Нехирбанни лекь 4 страница

– Ам лекь я. Адак квайди ви чан туш кьван... БацIидин чан кьванди, – Шагь-Буба халудиз Цавдаран кьилел атанвай бедбахтвиликай дерт хьанвай.

Зи рикIени велвеле авай. ИчIи хьанвай цав залан пар хьиз къуьнерал илис жезвай хьиз тир. НуькIвер авачиз тушир, амма абурувай са лекьревай хьиз цав ацIуриз жедач. Амма Цавдарал чан аламай. Зи умуд ада цавал чан хкидайдак квай, зи умуд Шагь-Буба халудикни квай, лекь къутармишайтIа са гьада ийидай ва гьикI ийидатIани гьадаз чизвайдак за умуд кутазвай.

Тенфе бадедин хъелни элекьнавай. Цаварилай, дагъларилай цIар илитIзавай такабурлу къуш икI усалдаказ кIвачерик аватуникай гила къаридизни дерт хьанвай хьиз авай. Ам мад тIуб сивив тухвана, кьил галтадиз амай. Яраб ада куькай фикирзавайтIа? Икьван чIавалди вичихъ авай лайихлу са мидя икI чилел ярх хьуни гила вичин, яни къаридин уьмуьр ранг алачирди авуникай хияларзавайтIа? Гила ада низ гьараярда, къурхуяр гуда? Низ ви­чин рикIин хцивал къалурда? Тфенг низ къалурда? И яйлахринни чуьллерин, дагъларинни къванерин арада чка кьунвай тек юрдунихъ ам хуьз алакьдай жанлу иеси амайди гила къариди низ къалурда? Ваъ, лекь галачиз адаз гзаф сугъул жеда, ам амайдалайни гзаф кьурада, агаж жеда.

– Валлагь, заз кьейдан гила язух къвезва, – эхирни гаф акъатна къаридай.

– Къала чукIул, идан кьилни хиритI хъийин, – Хелеф халудиз лекь тукIваз кIaнзавай, ам Шагь-Буба халудиз килигна. – Таза бацIидин якни лекьрен як санал тIуьрла, гзаф кфетлу я лагьана ван хьайиди я заз. ТуштIа, хъфейла Назим духтурдивай хабар яхъ.

– Назим духтурдиз жуван кьил къалура! – Шагь-Буба халу, чилеллай хкунилай цIил алудна, адалди Цавдаран кIвачер кутIуниз эгечIна.

– Byна вучзава? – Хелеф халу гъавурда акьунвачир.

– Маскавдиз тухуда, вуна ягъайди я лугьуда, – Шагь-Буба халуди фуфайка алудна.

Цавдара вилер ахъа хъувунвай. Абур къацу тавни рехи тав акахьай тайинсуз рангунинбур тир, лекь вич вичел хтанвай, амма ада вичин кьилел вуч атанватIа бажагьат аннамишзавай. Ада исятда гьиссзавайди ханвай луван къати тIал тир жеди.

– Ма яхъ зи лаш, – лагьана заз Шагь-Буба халуди. Вичи лекьрел фуфайка алчудна, ам са къвалахъай кьуна хкажна, муькуь гъилив Цавдаран кьил гардандилай кьуна. Хъша, чаз ина хъийидай кIвалахар амач.

– Вув-в-в, я чан Шагь-Буба, икI хьанач хьи! Види рикIивай яни? Ша са кьас фу неъ. За жувавай жедай са цIусни авунва...

– Ваъ. Хъел къвемир. Маса сеферда неда. Ви хтул хтайла неда. Ненни ийида, лап хъванни ийида. Камал халудин крчунай!

– И аялдикай айиб хьана, – захъ элкъвена Тенфе баде. – Атайла, са истикан чайни тагана рахкурна лугьудачни?..

– ЯтIа фена яд хъурай булахдай, – лагьана Хелеф халуди. – Лекь кьурди зун, чаяр, тIуьнар-хъунар ибуруз! Цан цайидаз цуру нек, тIумбул ягъайдаз фири нек!

– Яд за хъванва, – лагьана за Хелеф халудиз, зазни адан зарафатар шит хьанвай.

– Ма и кьей бацIи хьайитIани хутах. Гуьзела квез са хуьрек авурай. За ая лагьайди я лагь... Къала за фена са чанта жагъурин...

– Ваъ, ваъ, инжиклу жемир, – Шагь-Буба халуди ам акъвазарна. – БацIи ваз амукьрай, адаз жува са чара аку, – Ахпа ам Хелеф халудихъ элкъвена: – Хам алажна, бацIи акъатIна ахлад.

