилер, – гафар я зи гьахъ:

Къачагърин къачагъ КIири Буба вич

Дербентда ава, лекь хьиз азад яз.

Гьазурзавалда ада зурба къиж,

Ам акурбурун ингье сиягь ваз…

Дустагъдин гьаким, килигна чарчиз,

ЧIал кьуна ама, экъисна вилер:

Вири ксар я чидайбур вичиз,

Пул квай итимар – алвердин филер.

Садлагьана ам къарагъна кIвачел,

Вилерай гуя авахьна иви:

– Ахтармишда за ви хабар эвел,

Таб хьайитIа, чIур жеда гьалар ви!

Гьакимди вичин идарада фад

Агална вилив техвенвай мугьман.

Сиягьда авай бакьаяр са-сад

Акун патал ам гуз гьазур тир чан.

Гьукумдин итим тирвиляй, эрк кваз,

Гьахьзава гьаким сифтедан кIвализ:

– Къе вуч хьанатIа хабар ава заз –

КIири Буба вич атана куьниз!

Вучиз вуна заз авунач хабар?

Къачагъдин патал алаз тахьуй вун?!

Пачагьдин фарман кваз такьур ксар

ЧIурзавайбур я гьукуматдин пун!..

– Къурбанд я зи чан пачагьдиз урус,

Вазни, жанаби: ви тур – зи гардан.

КIири Буба заз акун я турус,

Ваз хабар гудай хьанач заз аман...

Вахъ вилер ава, вахъ япар ава,

Вахъ къуват ава, гьукум, гуж ава.

Захъ аял-куял, захъ папар ава, –

КIири Буба кьаз жедай вуж ава?

Бакьадиз чизва гьакимдихъ галаз

Рахадай жуьре, гьукумдин къайда:

– Им куьмек хьуй ваз КIири Буба кьаз... –

Гьакимдин гъута пул туна ада...

Гьа икI дустагьдин чIехидан жибин

Дулу авуна са-са бакьади.

Гьар пулдин чарчихъ аватIа кьве чин,

Пул гвайдаз чинар гзаф гакьади...

Ниэда гьатай туладин тIишиз

ХупI ухшар жеда тух хьайи къудух!

Дустагъдиз гьаким хтана хвешиз,

Къумбар я кефи, гуьгьуьл я ачух.

Авуна ада Салманан тариф:

– Вун я пачагьдиз вафалу итим.

Ваз гьуьрмет тахвун жеда заз гьайиф,

Лагь заз ви къуллугъ, ви дерт ятIа гьим!

– Жанаби гьаким, сагъ хьурай ви чан,

Мадни мягькем хьуй Урусатдин тахт...

Ви дустагъдава зи стха масан,

Гьам азад хъхьун я заз чIехи бахт.

КIири Бубаяр хьтинбур – азад,

КIеви зинданда авайди вуж я?

Жегьил-жаван я... Хьана са гъалатI...

Жегьил яз гъалатI тахьайди вуж я?..

– За ви гьарайдиз гьикI тагурай гьай?

Ви гаф къанундин са чIал я къе заз.

Амма ви багьа стхадин чарпай

КIири Бубадив тада къе за кьаз.

Гуьгъуьнин юкъуз шегьерда са чав

Гьатна – кьуд пад я жандармни къазакь:

«КIири Бубадин акьалтI жезва чIав!» –

Вини кIвачева шумуд виш яракь...

Шиверал алаз хъфизва пуд кас

Дербентдай Кьулан вацI галай патахъ.

Чизва Аллагьдиз, чизва и пудаз

КIири Бубадин кьил тежерди тIакь.

Сад – къучи Салман, муькуьди – стха,

Пуд лагьайдини чубан я жаван,

Чеб чпиз даим хьанвай пуд арха,

Мурад жагъана я хупI къуваран.

Къучи Салмана Аллагьдиз шукур

Ийизва стха хъхьунай ихлас,

Гуз алакьунай вичи хиве кьур

Шивни пул-пара чубандиз – катраз...

Стхадиз чIехи стхадин хатур

Ирид цавалай акъатна виниз:

«ЧIехи стхадин гаф авуртIа чIур,

Фирай зун ирид чилерай чилиз!».

Гьазур я чубан гуз Салманахъ чан,

ЦIузни, вацIузни физ я ам гьазур:

«Мад са касни ваъ, анжах са Салман

Жеда тамада зи мехъерик гур!»

Амма сакIани и жаван чубан

Гъавурда такьаз хьанва велвеле,

Гьинай Салмана пуд юргьа балкIан

Гъайиди ятIа, гьатзавач кьиле.

Аллагьдиз чизва. Салманаз чизва...

Стхадиз чизва стхадин къилих:

Салман Салман туш, йифиз мичIизвай

Юргъа балкIанар тавуртIа чуьнуьх!..

Хтана хайи дагьлариз Салман,

Уьзуьагъвилин аваз рикIе цIай.

ГьикI адан нуфуз тахьурай кьакьан,

Стха дустагъдай ахкъудна хкай?!

Имни – гьич... Хуьре, эцигиз мискIин,

Къвез, шумудни са катзавай йисар:

Эцигнавач къав, квач дакIар-рикIин, –

Авач жумартдиз пул гудай ксар.

Салмана вичиз Дербентда хьайи

Пулдикай амай вири хгана,

Шалбуздиз мукьва ватанда хайи

МискIин-имараткъайдадиз гъана.

Къучи Салманаз герек тушир пул,

Ийиз кичIела вич ада мискьи.

Къучи Салмана хуьзвай вичии тIул,

Лугьуз: «Аллагьди гуда заз ризкьи...»

Терс мажараяр, дуьшуьшар кьетIен

Садни кьвед адан хтанач кьилел.

Амма гуьг шивер, балкIанар куьгьлен

Гзаф туьш жедай ам фидай рекьел...

Аллагьди ганвай я лугьуз къанун,

Ада, дуьа хьиз, гъиз жедан мецел:

«Къе вун – балкIандал, пияда я зун,

Пака вун – яхди, зун жеда шивцел...»

Амма аламат жедай са дуьшуьш

Жемятди гагь-гагь гъиз жеда рикIел:

«Къурбанд сувариз жеда зун кечмиш», –

И гафар жедай Салманан мецел.

РикIивайни ам, лагьайвал вичи,

Къурбанд сувариз кьена лугьуда,

Гьахьняй адан руьгь, тамамна буржи,

Лап Фирдаусдиз фена лугьуда.

Ада веледриз туналда веси:

«Жемир садрани гьукумдиз акси.

Гьукумдин-калин патахъмир крчар,

Аку серфе ам хъсандиз ацар...»

...Вучиз зи рикIел садлагьана икI

И къучи Салман атайди ятIа?

Жериди яз чи девирдив гекъиг,

Заз адан девир жагъайди ятIа?

Хазина нербур, угърини къачагъ

Гьатнава къе чи уьлкве тирвал генг –

КIири Бубадин, Салманан къучагъ

Намусдикай пай авачирбур тенг.

Гьавиляй ятIа гьукумдиз гьайиф

Гьар терс кьилихъ гуз цIуд агьзур манат?

Белки, гьатнава хазинада циф,

ИчIи яз михьиз, амачиз са затI?..

2001

ЧIАГЪАНЧИ

Исамудин Агьмедоваз,

вичихъ галаз и эсерда лагьанвай агьвалат

алакъалу бажарагълу чIагъанчидиз

ЧIагъанчидин руьгь, чIагъан хьиз,

Ахъа я – кас устад я.

Адан аваз, лекь хьана физ,

Цавар къачуз азад я.

Илгьамдиз хур хьайила сал,

Я ацIайла къагьардив,

Лацу-чIулав мецер чIалал

Гъизва магьир устIарди.