– Зи туьтуьнилай гьам фидайди яни? – лагьана, Тенфе бадеди.

– АкI ятIа, туьтуьнилай вуч хьайитIани фидайдаз це, – лагьана, Шагь-Буба халу Хелеф халудиз килигна.

– Эхир вайни са акьуллу гаф акъатна, – секиндиз ла-гьана Хелеф халуди.

– Къахчу, Хелеф, ваз хьурай, – Тенфе бадедиз язух бацIи чандилай алатна лугьуз регьят хьанвай хьиз тир. Ада бацIи Армиядавай хтул патал хуьзвайди тир, амма кьисмет хьанач. Хтулдиз кьисмет тахьайди Тенфе бадедиз кIан хьун таб кIвалах тир.

– Лекьрел гъалиб хьайиди ичIи гъилив рахкурун гунагь я. Гена дуьньядал са тIимил кьванни гьахъ алама, – Хелеф халуда бацIидин кьулухъ кIвачер кьуна, ам хкажна. Ахпа Шагь-Буба халудин къвалак квай Цавдарахъ элкъвена рахана: – Ваз кьаз кIан хьайиди заз гьатна! Лекь вун туш, зун я, зун! – Ам уьфт ягъиз-ягъиз атайвалди хъфена.

Шагь-Буба халудини са гафни хълагьнач. Чна Тенфе бадедиз сагърай лагьана, кьил ЧIехи-вацIун муьгъ галайвал вегьена.

Заз Цавдаран язух къвезвай. Шагь-Буба халуди, лекьрез тIар жез кичIела, ам са акьван чуькьвена кьунвачир. Цавдара гагь-гагь кIвачер хъуткьунарзавай, ахпа мад кис хъижезвай. Аквар гьалда, ада беденда, кьиле, лувара тIал гьатзавай. ТIал са жизви секин хъхьайла, ада чабалмишни ийизвайтIа? Белки, адаз дартмишна вичин бедендавай тIал акъудна гадариз кIанзавайтIа? Гагь-гагь Шагь-Буба халудин гъилевай кьилни хъуткьунарзавай. Амма я кIвачеривай, я кьиливай вичиз са чарани ийиз тежедайди чир хьайила, са файдани авачирди акурла, ам мад вичин вайгьалдиз муьтIуьгъ хъжезвай. Заз адан вилерай аквазвай хьи, адаз ханвай луварини, кьилелни бедендал алай хирерини кутIуннавай кIвачери гузвай тIарвилелай гзаф тIарвал адан рикIиз къе лекьрез вич ихьтин ажуз, вичивай вичиз са чарани техжезмай гьалдиз атуни гузвай. Адан вилерин деринрай, гьиссзавай тIалдинни пашманвилин хашлавдилай анихъай, адан такабурлувал ва адаз кьуд пад, чун, зунни Шагь-Буба халу, – Хелеф халуни, Тенфе бадени адан рикIелай фенвач жеди, – дакIан тирвилин лишанар аквазвай. Адан рикIе мад гьихьтин гьиссер, ниятар авайтIа кьатIуз хьун четин тир... «Эгер ацIай квар гваз Халиса пакамахъ гьалтнайтIа, и къенин мусибат тахьун мумкин тир...» – фикирнай за.

Амма Цавдаран мусибат са гьа и хьайидалди акьалтI-начир...

Шагь-Буба халудин гьаятдал татай кас хьанач. Абур са кIвач айвандин кьилин гъварцик квай херекдал кутIуннавай Цавдараз килигиз къвезвай.

– Валлагь, вун зурба я, Шагь-Буба. Чаз садрани лекь кьуна акурди туш.

– Ам за кьурди туш, – жаваб гана Шагь-Буба халуди. – Хелефан кар я.

– Хелефа кьуна?! – шаклу хьанвай жемят. – Жери кар туш!

– Зи чIалахъ туштIа, Къудратавай хабар яхъ.

– Эхь, гьакI я, – тестикьарна за.

– АкI хьайила, Хелеф Игитвилин тIвар гуниз лайихлу я.

– Адаз вичиз Ленинан орден кIанзава, – хъуьрена Шагь-Буба халу.

– Валлагь, къабачи ятIани, скрумни я, – лагьана сада.

– Хелефавай кьаз жедайдакай лекь жедайди яни? – рахшанд хъувуна са масада.

Жемят хъуьренай.

– Далудихъай фена, чинеба ягъайди я ада, – лагьана за.

Амма за гафар кваз кьурбур бажагьат хьанай, Хелеф халудин тIварцIи Цавдаран лекьвилин дережа агъузарнавай. Эгер ам Шагь-Буба халуди кьунвайтIа, язух Цавдар икI виляй аватдачир жеди.