Кужумзава тамарзу яз

Къуншийри хуш авазар.

Жагъидач гьич хуьдай са кас

РикIе хъилен пиязар.

ЧIехибуруз макьамар и

РикIин гьарай ва гьай я.

БицIибуруз макьамар и

Ахвар гъидай лайлай я.

Шегьердин сагъ са магьледа

Чизва вири жемятдиз:

Устадвилин кIар винеда

Хуьнуьх гузвач регьятдиз.

Яб гузвайбур – агъзурар чеб! –

Гьейран авун паталди

Ферз я хуьнуьх тупIарин деб

Дережада гьалалдин.

Герек, лацу костюм алаз

ЭкъечIайла сегьнедал,

Михьиди жен гьар са аваз,

Гьар сес – вичин бинедал.

Гур авазар авахьзава

ЧIагъандин жуфт жигеррай,

Устад михьиз вич квахьзава

Вичи халкьай эсерра.

Ада вич мад жагъурзава

Жанлу селда макьамрин

ТIвар квахьнавай кар гурзавай

Дегь заманрин кирамрин.

Икрамчийрин кьадар акваз,

ЧIагъанчидиз аян я:

Руьгь авайди инсандиз хас

Алатрикай чIагъан я.

Ам гьавиляй мел-межлисда,

Мехъеррикни сегьнейра

Алахъзава пак сиришта

Хуьз чIагъандин пердейра.

Амма адаз тушир хабар:

Икрамчийрин арада

Авайдакай са кас – устlap

Яб гуз хьунин барадай.

Ам дишегьли тир са субай,

Хажалатри гатанвай,

ЧIагъандин ван гъамарин пай

Тухур сел яз кьатIанвай.

КIани инсан вахтсуздаказ

Азраилди гваз фенвай.

Уьмуьр тухуз бахтсуздаказ,

Ада ашкъи саз хвенвай.

ЧIагъанчидин гьар са макьам

ГьикI къвезватIа арадиз,

ГьикI жезватIа аваз тамам

Чизвай гьа и сунадиз.

Дшегьлидиз чIагъандин сес

Фу тир, яд тир, гьава тир,

Канвай рикIин гьар са хирез

Мелгьем хьтин дава тир.

Амустаддин концертриз физ

Есир жедай гьавайрин

Ва лепейра квахьдай михьиз

ЧIагъанчидин нагъмайрин.

Лезги руьгьди авур битмиш

Назик, кьакьан макьамди

Багъишзавай адаз гуьруьш

Ярдихъ галаз – Замзамдив!..

Гьа и саягъ физвай вахтар,

Йисар ийиз чпикай.

ЧIагъанчидиз тушир хабар

Икрамчидин рикIикай...

Дишегьлидин мукьва-кьили

Са сеферда, жуьрэтна,

ЧIагъанчидин фена кьилив,

Дердидикай суьгьбетна.

Кьисметдикай, хьанвай верем,

Зурба кIанивиляй

Ихтилатди ийидай чIем

Гьатта къванцин рикIикай.

Лагьана: «Ам акIаж хьанва,

Къекъвез техъжез, кIакIанва.

Адан руьгьдиз илаж хьанва

Ви авазар кадгъанвай.

Хайи юкъуз адаз дигай

Савкьат анжах сад я хьи:

Вун атун – къуй ам чи патай

Ядигар хьуй… – Дад я хьи!»

Руьгьдал жумарт гьи устадди

Ваъ лугьуй и макъамда,

Муьгьуббатдин мусибатди

Къарсурнавай уламда?

Фена кьавал вичин кьетIен

Икрамчидин гуьгьуьл кьаз,

Агъмишун яз ялгъуз елкен,

Авазрикай са гьуьл кьаз.

Tyпlap физвай мецерилай

Шез-хъуьрезвай чIагъандин,

Накъвар физвай вилерилай

АкIаж хьанвай жейрандин.

Амма накъвар, алачиз шак,

Бахтлувилин накъвар тир,

Вилер гуя марфарай пак

Ригаз авай ракъар тир.

Дишегьлиди шулу жасад

Гьиссзамачир – авазди

Тухванвай руьгь адан азад

Мад женнетдин дарваздив.

Ярдиз ада, алай вичел

Гъамни гьижран алудна,

Цавара ваъ, ашкъи чилел

Гужлу тирди субутна...

ЧIагъанчидин рикIни акьул

И дуьшуъшди къарсурна,

Гуя нурар къвана зул-зул

Керематдив ацIурна.

Гьа икI адаз хьана ачух

Гьакъикъат лап ихласди:

Уьмуьрди чун ийизва чIух

Нефс[3] эвезиз аваздив.

Гьар са азад, вичиз жагъай,

Легьзедал гуьл жедай ам:

Дишегьлидиз ягъиз чIагъан

Адан кIвализ къведай ам.

Вердиш хьанвай тупIун pикlep

Гьалч жезвайла мецерал,

Гьасилзавай маса сесер

Ада рикIе, мефтIера.

Макьам ядай устадвал ва

Яратмишдай азабар

Къилди жедай – ам вич юкьва,

Кьве цIу ийиз кабабар.

Вичин кIвале, сегьнедал гьакI

Табий яз кьве къуватдиз,

Магьирвилин цIийи кIар-гъахъ

Жагъурзавай устадди.

Лугьудайди чизвай адаз,

Лугьудайвал чизвачир.

Илгьам авай цан цаз, тум цаз, –

СакIани гвен гуьзвачир.

Дишегьлидан ашкъидикай,

Бахтикъаравиликай

Лугьуз кIан я – верги дигай

Хкатнава рикIикай.

Кайи рикIиз ахьтин аваз

Бахшиз кIан тир устIардиз,

Яр хтай хьиз жервал адаз

Чялел ярдин дидардиз...

Амма садра рак гатай ван

Къалабулух квайди тир.

КIвализ атай гъамлу мугьман

ЧIулав хабар гвайди тир:

«Ви икрамчи амач – масан

Маканрихъ руьгь чIугунва.

Вичин сурал вуна чIагъан

Ягъун веси авунва».

Устад михьиз ичIи хьана,

Гуя ам лал къумлух я,

Гуя ана мичIи хьана,

Тежедай кьван савух я.

Фикирначир гьич и касди

Ягъда чIагъан лагьана

Мярекатра пашман, ясдин, –

Амма а югъ атана.

Лацу-чIулав алай мецер

Алат чIагъан ягIани,

Сурун кьилихъ адан сесер

Чи адетрив къадани?..

Руьгьдиз мукьва касдин веси

Кьилиз акъуд тавуртIа,

Вун Аллагьдиз жеда аси,

Тахкьаз жуван гъавурда...

Ингъе гьеле ахъа сурун

Кьилелла ам чIагъан гваз.

Хажалатди кьефес хурун

АцIурзава залан яз.

Мейит сура тунвач гьеле –

Мягьфедаваз патав гва..

ЧIагъанчидик ква велвеле, –

Гьинва тупlap ялав квай?

КIватI хьанвайбур, вилер алаз

Ван атунал чIагъандин,

РикIерални хирер алаз,

Акъвазнава пашмандиз.

ЧIагъанчиди са гужа-гуж

Вич гуьнгуьна хтуна,

Дишегьлидиз уьмуьрда хуш

Авазрик ван кутуна.

Мад куьхкIвена тупIара цIай,

Гьисс хъувуна вердишвал.

Шехьна чIагъан, ийиз гьарай,

Тир адан гьар бириш – тIал.

Са авазди маса макьам

Эвеззавай са къатда,

Гуя гьар сад жезвай давам

Рагьметлудан къаматда.

Садлагьана аваз дегиш

Хьана ифей тупIарик.

ЦIийи гьава, тушир таниш,

Пайда хьана цаварик.