За фикирнай: гьар са инсандин мурад чиливай къа-къатна, кьве гъил кьве лув хьиз ахъайна, азаддиз цава лув гун я, амма и кар адалай алакьзавач, адаз и пай ганвач. Адалай анжах са гьихьтин ятIани вичи туькIуьрнавай алатрин куьмекдалди вичин мурад кьилиз акъудиз жезва. Идаз азаддиз лув гун я лугьуз жедани? Ваъ, аслудаказ лув гунуг я. Инсан вичи раснавай алатдилай аслу жезва; азадвал, винизвал, кьакьанвал гьиссайтIани, адан кьисмет алатдин гъиле ава, алат лагьайтIа буьркьуь я, адаз руьгь авач, адаз инсандин кьилел вуч атайтIани са къайгъуни авач. Гьавиляй инсандиз адакай къурхуни ава, гьавиляй адалай аслуни я... Лекь акI туш. Лекьрен лув гун – азаддиз лув гун я, гьинихъ кIан хьайитIани, гьикьван кIан хьайитIани. Ам вич вичин алатни, алат идара ийизвайдини я. Абурун кьведан зигьинни сад я, кьведан кьисметни сад я, абур сада сад хуьзни гьазур я... Гьавиляй инсанар лекьерал пехил я, гьавиляй абур Шагь-буба халудин гьаятдал Цавдаран магълубвилел хвешивал ийиз атанвайбур хьиз тир. Амма садани им гьихьтин магълубвал я, ам магълубвал яни-тушни лугьузвачир. Гьаятдал атай гьар сада Цавдарак хкуьрзавай, адакай рахшандарзавай, лашар эцязавай. Шагь-Буба халуди абуруз мийир-межер лугьузвайтIани, гъвечIидани, чIехи-дани гьа вичин гъиляй къведайвал ийизвай. Абурун гьерекатар, кьиле алцум тавуна, фикир-фагьум тавуна, ийизвайбур хьиз тир.

Цавдар Цавдар яз амукьзавай. Ам гила михьиз вичел хтанвай, адаз вич аватнавай чка ва гьал чизвай. Ада вичик хкуьрайбуруз жедайвал жаваб хгузвай, ам абурал гадар жезвай, амма кIвач кIевиз кьунвай цIил куьруьвиляй ам са къвалахъди гадар жезвай ва адан ханвай лув, бижгъер-бижгъер хьанвай рехи пцIу хьиз, чилел экIя жезвай, ам лекьрен бедендиз, мефтIедиз, ивидиз муьтIуьгъ жезвачир. Цавдараз и кар чизвай. Ам, ви­чик хкуьрайди мад бесрай лугьузвайди хьиз, аста-аста, са къвалахъди кьулухъ хъфидай. Ам икI кьулухъ чIугвазвайди кIвач кьунвай еб ваъ, ханвай луван тIал тир жеди. Амма инсанриз адан тIал аквазвачир. Абуруз Цавдаран вилер аквазвай, ана вуч аватIа кьатIузвачир. Инсанар лекьерин вилериз килигиз вердиш тушир.

Зун Шагь-Буба халуди маларин духтурдиз эвериз ракъурнай.

– Килигин адавай Цавдараз са чара жедатIа, – лагьанай ада. Амма маларин духтур атаначир.

– Шагь-Бубадихъ вичихъ са кар хьанвайтIа, зун къведай, лагь. Цавун гьайванрихъ галаз зи са алакъани авайди туш, – жаваб ганай маларин духтурди.

Къушарин духтурар авайди яни-тушни заз чидачир. Са гьина ятIани авайтIани, чи хуьре авачирди заз тайин тир. Зи рикIел Назим духтур атана. Зун гьадан кIвалин гьаятдал фена. Гена ам атана. Ада Цавдараз са чарани авуначиртIани, духтурдикай адаз чIехи хийир хьана.

– Ина хьанвай са затIни авач, – лагьана ада, – Ам лекь я! Ам ви жунгав хьиз сагълам я. Лув вич вичелай кхкIудайди я. Анжах хъсан тIуьн це. Им Назим духтурдин адетдин диагноз ва рецепт тир. Амма Цавдараз хийир гъайиди духтурдин маса гафар тир: – Куьне адак ктадмир, адаз секинвал це, – лагьана ада кIватI хьанвайбуруз. Куьн адан вилера авай такабурлувилиз килиг, куьн адан суйдиз килиг! Лув ханватIани, адан лекьвал ханвач! Гьа и кардиз хьайитIани са кIус гьуьрмет ая.