Ам эрзиман тир гьа аваз,

Жагъурзавай устадди,

Фадлай кьулухъ рикIе аваз

Тагакьзавай мураддив.

ЧIагъанчидин руьгь, мефтI, тyпIap,

Алат – вири сад хьанвай.

Вири чилер, вири цавар

И авазда кIватI хьанвай.

И кур-пашман багъда авай

Къванерни кваз сурарин

Налугьуди чагъда авай

Жанлувилин нурарин.

Муьгьуьббатни вафалувал

Жем хьанвай и авазда,

Мусибатни хаталувал

Кем хьанвай и авазда.

«Уьмуьр – ажал, ажал – уьмуьр», –

Къейдзавай и авазди.

Сергьят, абур чара ийир,

Редзавай и авазди...

Ажал авач, ава уьмуьр

Каинатдин майданра.

Адан зурба аваз магьир

Кужум хьанва инсанра.

Чун къугъвазва (туш зи гафар)

Дуьньядикай сегьне кьаз,

Цавун аваз ийиз инкар,

Чилин къамар къене кьаз.

Къугъвадайла, рекьизва чун,

Уьмуьрдин каш гужлу яз.

Вуж вич ятIа кIаник цавун,

Ам гьамиша жанлу я!

2003

ШИКИЛРИН КIВАЛ

Шикилчи Сейфедин Сейфединоваз бахшзава

I.

Шикилчидин кIвалахдин кIвал

Къакъажунихъ файда авач.

Сад я адан гьам тIал, гьам чIал:

Какахьнава, къайда авач,

И дарискъал чалпачухда

Шикилчи вич ялгъуз ава.

И алемда, и бушлухда

Ам йифиз ва юкъуз ава.

Гьеле рикIе гьакь тавунвай

Са мурадди чIугвазва aм.

Каинатар халкь тавунвай

Сад Аллагь хьиз аквазва ам.

ПIапIpyc гъиле кузва, руьхъ жез,

Къавухъ физва гумадин цIирх,

Гуя адаз кIан я руьгь жез

Чалпачухдин, тахьанвай сих.

Рангарни кваз лал я гъеде,

Вил алаз чIал акьалтунал.

КуркIвачIдин кьил сал я гьеле,

Рази тушиз и гьал хьунал.

Рагъу кетен – чилер-цавар

Какахьай са гъуруш хьиз я.

ЗатIни авач, ганвач тIварар,

Тек са халикь турус хьиз я...

Шикилчидин гъил – курквачIдал,

КурквачIди ранг кужумзава,

Ахпа, шад яз и илаждал,

Ам кетендив гатIумзава.

Илгьамдин экв, йикъан рагъ яз,

Йифен варз яз, куькIуьнзава.

Гьар затIуни, чкаяр кьаз,

КIвале къайда тайинзава.

Халкь ийизва шикилчиди –

Гьар затIунихъ метлеб ава.

Жезва гуьгьуьл ва гъил кьетIи,

Чалпачухдал мешреб къвезва.

Куьтягьунал текъвезвай гъил,

Руг ацукьна кьалу хьанвай

Гьар са суьрет, гьар са шикил

ЦIийидаказ жанлу хьанва.

Амма гьардаз бес тежезвай

Нетижадин са зул, са цIарх

РикIе пайда жез-тежезвай, –

Гила кьилел язава чарх.

Шикилчиди кIвалахзава,

Яратмишиз цIийи алем,

Мад ва мад чун чIалахъзава

Туширдахъ и дуьнья бегьем.

Сад Аллагьдиз чизва вичин

Мурад-метлеб, гьар са улам:

КурквачIдалди шикилчидин

Ферз я хъувун дуьнья тамам.

2.

Хурушумар икьи жезва

Къеце, йифен тав акахьиз.

Каспийдин къув векъи жезва,

ТIурфанар гвай цав акахьиз.

Шикилчидиз са квяйни туш –

Ам кIвалахдин жезбидава,

Илгьам лугьур гьарайни гуж

РикIе ава, ивидава.

Гатазва рак. Илгьамдик кваз,

Анжах япар биши жеда.

Дуст атайла саламдик квай,

Аян хьана, хвеши жеда.

ИкI хабарсуз атанвайди

Дустарин са кIеретI хьана.

Межлис хьана кадгъанвайди,

Шад ихтилат-суьгьбет хьана.

Сад тарихчи, сад макьамчи,

Садни ина шаир ава,

Халкьдин руьгьдин яз давамчи,

Гьардаз вичин жигъир ава.

Яратмищун пеше хьана

Къекъвей ва тик рекье авай

Касдихъ, рикIин ВечIе хьана,

Руьгьдин кашан дерге ава.

Гьада дустар шикилчидин

Имаратдиз ял ийизва.

Гьар са руьгьдиз вичиз вичин

Каш рекьидай гьал жагъизва:

Гьар шикилдиз, гьар суьретдиз

ЦIийидаказ килигзава,

Гуьзелвилин гьар муьгьлет, гъиз,

РикIин къене эцигзава.

Гуьзелвал, физ рякIяй рикIиз,

Артух жезва, буллух жезва,

Халкь паталди санлай михьиз

Жавагьиррин сандух жезва.

3.

Сад инавай шикилрикай

Ажаиб я, кьетIен я ам,

Акурбурун гуьгьуьлрикай

Гьуьл ийидай елкен я ам.

Цава – ацIай вацран лампа.

Чир жезва Шагьдагъдин кукIуш.

Дагъдилайни хьанва зурба

Лезги хцин акунар хуш.

Якъин, гьа я кукIушдилай

Bири лезги чил аквазва,

Алат тийир намусдалай

Такабурлу кьил аквазва.

Ризванбурун Забит я ам,

Девирдин чад галукьнавай,

Женгчи я ам, игит я ам,

Ял акъадриз ацукьнавай.

Шагьдагъ – кьулан дагъ я лезги

Ягь чи хура куькIуьрзавай.

Халкьдин таъсиб хуьзвай хци

Фагьумзава, фикирзава.

Гагь марф, гагь хар акьур плащ

Къатараваз метIел ала,

Гуя халкьдиз бахтунин раж

Кьаз Гъуцарин варцел ала.

И къаматда гъайбат ава,

Экуьвални умуд ава,

Инсанвални гъейрат ава,

ЦIайлапанни барут ава!

Халкьдин кьисмет бед хьунухьин

Кьалабулух, тIал аквазва,

Вилик пад кьаз сед хьунухьин,

Кьегьалвилин гъал аквазва...

Мус, гьинай, вуж атайтIани

Шикилчидин имаратдиз,

РикI хурудай атIайтIани,

Кас амукьич гъараратдиз.

Куъз лагьайтIа, эвезиз рикI

Алакьда и суьретдилай.

Жедач михьи я чиг, я цуьк

Ада гузвай ибретдилай.

4.

И шикилдиз хийир-зарар

Авач ийир тарифдикай –

Кхьихь, шаир, вуна чIалар

Адан кьетIен тарихдикай.

И суьретдин кирамдин кьил

Рехи хьанва къе Шагьдагъ хьиз,

Тир ам жаван, тир ам жегьил,

ЦIийи сусав гвай чирагъ хьиз.

Цаву ганвай пай жавандиз

Гагь уях, гагь тежез авай.

Бажарагъдин гьар вулкандаз

Вичин рехъ, чIав ва мез ава.

Тракторчи xьaнвай гада

Хайи хуьруьн мезредава.

Гатфарин цан цазва ада,

Хци макьар жергедава.

Шагьдагъдин кIукI, живедаваз,

РекIврекIв алазакъвазнава.

Адан ценер, цуькведаваз,

Безек алаз акъвазнава.

ХупI ажебдиз дагъни аран

Сад муькуьдав диганвачни!

Авай касдиз ихьтин ватан

Женнетдин юкь жагъанвачни!

Трактордин физва макъар,

Чил дариндай акъаш ийиз.

Ахваравай яцIу накьвар

Алабариз, хкаж ийиз.

Садлагьана авуна чIакь,

Магъ галукьай са сес хьана,

Чархараллай бухавар гьакI

Са чкадал элкъвез хьана.

Ракьун бугъа гьалзавайда

Кьулухъ гана, кутуна рум,

И сеферда гьакI гьавайда

Фенач авур йигин гьужум.

Тирингдаказ акъваз хьана

Хам чиликай хкатайди.

Къвазнач гада яргъаз хьана:

«Къадим сур я акъатайди!»

Кутар гъана, илична яд,

Чуьхвена и зурба къаяб,

Къванцел сирлу aтlанва хатI,

На лугьуди, им я ктаб.

Хуьре авай сурун къванер

Садни адаз ухшар авач,

Я кхьинрин сад туш тегьер,

Идаз туьшер, таяр авач.

Низ лугьуда? Вуж хьуй а кас

И къванцяй кьил акъатдайди?

Тарихрилай алудна пас,

Адан дегьне акъатIдайди?

Хайи чилин ягь-виждандин

Къадирлу са муьруьд ава –

Турни къалханЛезгистандин

Ризванбурун Забит ава.

Забит кьил я Лезгистандин,

Виридакай хабар авай.

Забит гьуьл я Лезгистандин,

Лезгивилин гьунар авай.

Макъарал фад хкажна къван,

КутIунна ам мукIатIдалди,

Руг кьилеллаз ракьун балкIан

Гьална вири къуватдалди.

Ам, хуьр туна, КцIар шегьер

Галай патахъ ахмиш жезва.

Касдин руьгьда къадим цилер,

ЦIир ахъайна, артмиш жезва,

Мягьтел хьанва жемят хуьруьн:

«Валлагь, гада дили хьанва».

Са Шагьдагъдиз чизва якъин:

Мад са халис лезги хьанва!

5.

Къванер... къванер... Лезги къванер,

Къурбанд къванер, сурун къванер,

Халкьдин руьгьдин гуьзгуь къванер,

Хвейи алем хурун къванер…

Гьикьван хьана, ама гьикьван,

Сан лугьуз хьун четин я хьи.

Жагъун хъувур къе и са къван

Гьакьван рикIиз ширин я хьи!

Тракторчи гададиз и

Атайди я гзаф ванер,

Лезгистандин чилерай чи

Чуьнуьхзава лугьуз къванер.

Чуьнуьхзава, алпан гьарфар

А къванерал ала, лугьуз,

Чи тарихдин кьадим яржар

Дегь девирра ава, лугьуз.

Чуьнуьхзава, дувулар чахъ

Хьайиди туш лугьун патал,

И девирда акьулар чахъ,

Ругулар чахъ тахьун патал.

Тамарани Ясаб хуьруьн

Къванер авай хатlap алай,

Алпан руьгьдин, лезги рикIин,

Лезги гъилин нурар алай.

Мингечан вир авай пата

Гьикьван къванер кучуднаце,

Гуя са низ ава xaта

Алпанвийрин гьар са къванце!

Аламатдин затI я тарих,

Гьахъсузвили гват тийидай,

АвуртIани гьикьван чуьнуьх,

Ам чиляйни гьат хъийида.

Терс девиррин савашривай

Тарих ктаб пуьрчуькь жедач.

Къванер тухур угърашривай

Шагьдагъ, Шалбуз чуьнуьх жедач!

6.

Забит къванциз килигзава –

Вилера хвеш къизгъин жезва:

Чун дувулрихъ гилигзавай

Мад са шагьид тайин жезва.

«Алпан гьарфар, алпан хатIар

Язва ибур, шак алачиз.

И цIарара лезги гафар

Чуьнуьх xьанва, гьахъ амачиз.

Абур кIелдай са хва лезги

Чи дидейри хада, шаксуз.

ТахьайтIа, чи тарих иски

Масадбуру кьада, шаксуз.

Чун алпанар тирвилин им

Мад са цIийи шагьидвал я,

Гъалибвал я йикъан къадим,

Къенин йикъан игитвал я.

Виш аферин, чан хтул, ваз

Ихьтин савкьват халкьдиз хкай.

Чи музейдин ядигар яз,

Кьада ада чка дигай.

ИкI жедайди туш, гадаяр,

Им сувар я – къейдна кIанда,

Ша, хъфида хъваз бузаяр,

Усалвилер редна кIанда!

За куьн вири илифзава,

За играми амадагар! –

Забита икI теклифзава,

Жедач ихьтин тамада-гар.

Лезгияр я кьиблепатан

Мугьманвилер гзаф кIандай,

Ша лагъайла, – хесет я ман, –

Лугьурбур туш: инсаф кIанда.

Забит, са къад итим галаз,

Вичин кIвализ рекье ава.

Тракторни, асфальт чухваз,

И кIеретIдин кIвенкIве ава.

Забит-дахдин кайваниди

Ахмурарна: «Я чан Забит,

Икьванбуруз – авани ди?! –

Гьинай къведа гьардаз са битI?»

«КичIе жемир, чан кайвани, –

Икьван лезги ксарикай

Жечни бес са итим кьвнни,

Дарвал течир пуларикай?!» –

ИкI лагьайла, жибиндиз гъил

Гьар са касди авуна сух.

Агъуз тежер Забитан кьил

Хкаж хьана мадни артух…

Къадим къванциз багъишнавай

Межлис йифди давам хьана.

ТIалар, рикIе биришнавай,

Квахьна, гьар сад хуррам хьана.

Къван КцIариз гъайи гада

Межлисди дуьз геле туна.

Забитан и гафар ада

Уьмуьрлух яз рикIе туна:

«Вуж тарихдихъ агъанватIа,

Гележегда шад жеда ам.

Нин дувулар атIанватIа,

Ватан аваз яд жеда ам».

7.

Чи шикилчи хьана чIехи,

ЧIварах ягъна дериндаказ

Хайи халкьдин руьгьда рехи

Пак къванера – эркиндаказ.

Къванцел хатIар атIай устIар,

Нехишда тваз бубайрин чIал,

Шикилчидиз ви гъилин звар

Чешне хьана тежер усал.

Зияратчи Шалбуздагъдиз

Фир жуьреда кпIар ийиз,

Устадвилин ви саягъдиз

Низ кIан жедач ялвар ийиз?

Устадвилин дережаяр

Халисбуру тестикьзава,

Цаварилай гайи паяр

Халкьдин вилик эцигзава.

Са шартI ава: савкьатар пак

Иливардай рикIер кIанда,

Шикилчидин илгьамдал шак

Гъин тийидай кьилер кIанда.

8.

Шикилчидин тавханада

Дустарин дем къалин хьанва.

Дерт лагьайтIа, цав рахада! –

Гьакьван рикIе дерин хьанва.

Низ лугьуда, низ ван жеда? –

Чи пад кьадай Забит амач,

Лугьудай кьван мез къван жеда,

Муьруьд амач, игит амач.

Ада кIватIай лезги къванер

Терг авунва, сад амачиз.

Квелди чна кьада кьинер,

Кьинер кьадай затI амачиз?!

Са ни ятIа маса ганва

Къадим чIаван улубар чи.

Ван алачир суза хьанва

Лезгистандин кIалубар чи.

Чун вужар я? Чун гьибур я?

Гьинихъ физвай карван я чун?

Чун лекьер яз, чун чибур яз,

Гардан кIирна, жаздан я чун.

Са пуд лезги кIватI хьайила

Лугьудай са лирли чидач.