Духтурдин гафари инсанрин рикIер чкадал хканай. Гила абуру Цавдараз фан кIусар, къуьл, бицIи аялри гьатта къенфетарни вегьиз хьана. Амма ихьтин жумартвилини Цавдаран намусдик хкуьрзавай. Ада незвачир. Ам икI са кIвач кутIуннаваз, азадвиликай магьрум яз, нез вердиш тушир. Садлагьана жумарт хьанвай инсанрикай садан рикIелни адаз азадвал гун алачир. Инсанар чпин тIебии хесетдиз муьтIуьгъ тир, яни азадвиликай магьрумнвай чан алай гьар са затIуниз (гьатта инсанризни) инсанар сифтедай чап-чап, гьатта хвешивални кваз килигда, адак хкуьрда, рахшандарда, ухайш лугьуда, ахпа и азадсузвилихъ галаз вердиш жеда ва магьрумнавайдан гьатта язухни чIугвада. Цавдарахъ галазни инсанар гьакI хьанвай. Гила абуру Цавдаран язух чIугвазвай, адаз ийизвай гьуьрметарни язухдай ийизвайбур тир. И кар анжах Цавдара вичи гьиссзавай жеди, икI вичин язух чIугунини лекьрен намусдик хкуьрзавай, гьавиляй ада вичиз гузвай паяр ненни ийизвачир...

Кьве йикъалай Цавдаран патав, магьледин аялрилай гъейри, хкведай касни хьаначир. Адаз азадвал хгун рикIел алайди анжах са Шагь-Буба халу тир.

– Заз аквазва, Цавдар, вуна незвач, – рахадай ам лекьрехъ галаз. – Заз чизва ви рикIиз вуч кIанзаватIа... Ви вил таза якIухъ гала... Къайгъу туш гьамни ваз гьатда… Са тIимил эх хъия… Зи гъиляйни недачни?..Зун ви куьгьне дуст я, хванахва я…

Шагь-Буба халудихъ лекьрен рикI аквадай хьтин руьгь авай. Амма адан вичин рикIе гьихьтин дердер-гъамар, кьилиз тефей хиялар-мурадар авайтIа аквадай кас авачир… Анжах зи чIехи бубани баде хкатайла.... Зунни гьабурухъ галаз... Адан мурадар кьилиз акъудиз жедай тек са кас авай. Амни Урусатдин яргъал са шегьерда авай адан авай-авачир са хва Севзихан тир. Шагь-Буба халу хуьруьз хтунни гьа Севзиханахъ галаз алакъалу тир. Адаз вичин хва тамамдиз, хзанни галаз, хуьруьз хтана, чIехи бубайрин юрдара яшамиш хьана кIанзавай, тухум хайи чилел давамарна кIанзавай.

Севзихан, вичи вичиз, дидедизни бубадиз хабар авачиз хзан кутурдалай кьулухъ, анжах садра – диде кьейила – хтанай, Анжах са вич. Хзан галачиз. Мад ада вичин кьил къалур хъувуначир... Гьар гатуз хуьруьз шегьеррай хуьруьнвиярни абурун бицIи аялар хкведайла, Шагь-
Буба халудин вилни рекьел жедай, ам вичин садрани та-
кур хтулриз гудай муьгьуьббат гьиниздатIа течиз амукьдай. Ада хвани хтулар хкведа лагьана къачунвай са челег чехир хуьзни са шумуд йис тир…

Кьве йикъалай, зун мектебдай хтайла, Шагь-Буба халу чи кIваляй экъечIзавай. Ада чIхи бубадихъни бадедихъ галаз са гьихьтин ятIани меслятар авунвайди аквазвай, вучиз лагьайтIа абурун чинра сад хьтин фикирлувал-къайгъу авай, гьамиша жедай хьтин къуни-къуншивилин къенивални шадвал авачир, абурун чинар – иллаки бадединни чIехи бубадин – пашманвиливни кегькирвилив, ийир-тийир хьанвайвилин хъендив ацIанвай.

– Ни кIантIани вуч кIантIани лугьуй, за жува кьетIнавайвал ийида! – лагьана Шагь-Буба халуди. – Заз маса рехъ амач!

Баде тIуб сиве кьуна амай.

– Ви хирен устIар вун я, – лагьана чIехи бубади. – Жуваз чидайвал ая. Инсанар дуьз гъавурда акьада.

– Ай, кьегьал хва! Вун вахтунда хтана, – чин ачух хьана Шагь-Буба халудин, зун акурла. – Къала акъуд чарни къелем.