Чун алимрал шад хьайила,

Садбуруз чIал ерли чидач.

Халкьдин назик авазар чи,

Туьнт макьамар, гьаваяр чи

Гьинва ягъдай устазар чи?

Гьинва магъир кьавалар чи?

Чи ял такIан къурабайри,

ЦIийи рухвар эвезда гуз,

Ивирар чи халичайрин

Хутахна, чун маса къачуз.

Абурукай яд тарихдин

Девлет хьана, хара жезва.

Яшайишдин ва чи руьгьдин

Чешнеяр икI зара жезва.

Чна чун икI ийиз хирде,

Пака чакай вуч амукьда?

Амач лугьуз лезги бенде,

Чи чилерал къуш ацукьда…

Ваъ! Ваъ! Агъзур сеферда ваъ!

ИкI хьунухьиз рехъ гуз жедач.

Чаз чи къадир чир жердавай

Чун масадаз ужуз жедач.

Чахъ чил ава, чахъ чIал ава

Лезги ийир лезгидикай,

Чи ивида стIал ава

Шарвилидин ивидикай.

Чахъ Кьулан вацI, Шалбуз ава

Чи эвел, чи бине хьанвай.

Чахъ ягь ава, намус ава,

Таъсиб ава вине хьанвай!

Тарихди рикI хайи халкьди

Вич цIийиз халкь хъувун ферз я.

Цаву нуьсрет гайи халкьдиз

Чилерал бахт жагъун ферз я.

9.

Икьи хьанва йифен дегьне,

Дустарин дерт кьезил хьанва.

Мад гьар садан руьгьдин къене

Гевгьеррикай са гъуьл хьанва.

Сада садаз къуват гана,

Сада садак лув кутуна,

Сада садаз рухсат гана,

Илгьамдин цIук жув кутуна.

Гьа икI чара жезва абур

Гьар сад вичин ялгъузвилиз…

И дуьньядал гъизва абур

Чидайбуру агъуз-виниз.

Жеда абур чпи чеб куз

Илгьамдин цIа, яратмишиз.

Халкь халкь ийиз, ягъ-эдеб гуз,

Къванцин рикIер къарсатмишиз…

Кьил рехи чи шикилчини

Тавханада амукьна тек,

Хьайи фад-фад сефил чини

Хуьзвай виче дустарин экв.

Мад пIапIрусдик кутуна цIай,

Фикиррин юг гатаз ава.

Мад алемдин яргъал яргъай

Адав Гъуцар рахаз ава.

Гъил – куркIвачдал, ам – рангадал,

Ранг кетендал алтад жезва,

Вуч кьит ятIа и дуьньяда,

Гьам гъиликай хкат жезва.

Шикилчиди кIвалахзава,

Фана дуьнья даим ийиз,

РикIер, чараз тахъ-тахъзавай,

Сад муькуьдаз лазим ийиз,

Къутармишдай дуьнья кьуьзуь

Гуьзелвилин цIир артухиз,

Иливайдаз руьгьдин рузи

Тух тахьунин сир артухиз…

2004

КУГ-РУШ

Махарик квай Куг-рушакай

Хьанани квез ван?

Хабар туштIа квез адакай,

Ацукь, яб це кван.

Тежедай кьван кстах тир ам

Дидедиз авай,

Сад тир авай, сарсах тир ам,

Рахадай цавай.

Жеч вичелай садни бетер

Дамахра кьуру.

Цава авай рагъ, варз, гъетер

Жеч икьван хару.

Булушкаяр, назназияр –

Вири гьадаз тир,

Чанар-рикIер, тавазияр

Вири садаз тир.

Гимишдикай камарини

Сиргъаяр – гьадаз.

ТупIалравай тупIарини

Гудай ажеб наз.

Мягьсерар тир тумаждикай

Хъуьтуьл ва кьезил.

Иервални – къирмаждикай

Ийирди кфил.

Бахтавар тир акьулни гъам

Авачир бенде.

ЧIехи жезвай баладин къам

Гваз авай диде:

«Ракъарикай, варцарикай

ЯтIани зи нуькI,

Хуьруьн амай рушарикай

Хкудрай за гьикI?»

Рушар – векье, рушар – меле,

НикIени сала.

И гуьзелди шеле гьеле

Кьурди туш кIула.

КIвал къакъажиз, гьаят шткиз

Туш гьеле вердиш,

Чрадайвал чидач вичиз

Я фу, я пипIиш.

Ам садрани фейиди туш

Я гвениз, векьиз.

Икьван зериф, назани руш

Гъиз женни рекьиз?

Гатфарин са гуьзел юкъуз

Рушарин къифле

Чуьлдиз физвай хъчар атIуз,

Кьуна гъил гъиле,

Сарсах рушан рахана бах,

Минетун тир им:

«Зи гуьзелни квехъ галаз твах,

Зи ниним-сисим».

...Рушар – сува хъчар атIуз,

Манияр ягъиз.

Чиг цуькверин кIунчIар атIуз

Хьана и наргиз.

«Сифте хъчар атIутI, нини», –

Лагьана адаз.

«Гьибур – чIуру, гьибур къени

ЯтIа чидач заз».

Чпин юлдаш рушари фад

Туна гъавурда.

«Чир хьана заз. Авурла кIватI,

За квез къалурда».

Хквер рекье вири рушар

Мягьтелна ада,

Къалурайла чIуру хъчар

Къеневай чанта.

И рушарин хъуьредай кьван

АтIана аман.

Садлагьана ишедай ван

Атана рушан.

ЧIарар чухваз, хур-мет гатаз

Шехьзавай сарсах:

«Сед хьана заз, гуж хьана заз!

Ярх жезва зун – яхъ!

Гила кIвализ хъфида гьикI,

Чанта яз ичIи?

КIус-кIус хьана хана зи рикI,

Дуьнья я мичIи!

Дустарикай даях тахьай

Пери вай, аман!

Бахтар къведай булах тахьай

Гьуьруь вай, аман!»

Рушари фад, атIун патал

Шехьзавайдан ван,

Гьарда хъчар гана, чанта

АхцIурна адан...

Садра мад ам рушар галаз

Фин жеда векьиз,

Вирида хьиз, кIула аваз

Шелеяр хкиз.

Векь чудгъуниз вири рушар

Маргъвара гьатна,

И руш, кьаз кIанз чепелукьар,

Ягъвара гьатна.

Рушари векь хъувуна кIватI,

Гьардаз – са шеле.

Шеле тахьай и руша мад

Тухвана зегьле:

«Я Аллагь, са гъахъ амачни,

Жез хайи-тахай?

Са инсаф бес вахъ амачни,

Килигиз яргъай?

Магьрум хьунин шеледикай

Эх женни завал?

Вучда ихътин дуьнедикай?! –

Хьурай кIан цавал!

Цаварилай цIутхун хьайи

Гъед хьтин зун вай!

Кьисметдикай къузгъун хьайи

Къвед хьтин зун вай!»

Гагь къув ягъна, гагь ягъна ар,

Гатана кьил, хур:

«Хару ягъна зун, чан вахар.

Яхъ зун – жезва чIур!»

Адан яргъи йикьерикай

Тежервал къурвах,

Гьарда вичин векьерикай

Гана са къужах...

Йисар физвай... Кьуна са юн,

ТуькIуьн патал кар,

Руша вичин кьилин уюн

Ийидай тикрар.

ТIвар акъатна хуьре-меле

(ТIвар – им са руг туш):

«Шехьна-шехьна вичин шеле

ТуькIуьрдай Куг-руш».

Халкъдин акьул деринвилиз

Багьри-мугьитI[4] я.

Лезги чIалан дуьзгуьнвилин

И гаф[5] шагьид я.

За кьатIурвал, куь мецел дуьз

Атанва суал.

Вуч паталди, суьгьбет ийиз,

Гуж акъалтна зал?

Чи девирда харжаф хьанва

Къадимлу яржар.

Итимрикни гзаф хьанва

Гила куг-рушар.

Патахъдаз – дуьз, дуьздаз какур

Лугьун деб хьанва.

Шехь тавурдан дердер агъур

Авун деб хьанва.

Хер рикIеваз шехьзавайдан

Ван къверди авач.

Кисна гъамар эхзавайдан

Ван къверди авач.

Куг-рушариз пачагьдини

Ийизва гьуьрмет.

Куг-рушариз Аллагьдини

Гузва мал-девлет.

2005

КЬВЕ ЛАТ

Зи азизди, Миграгъа заз

Ван хьана са халадивай:

Шалбуздагъдин сува, ргаз,

Са жигъирда кьве лат авай.

Дегь вахтари кьве лат къванцин

Кьве булахдал эцигнавай,

Арадавай куьруь мензил,

Чиргъедалди гилигнавай.

Гьар булахдихь авай са дад,

Гьар булахдихъ са сир авай,

Са чIавузни тежер баят

Муьгьуьббатдин таъсир авай.

Лугьудай хьи, чилик кьве яд

Сад садавди гуьруьш жезва,

Гьавиляй кьве булахдин дад

Кьве лата гагь дегиш жезва.

И тафават ашукь хьанвай

РикIеривай кьатIуз жедай –

Сад муькуьдаз ачух хьанвай

Цуькверивай кьатIуз жедай.

Кьве латалай алахъзавай

Цин хулар, физ агъадалди,

Мад чеб чпик акахьзавай,

Чукур ийиз юргъадалди.

Агъадавай хуьрерин эл

И яд хъунихъ цIигел жедай.

«Муьгьуьббатдин яд» – и тIварцIел

Разибурун са сел жадай.

Амма за ваз лугьурди, чан,

И кIвалах туш кар алайди.

Кьилинди – цел и кьве латан

Вучиз я и тIвар алайди?

Лезгистандин къадим вахтар

Гур бахтарин чешме хьана,

Камалдинни руьгьдин тахтар

Тежедай кьван вине хьана,

И кьве латахъ ава тарих –

Пара иер бине я ам,

Сад ийиз кIанз кьве кIани руьгь

Къанихбуруз чешне я ам.

Дегь вахтара адет авай

Патав къведай и кьве латан

Мехъернавай, жуьрэт авай

ЦIийи свасни чам-хва жаван.

Акьадарна балкIандал, свас

Гъидай чамра латарал и.

И кьведалай гъейри, са кас

Жедачир гьич патара и.

Свас са латав, чам са латав

КьецIил кIвачив акъваз жедай:

Руьгьда ашкъи, рикIе ялав,

Япара цин аваз жедай.

Кутуна мекв латак, гьарда

Яд къачудай – кIвахь тийирвал.

Ва къаншардиз фидай ярдин

Камарин сан квахь тийирвал.

Чамра – ирид, суса – ирид

Чиргъедай тIуз кам къачудай,

Яни ирид цав я шагъид

Лагьайвилин тIям къачудай.

Агатайла, сада садан

Меквевай яд хупI ийидай.

Кьве рикIини, тежез жаздан,

Са жуьреда гуп ийидай.

Ахпа суса вичин латав

Чамран кIвачер чуьхуьдалдай,

Ахпа чамра вичин латав

Сусан кIвачер чуьхуьдалдай.

Абурун гьар гьерекатдихъ

Гзаф дерин метлеб жедай.

Абурун чиг муьгьуьббатдихъ

Намус, гьая, эдеб жедай.

Им абуру сада садаз

Вафа хьунин кьин кьурдай тир.

Им абуру сада садаз

Сафа хьунин кьин кьурдай тир...

Са девирра латарин яд,

Кьур акъатна, куътягь хьана,

Куьз лагъайтIа вич муьгьуьббат

Гуз-къачудай метягь хьана...

Алатарин чаз ширширар

ХьаначтIани, ширинди, ван,

Налугьуди, дегь девирар

Чи ашкъидиз хьана аян.

Яшайишдин шадвални гъам

Зани вуна хъвана санал,

Гуя, рикIер ийиз тамам,

А латарив хьана санал.

Сада садан кIвачер чуьхвей

Легьзеярни тIимил хьанач,

Ирид цавун кIаник ифей

Санал тaтlaй мензил хьанач.

Теетикьарна чи муьгьуьббат,

Бахтунин таж хьурна адал,

Гегьеншарна уьмуьрдин рат,

Берекатар гурна адал.

ГьакI ятIани, заз а латар

Жагъур хъийиз кIанзава къе,

Чиле чуьнуьх хьанвай ятар

Юзур хъийиз кIанзава къе.

Чида: анал, кьуна гъилел,

ТухвайтIа вун, яд хкведа,

Ягь квахьнавай чилин винел

Пак муьгьуьббат мад хкведа!

15.09.2005

ТАРАГЪАЖДИН ВИЛИК КЬУЬЛ

Вуч жафа я, гьахъунин пад

Хуьз алакьдай Гьажимурад,

Ви эвледар хьунал жагьад

Чи гуьгьуьлар кьатI хьана хьи.

Етим Эмин. «I877-йисан бунтариз»

Эй кьепIирви Гьажимурад, кемендиз кьил вегьена хьи.

Етим Эмин. «Фагьумна за гьар жуьре гьал…»

I.

Гьукумдин зулум, гьакимрин зулум

Вири уьлкведиз хьанвайла къалум,

Эхиз ацукьдай халкь жериди туш,

Акьван тIал хура гьакь жериди туш.

Халкьдин ягь-таъсиб хьайитIа эксик,

Зулумкарри ам ийида пислик…

Меселла Эмин – девирдин ясар,

Эхирдинбур я уьмуьрдин йисар.

Вич гьахъвал хуьдай яз хьайи устIар

Ам кьилиз тефей гваз ама къастар.

Вири сад хьана къарагъна миллет

Алудун патал зулумни зиллет.

Амма пачагьдин къуватдин хура

Акъваз жедани халкьдивай кIура?

ГъвечIи халкьариз жазаяр чIехи

Гуда пачагьри, тежедай эхи.

Лезги хуьрера къарагъай бунтар

Эзмишарнава, шупIдайвал шутIар.

Женгчи дерейриз ягънава къазакь,

Жазданнава халкь, илигиз яракь.

Таз хайи кIвал-къул, бубайрин накьвар,

Ватандай яргъаз катзава халкьар.

Етим Эмина ажалдин месел

Къиргъиндин шикил кхьена чарчел.

Хсуси тIалар тавурди гьисаб

Халкьдин гужари авуна кабаб.

Акси женгерин регьберрин тIварар

Ада шиирра авуна тикрар.

Куьрсарайбуруз рагьметар гъана,

Суьргуьнайбуруз гьуьрметар гъана.

КьепIирдилай тир Гьажимурадаз

Бахшнавай цIарар чида виридаз.

Амма и касдиз талукь са дуьшуьш

Къизгъин цIарара жезвач ман чал туьш.

Дуьшуьш туш, ам тир вакъиа зурба,

Къарсурай Самур, Куьре ва Къуба.

Ам вири халкьдиз тирвиляй ашкар

Хъувунач жеди шаирди тикрар…

Кьегьалвиликай Гьажимурадан

Къенин несилриз гьикI атурай ван?

Тарихар кхьиз-чIурна шумудра,

Несилрин зигьин курна шумудра…

А викIегьвили халкьай риваят

Хьана девиррин руквадик баят.

А къизил михьиз квахьайтIа чавай,

Кесиб жеда чун, негьда чун цавай.

2.