Зун, гъавурда акьан тийиз, чIехи бубадиз килигна. ЧIехи бубади кьил эляна, яни: жуваз лагьайвал ая. За чарни къелем акъудна.

– Кхьихь, урус чIалал гьикI жедатIа: «Шагь-Буба кьена. Пака кучудда. Камал».

Зун пагь атIана бадедиз килигна.

– Кхьихь, чан бала. Кхьихь, Шагь-Бубадиз чIехи бубадин тIварцIелай гьа ихьтин тел ягъиз кIанзава. Севзихан хтун патал… Я Аллагь, – дуьа авуна бадеди, – инсанрин вилик беябур жедайвал тахьурай.

За кхьена.

Шагь-Буба халуди зи гъиляй чар къахчуна:

– Гила килигин ам хкведачтIа! Ахпа зун адахъ галаз рахада! – Шагь-Буба халудин гьерекатар кьетIибур хьанвай. – Фена ракъурда!

Ам почтадиз фена.

Нянрихъ хьиз за, айвандин кьиле ацукьна, ЧIехи вацIукай шиир кхьена.

Ахпа заз акуна: чи къуншияр тир чIехи кьве гадади Шагь-Буба халудин гьаятдал кьве чIулав гьер хкана. Абур Шагь-Буба халуди, гадаяр яйлахдиз ракъурна хкиз тунвайбур тир. «Вичин тазиядиз гьазурвилер аквазва», – фикирна за, рикIяй хъуьрез. Заз акI тир хьи, ам вични рикIяй хъуьрезвай хьиз.

Шиир кIарасдин чамаданда эцигна, зун Цавдаран патав фена. Адан патав мад хкведай кас амачир. Ам виридан рикIелай фенвай. Ада вичиз ганвай са затIни тIуьнвачир, Шагь-Буба халуди адаз ядни, са къапуна цана, эцигнавай. Хъванвайни-хъванвачирни лугьуз хьун четин тир, заз акунвачир.

– Неъ, я кьей хва, тахъайтIа вун штIум жеда, рекьида, – лагьана за, адаз мад фан кIусар вегьена. – И гьерерикайни вал кIус-тике гьалт тавуна жеч.

Цавдара зун гьич саймишни ийизвачир. Адаз чизвай: вичин ва вич икI кIурарик вегьенвайбурун арада еке дагьар ава, адаз зунни гьахьтинбурукай сад яз аквазвай. И кьве патан арада, – фикирзавай жеди лекьре, – садрани баришугъвал, рафтарвал хьун мумкин туш. Амма зи фикирдай акI тушир. Я Шагь-Буба халудиз, я заз, я маса садазни (Хелеф халудикай завай лугьуз жедач) Цавдараз душманвал ийиз кIанзавач. Виридан мурад сад я: адан ханвай лув фад ккIун хъувун, дири хъхъун. Ахпа ам Шагь-Буба халуди цавуз ахъай хъийида. Ада гьакI ийида лагьана гаф ганва. Гьайиф хьи, Цавдар гъавурда акьазвачир. Я заз адан чIални чидачир. ЧидайтIа зун адав рахадай, чи мурад вучтинди ятIа лугьудай, адан вичин рикIни, чи рикIни секин жедай. Адан вилерай завай анжах кIелиз жезвайди са кар тир: «Куьне зи намусда эцяна! Куьне зи такабурлувилик хкуьрна! Куьне зи лув хана! Амма зи лекьвилин тIебят, зи руьгь квевай хаз жедачI!»

Шагь-Буба халуди Цавдаран вилерай вуч кIелнайтIа заз чидач. Амма ада залайни дериндиз, дуьздиз кIелдайди заз чизвай. Амма исятда Шагь-Буба халудиз лекьрен къайгъу чIугвадай вахт авачир. Адан къайгъуяр масадбур хьанвай ва чебни гзаф къалин тир...

Пакадин юкъуз нисинилай кьулухъ Шагь-Буба халудин гьаятдиз адан эр-умуд квай, адан хатур авай, гьуьрметлу инсанар кIватI жез эгечIна. Вирини – кьилерал бухари ва женгери бармакар алукIна, хурал везнеяр алай чергес-чухваяр алаз, юкьвара чIуларикай хенжеларни куьрсарна, дамахарнавайбур! Адетдин йикъара абур бачIах бармакар алайбур тир. Къе адетдин югъ туширди аквазвай. Анжах хуьруьн советдин чIехидални, мектебдин директордални, колхоздин седридал, гьамиша хьиз, костюмарни шляпаяр алай, гарданрани кашуяр, яни галстукар авай.