Ргазва Дербент – лезгийрин меркез,

АцIанва халкьдай шегьердин майдан:

«И тарагъаждиз – хабар яни квез? –

Къе шумудни са вегьида гардан!»

Бунтарин кьиле акъвазай ксар

Гъизва майдандал. Лал кьенвай ара.

Кьул, «Гьукуматдиз акси тахсиркар»

Кхьена, тунва гьар садан хура.

Вуч тахсиркарвал авунатIа ни

Малумарзава суддин векилди.

Халкьдин къайгъуда уьмуьрдихъ къени

Женг чIугурбурун бахт я сефилди.

Куьрсдайбурук ква Ахцегьай кьве кас:

Къази-Агьмедни адан хва Гьасан.

Бубади хциз: «Сифте жаза ваз

Гунуг, чан хва, заз аквазва хъсан».

Бубадиз акI тир, куьрсарайла вич,

Хцин викIегьвал жедайди хьиз цуькI:

«Зун, чан хва, кьведра рекьида, зун – гьич,

Кьабула кьиникь, кIевиз кьуна рикI!»

Гьа икI жаллатIри куьрсзава са-сад

Халкьдин рухваяр, кьегьалар зурба.

Абдул-Гьамидан алатна нубат,

Кеменда ава Гьажи Шихбуба[6].

Гьажимурадан кьазва гила тIвар:

Гьукумат патал квайди я хата.

Яб гузва касди, юзазвач са чIар,

Гуя туш и югъ эхирдин нукьтIа.

«Гьахъунин пад хуьз алакьдай» касди

Суддин къанундал ийизва амал:

«Заз рекьиз кIан туш рикI кьунваз ясди –

Захъ эхиримжи са тIалаб ама».

«Чи буржи я ам акъудун кьилиз –

Лагь, ам вуч ятIа», – рахазва векил.

«КIанзава инал заз са кьуьл хъийиз,

Ажалдин вилик – халис лезги кьуьл!»

КIватI хьанвай кьван и халкьдин арада

Хьана кьван лезги кьавалар аваз.

Туьнт лезги макьам ифей гьавада

Гьатна, ялав хьиз, къати ван алаз.

Кьве зуьрнединни далдамдин ванци,

КуькIуьриз рикIер, чIарарни – риб-риб,

Къакъара турар ийизвай хци,

Кутазвай халкьдик лувар, хуьз таъсиб.

Гьажимурадан азадна гъилер,

Ада, лувар хьиз, ахъайна абур.

Халкьдин капари цаварни чилер

Къачуна, Дербент авуна къарсур.

Налугьуди, им шад межлис я гур,

Гъвелни хьайиди туш ина ясдин.

Кьуьлуьна авай эркни такабур

Халкьдин намусдиз тир санлай хасди.

Гьавиляй халкьди хвена пак адет:

Кьуьл авун патал кьегьалдихъ галаз

Хкягъна ирид гуьзел – ирид гъед,

Чилин ирид ранг, ирид назик наз.

Гьажимурада язава чархар;

Гьар са таватдин вилик ягъиз мет,

Лугьузва «Гьасса!», ахъайна лувар,

Ирид яржуниз ийизва гьуьрмет.

Налугьуди, и кьуьлуьнин тIеат

Чилел ваъ, кьиле физва цаварал.

Ваъ, кьуьл тушир им, тир им пак дуьа,

Ийизвай Авай Садан варарал.

Дуьа тир авур хатур-гьуьрметдай

Кьейибурунни суьргуьнайбурун,

Дуьа тир авур, лезги миллетда

Куз хьурай лугьуз эркин цIай хурун.

Ажалдал гъалиб хьунин лишан яз

Къалурай чIехи гьунар тир а кьуьл.

Вичин мурадар халкьдиз масан яз

Хьуниз эвер гун, хабар тир а кьуьл…

Гуьзелри чпин акьалтIарна кьуьл,

Гьажимурадан кьабулна икрам.

Кис хьана майдан. Халкь я мад сефил:

Мад са ажалдин шагьид жеда ам.

Тарагъаж алай сегьнедал кьетIен

Хкаж хъхьана кьепIирви эркин.

ЖаллатIдин гъиляй шутхунна кемен,

Ана гьайбатдив туна кьил вичин.

Вичи хкудна вич алай куьсри,

Вири къуватдив эцяна кIвачер.

Кьуьл дуьа тирдан субут яз дугъри

Хьайи карди мад гьейранна эллер.

Дуьа туширтIа кьуьлуьнив лагьай,

А кьуьлуьнин ван къведайни цавуз? –

Кемендин мукIатI, инсаф чир тахьай,

КьатI хьана вилив хуьн тавур чIавуз!

Халкьди гьарайна: «Кьезила жаза!

Къанундин шартI я – гадармир кьулухъ!»

Рахана судья: «Герек туш арза!

Вагьшийриз а шартI туш ерли талукь…»

Кьвед лагьай сефер кьепIирвидин кьил

Кеменда туна, тамамна дуван…

Лезги туьнт макьам, чи кьуьлерин кьуьл,

Давам жезва тваз, заманайра ван.

3.

ГъвечIи халкьариз зулумар чIехи

Кьада пачагьри, тахьана регъуь.

Зи халкь, ви кьисмет туш акьван регьят,

Кьве уьлкведи вун авунва кьве пад.

Ви юкьва сергьят квелди туш кемен?

Къазадик ква къе ви руьгь, ви беден.

Ви эхиримжи хълагьа тIалаб,

Белки, жагъида гудайбур ваз яб.

Ягъа, устIарар, туьнт лезги макьам!

Кьуьл ая, зи халкь, – ви дуьа я ам!

Хуьда ада вун – кьатI жеда кемен!

Гуда ви чилиз Аллагьди темен!

2009

КЕРДЕДИН СИР

(Аялар патал)

– Туш жери кIвалах! –

Мягьтел жезва эл.

– Туш зиди лагълагъ,

Гафарик ква кьел.

– Рахамир чIана,

ТIармир гьакI чи кьил.

Кердедикай на

Ийизва къизил.

Керде аку-е –

«Кьведербан», кстах,

Дамахчи еке,

Сарсахрин сарсах!

КукIунни чухун

КIандай надинж «харт»…

Дуьз яни лугьун

Ахьтиндакай «кард»?!

– Валлагь, адакай

Кард ваъ, хьанва лекь.

Накь ада Рагай

Гъана кализ векь.

Тарсарайни накь

Хкана пуд «вад».

Намусни ахлакь

Хьанва чанда гьат…

– КукIуш Гетиндин

Фад жеда харапI,

Керде хьтинди

Дегиш хьун я таб!

Бадеди гьатта

ЛагьайтIа: «Чай цуз»,

Цадач хьи ада,

«Жува цуз» лугьуз.

ЛагьайтIа: «Дана

Хкваш», – дидеди,

«Хваш ман вуна», –

Гаф я Кердедин.

«Вач, хак ягъ ламраз», –

ЛагьайтIа дахди,

«Ахъай ман салаз», –

Гаф я сарсахдин.

Муаллимди: «На

Чирда са тарс мус?» –

Лагьайла, чина

Твада «лекьре» куц:

«Накь кIвале йифиз

Авачир эквер,

Хъхьанач ийиз

Тарсарни эзбер».

Муаллимди: «Бес

Вири хуьре экв

Авайла, ам квез

Куьз хьанач, эркек?»

Рахада Керде:

«Экв тахьунин гьич

Себеб я баде,

Кутур чIуру пич».

«Хьурай шумуд йис–

Рас хъия ман пич!»

«Бадеди цIийиз

Хъийида ам гьич».

Гьаятдал къведа

Шумуд са хала:

«Куьз на зи, яда,

Гатана бала?»