Макьамар ядай устIарарни атана: кьве зуьрнечини далдамчи. Абурув кьве зуьрнедилайни далдамдйлай гъейри, кфилни балабан гвай, вучиз лагьайтIа атанвайбур ма-гьир устIарар тир ва абуруз и алатарни ягъиз чидай, абуруз межлисда чпивай жуъреба-жуьре алатрай авазар ягъиз тадайдавни абур вердиш тир. Чпиз ягъ лагьай макьам ягъ тавун межлис къайи авур мисал жезвай. Кьавалри-устIарри межлис къайи авун гунагь карни яз гьисабдай.

Чи къуншидаллай дишегьлийри Шагь-Буба халудин багъда чIехи суфра ачухзавай. Къацу векьел. Шагь-Буба халудин кIваляйни, чи кIваляйни, Халисадинбурун кIваляйни хъуьцуьганар гъиз элкъвез-элкъвез суфрадихъ эцигзавай, мугьманриз ацукьдай чкаяр туькIуьрзавай.

Зи бадеди маса къари-бадейрихъ галаз чи хьрак и мярекат патал фар чразвай. Шагь-Буба халудин гьаятдин са къерехда кьве дишегьлиди сачун фар ийизвай. Сач къванер эцигна туькIуьрнавай къул хьтиндал эцигнавай. И къул яйлахда нехирбанрин кIвалин цлахъ галай хьтинди тир. Хьра, сачук цIай хуьн патал кудай купI-гилиг, кIарас-тахта са пай къуншийри чпи гъизвай, Шагь-Буба халудиз абур авачир.

Накь Парсар тIулан яйлахдай хкай гьерерикай сад тукIунвай.

Дагъдай хпер хкай кьве жегьилди шишер гьазурзавай, са итимди шурва ийизвай – сач эцигнавай хьтин маса къулал еке къажгъандай бугъар акъатзавай, итимди кепкирни гъиле къуна, ргазвай якIалай каф къачузвай. Вилерилай накъвар физ, чичIекар аладарзавайди, як нажахдив кукIварзавайди, ада авур кIусар кантIунив куьлуь хъийизвайди – вири кардик квай, вири кIубан тир ва гьар сада вичи жавабдар ва чIехи мярекат патал кIвалазавайди гьиссзавай. Аш гьазурзавайбуруни дуьгуь михьзавай, са ни ятIани метелжем гьазурна кIанда лугьуз тади кутазвай, Халисади ва мад кьве pyша таза вергер атIана хканвай, абурукай са хара афарар жеда... Зун гагь идаз, гагь адаз – яни межлисдиз атана агакьнавачирбуруз – эвер хъийиз ката-галтугда авай. Сада заз къулак кутадай кIарасар гъваш лугьузвай, сада атIузвай якIун пад яхъ лугьузвай, сада картуфар аладар лугьузвай, сада кIвачера гьатмир са къерех хьана акъваз лугьузвай...

Зи чIехи буба тамадавал ийиз гьазур хьанвай. Ада тамадавилин кьилин лишан тир карчни гъиле кьуна кIвалахзавайбурук руьгь кутазвай, меслятар гузвай.

Адав гвай карч чи кIвале лап чIехи бубайрилай аламай имарат тир. Адал вири хуьре «тамададин карч» лагьана тIвар акьалтнавай. Садбуру адаз Камалан карчни лугьудай. Хуьре махъер-межлис ва я са маса шадлух хьайила, и карч тухудай – тамадади кьун патал. ЧIехи бубади тамадавал анжах вичин эр квай ксарин, талукь миресрин, мукьва-кьилийрин мехъеррин межлисрал ийидай. Амма карч кIанз атай садазни ваъ лугьудачир. Крчунихъ берекат гала, адал ата-бубайрин незуьр ала лугьудай, гьавиляй ам садбурув вугуз, муькуьбурув вугун тавуна жезвачир, ам вири жемятдин хийир патал къуллугъда авай карч тир... Са мус ятIани лап фад, белки, са агъзур йис инлай вилик ата-бубайри ягъай дагъдин кьунран крчуникай гьа ихьтин берекатлу ва хушбахтлу мярекатрин кьилин ярж хьанвай. Ам гимишдалди чIагурнавай, адал са гьихьтин ятIани сирлу лишанар алай. Гзафбуру а лишанар къадим лезги гьарфар я лугьузвай. РикIивайни, садра чи кIвализ гьа и карч ава лагьана атай са алимди адаллай лезги гафар кIелни авунай.: «ИчIи ятIа ацIура, ацIанватIа ичIи ая». И гафарни хуьруьн гъвечIи-чIехидаз мисал хьанвай. Исятдани межлисдик атанвайбуру чIехи бyбaдиз лугьузвай:

– Ви гъилевай ичIиди ацIур ая тIун, тахьайтIа ада фер гуда.