Кердедин жаваб

Гьамиша я сад:

«Заз тагайдаз яб

За вегьида мад!»

Хьанач чIалал гъиз

Я бадедивай,

Хьанач чIалал гъиз

Я дидедивай.

Бубадивайни

Хьанач, гъил векъи,

Стхадивайни

Хьанач, яз чIехи…

Ихьтиндакай на

Лугьузва хьи: ам,

Акьул атана,

Чранва тамам.

АкI хьун – туш мумкин!

Туш жери кIвалах!

На кьуртIани кьин,

Жедач зун чIалахъ!..

Атана анал

Муаллим кьуьзуь:

«Къизил я аял…

Зун я лап рази.

Мад худда ири

Хутазмач гъутар.

Тарсарай вири

Къачузва «вадар».

Зайиф аялрин

Ада пад кьазва.

«Кьведрин» «чувалриз»

Чешне къалазва…»

Им гьикI хьайи кар

ЯтIа, хьана сир.

Алахъна халкьар

Ийиз а сир чир.

Акъатна са ван:

«Гузва бадеди,

«Хьухь –лугьуз, – инсан»,

Пенси Кердедиз».

Мад са ван – хуьруьк:

«Хиве дидеди

Кьунва мобильник

Къачун Кердедиз».

Мад цIийи ван-сес:

«Хиве бубади

Кьунва «Мерседес»

Къачун гададиз».

…Хабар никай гун?

Вахакай гъвечIи,

Къалп хабаррин чIун

Эх тавур вичи!

Руша кушкушна

Бадедин япал:

«Керде за бушна,

Акъудна амал.

Ам авай кIвализ

Худда твадай кьиф

Ахъайна за, чиз

Адан пад зайиф.

Кьиф халисди хьиз

Хьана язухдиз:

КичIела тадиз

Гьахьна сандухдиз!

Чир хьайи чIавуз

Зи фендинин сир,

Акъатна цавуз:

«Чирда за ваз, чир!»

За лагьана: «Зак

КягъайтIа са тIуб,

Тач, Керде, за вак

Са мискьални пIупI!

Кьифрекай кичIе

Тирди ваз яман,

За вири куьче

Хабардарда ман».

Хьана Керде мум,

Гардан хьана кIир:

«Минет я, Тамум,

Ахъаймир а сир!

Эциг ви шартI – ам

Кьабулда за, чан.

ТавуртIа, зун – лам!

Ви тур – зи гардан!»

Гана за жаваб:

«Чир ая тарсар,

Бадедиз це яб,

Ийимир фурсар.

Килигиз ая

Вун дахдин чIалаз,

Килигиз ая

Вун бахдин чIалаз.

Стхадиз чIехи

Яб це, хуьх гьуьрмет.

Вахазни гъвечIи

Ахмурмир, гьелбет.

Хак ягъа ламраз,

ГьакI хкваш дана.

Багъдизни салаз

Къуллугъа вуна.

Зайиф гадаяр

Гатаз тахьурай,

Агъуз яз таяр

На кьаз тахьурай!..»

Бадеди суьгьбет

Ахъайна хьрак…

Сиверик, гьелбет,

Жедайди туш рак…

И хабар хуьруьз

ХьанатIани ван,

Ида Кердедиз

Ганач са зиян.

Куьз лагьайтIа, и

Ван тиртIани гьахъ,

Хьанач хьи ерли

Са касни чIалахъ.

Лагьана: «Ихьтин

Кьегьал хциз гьич

Хьунухь мумкин туш

Кьиферикай кичI».

Хьанач гьавиляй

Чи Керде пашман,

Я чIурнач хъиляй

ШартI гъвечIи вахан.

Халис кьегьалдин

РикI туна къене,

Гьар са аялдиз

Хьанва ам чешне.

Сирерикайни

ЛуькIвезмачалда,

Кьиферикайни

КичIезмачалда…

2006

ШУДУРГЪА ВА КАРАПАТИ

(Аялар патал)

Гададин тIвар Чайгъун я,

Аквазва: ам пузгъун я.

– Яда, ана вуч хьана?

Куь ви рикIиз тIуш гана?

– Вуч лугьун ваз, чан халу? –

Зи кьадар я ман, халу.

– Рахаз чIехи итим хьиз,

Аквазвач хьи лигим хьиз?

– Я халу, кар икI хьана:

Шумуда зи рикI хана.

КIвале, хуьре, мектебда

Шак гъизва зи эдебдал.

Бубадиз зун «ЧIадгун» я,

Вахариз зун «ЧIадгъун» я,

Бадедиз зун «Шутхун» я,

Къуншийриз зун «Чапхун» я,

Рушариз зун «Къузгъун» я,

Гадайриз зун «Азгъун» я,

Муаллимриз «Юргъун» я,

Директордиз «Фургъун» я,

Яни «кьведрин» фургъун я,

Зун, гьам ялиз, юргъун я…

– Яб гумир! Вун Чайгъун я!

– Туш, гила зун «Пузгъун» я.

– Вун ахмуррин юкьвалла, –

Бес диде гьи паталла?

– Анжах тек са дидеди

Кьазва зи тIвар бинедин.

– ЯтIа, куьз вун икI жеда?

Себеб авач рикI недай.

– Ава, халу, сад авач,

Лугьуникай дад авач.

– Ханач кьван мад за пер ви, –

Ахъая заз дердер ви.

Зун яш хьанвай халу я,

Тежриба зи дулу я.

Белки, чун са меслятдал

Къвен, ви рикIиз регьятдай.

Ша фин, дуст-кас, эвел чун

Хуьруьн ичIи кимел чун.

Гила анал кас къвезмач,

Дерди-бала гваз къвезмач.

Фида чун, кьве итим хьиз,

Ихтилатрив чи ким хуьз.

– Ша, халу! Зун рази я, –

Чайгъун гила цицIи я.

Халисан кьве лезги хьиз,

Сабур-абур рикIи хуьз,

Фена кимел ацукьна –

Девиррин ял галукьна!

– Гила ая суьгьбет ви,

Артух хьурай рябет ви.

– Вуч лугьун, вуч тан, халу?

Кар икI хьана, чан халу:

Жуваллай кьван тIварар за

Авун кьетIна инкар за.

Дахди хкай векь кьуру

За, тавуна гьекь кьуру,

Туна кьакьан маркуна,

Дахдизни ам акуна.

Лагьана заз: «Къудургъан,

Марк туш им – я шудургъа!»

Бадедин хьар чIур хьанвай,

Фу куз, баде мур хьанвай.

Хьар хана за эвелай,

Расна цIийи цикIелай.

Хьана баде агъургъан:

«Хьар туш им – я шудургъа!»

Вахариз за нинияр

Расна – гьуьруь-перияр.

Кьведни хъуьрез чIагана:

«Шудургъа я!», – лагьана.

Юкьва чинни къуншидин

Жугъун авай жикIидин.

Гъуьргъуь хьанвай михьиз ам,

Садани дуьз техъйиз ам.

Хтуна хьиз цацар за,

Хъувуна ам пайгар за.

Къунши лугьур халуди

Хъверна, зи рикI акъудиз:

– Им жугъун я? Пагь, яда!

«Карапати» лагь адаз!»

Мектебдани рушариз

Хьанач зун мад фурсариз.

За абуруз шиирар

Бахшна – рикIин гиширар.

КIелна, абур чIагана:

«Карапати!» – лагьана.

За зегьметдин тарсуна

Пара зегьмет чIугуна,

ТуькIуьрна лап сарасдиз

За кьватияр кIарасдин,

Пайна абур савкьат яз,

Жуван рикIин са пад яз,

Классдавай гадайриз,

Багъишдайвал стхайриз.

Хъверна зал: «Туш кьватияр

И ви карапатияр!»

За гьисабрин тарсуна