– АцIур акатайвал авуна виже къведач, гьадазни сабур герек я. Куьне куь сабурдай фер акъудмир, – лугьузвай чIехи бубади. – И Шагь-Буба вутI хьанва?

Шагь-Буба халу гьинава садазни чизвачир. Гьар сад вичин карди желбнаваз, абуруз межлисдин тахсиркар гьинихъ алатнатIани акунвачир.

Мугьманар къвезмай. Атай-атайда, чпелай вилик атайбуру хьиз, хабар кьазвай:

– Ина вуч хьанвайди я? Им вуч мярекат я, садазни хабар авачиз икI садлагьана къурмишзавайди? Вуч кар къейдзавайди я?

Жавабни вирибуруз зи чIехи бубадивай кIанзавай.

– Куь гьаятдал эвериз атайда квез вуч лагьана? – хабар кьадай абурувай чIехи бубади.

– Чаз ша лагьайди Къудрат я, ви хтул, – жаваб гудай абуру. – «Дамахарна, чуру-спел яна, цIийи пек партал алукIна, Шагь-Буба халудин кIвализ ша, ана чуьхуьдай кIвалахар ава» лагьана.

– АкI ятIа гьа чуьхуьнар эгечIдалди эх хъия, ахпа квез чир жеда вуч чуьхуьзвайди ятIа, – хълагьдай чIехи бубади.

Багъда анжах пIинид тарари са жизви цуьк ахъайнавай. Амайбурун тIурар – ичеринни чуьхверрин – анжах ахъа жез эгечIзавай. Дагъдай килигайла, ЧIехи вацI физвай пата, агъада, авай хуьрерин багълара тарари гурлудаказ цуьк ахъайнавайди заз акунвай. Чи хуьр абурулай вине авай, гъакI хьайила, чи хуьруьв гатфарин таъсир яваш-яваш агакьзавай. ЯтIани таза векьеринни сифтегьан цуькверин атирди вичин кар аквазвач лугьун таб тир. Алахьай рагъ аваз, алцифнавай гьавадиз хъчир хьанвай атир гьатта тагъзавай чичIекрин ниэдайни кваз чир жезвай.

– ЭкъечIзава! Жагъун хъувуна Шагь-Буба! – лагъана гадайрикай сада.

Шагь-Буба халу вичин недай-хъвадайди хуьдай кIваляй экъечIзавай.

Ада вилик кваз зурба са челег алабарзавай. Аквар гьалда ада вичин челег хъсандиз чуьнуьхнавай ва гьавиляй ам геждали гьинаватIа чирни жезвачир.

– Гьавадавай атиррикай са атир кимизвай, гила гьамни чав агакьда! – лагьана чIехи бубади.

– Им къе вири хъваз вугун ви хиве ава! – лагьана Шагь-Буба халуди чIехи бубадиз.

– Башуьсте! – лагьана чIехи бубади.

Шагь-Буба халу кIубан тир. Адан чина рагъ авай. Адан вилера хъвер авай. Им атIа тел ягъай Шагь-Буба халу тушир. Бухари бармакни, галифе шалварни, хромдин хахуларни алаз юкьва чIулуник къакъара авай хенжелни кваз ам заз сад лагьай сеферда аквазвай. Ам жегьил хъхьанвай, гуя адан рикIевай кьван мурадар вири кьилиз акъатнавай.

– Яда, я Шагь-Буба, ина вуч хьанвайди я? Вуч мярекат я? Себеб вуч я кIватI хьунин? – сад-садалай алатиз хабарар кьазвай атанвайбуру, иллаки шляпаяр алайбуру.

– Къе зун хайи югъ я! – чинеба вил акьална Шагь-Буба халуди зи ЧIехи бубадиз.

– ГьакI лагь ман, залумдин хва! ТахьайтIа, «дамахарна ша, чекмейриз мазь яна ша» лугьуз, инсанрин кьил эл-къуьрнавай... Мубарак хьуй!

– Садрани къейд тийидай хайи югъ къе къейдун ви рикIел гьикI акьалтайди я? – алатзавачир адалай суалар гунал рикI алайбур.

– Къе Севзиханни хкведа, – гила Шагь-Буба халуди абуруз таквадайвал вил заз кIанчI авуна. – Тайни вердишарун жезва, халудал кьил чIугунни,

– АкI ятIа хъсан я. Мубаракрай! Рекьеллай вилер тух хьурай! – рази хьанай суалчияр.

Зи рикIиз садлагьана кичIевал янай. Заз Севзихан техкъведай хъиз авай. «Ам хкведайвал ая, чIехи дагъ!» – рикIяй дуьа авуна за Шалбуз дагъдиз. Амма Шагь-Буба халу хва хтунихъ агъанвай, адаз ихьтин инанмишвал гьинай атанвайда тиртIа лугьуз хьун четин тир.

– Сятдин цIикьведаз самолет Магьачкъалада ацукьнаватIа, такси кьуна хтун хьайитIа, ам сятдин кьудаз гьа инал жеда, – лагьана Шагь-Буба халуди. Ада вири гьисабар кьунвай.

– Хъша лагьанвайди яни? – генани суалар кими жезвачир.

– Эхь, тел янавайди я...

ЧIexи бубади, гъилевай карч юзуриз, кIватI хьанвайбурун суалрикай къунши хуьз алахъзава:

– Бес я кьуру рахунар! Сятдин кьудар жезва! Экъеч1 вири багъдиз! Гадаяр! – эверна ада тIапахъанар яз тайинарнавай гадайриз, – и челег суфрадин кьилиз алабара, эгер квез анай затI-матI гьалтна кIанзаватIа.

– Чна ам гъилерал-тупIарал кьуна тухучни! – гадайри буйругъ цавун кьиле тамамарна.

– УстIарар! – чIехи буба кьавалрихъ элкъвена: – Ягъа садра «Хеб цIаракай»! – им тамадади межлис ачухна лагьай чIал тир.

УстIарри аваздалди вири цавар къачуна. Макьамдии вири мугьманар суьгьуьрда тунвай. Гьар сад вич алай чкадал аламай, абур макьамдин сесери яргъариз тухванвай. Абуруз гьар садаз и макьамдин тарих чизвай: мумкин я, абуру гьар сада и аваздихъ алакъалу вакъиаяр вичин руьгьда гьатнавайвал рикIел хкизвай, амма вирида адаз баян сад хьиз гузвай...

Дагъда xипep хуьзвай са жегьил лезги чубанди и аваз вичин цIийи сусаз бахшна туькIуьрайди тир. Макьам акьван ширин ва назик тир хьи, гьатта хперизни кваз ам хуш хьанвай: дагъдин къацу этегра чкIанвай суьруь, и аваздин ван галукьайла, хтана чубандин патав кIватI хъжедаай. И аваз лапагар патал суьруь санал кIватI хъхьунин, ахгатунин лишан-хьанвай. Адан гъар са сес кьакьан михьи гьиссдив – хайи дагълар ва хайи кIвале къулан цIай хуьзвай вафалу дишегьли кIан хьунин ва вичихъ часпарар авачир ашкъидин гьиссдив ацIанвай, Гьар сеферда и аваздин ван дагъдин гарари чубандин адахли авай хуьр галайвал гъайила, адан ярдин рикI секин жедай, адаз чир жедай хьи, кIаниди сагъ-саламат я. Ада вичин чубан яр кIвализ хкведай йикъар гьисабдай. Ам инанмиш тир хьи, зулухъди дагъларин яйлахрай арандин къишлахрал хъфирла, жаван гъуьл кIвализ кьакьан суварин атирар, кукIушрин живеринни мур-кIаринни булахрин гьамга-михьивал, лекьерин вафалувал ва такабурлувал, яр акунихъ къаних хьанвай бедендин ялавлувал, ва неинки вири и дереярни яйлахар, гьакIни сагъ са дуьнья, и кьил а кьил авачир алемни ацIуриз жедай хьтин экуь муьгьуьббат гваз хкведа. Амма гьелелиг и гьиссер – тIебиатдин, хайи накьварин, ерийрин, уьруьшрин, къурухрин и пак савкьатар – кIани дишегьлидал чубанди суьгьуьрлу авазда аваз агакьарзавай.

Амма садра лезги чилерин мидяяр атана, абуруз чубанри хуьзвай суьруь чпин чилер галайвал гьализ кIан хьана. Чубанди вичин макьам яна. Хпер суьгьуьрда тунвайбур хьиз элкъвена чпин чубандин патав хтана кIватI хьана. И кардин сир макьамда авайди кьатIай чапхунчийри чубан­дин тупIар атIана ва суьруь часпардин гирведихъ гьална. Абурун гуьгъуьна чубанди иви физвай тупIарин кьатIаралди кфил яна, вичин вафалу аваздин ван акъудна. Амма макьам гьамиша хьиз цIалцIамдиз, гуьзелдиз авахьзавачир, макьамдални хирер хьанвай. Хпериз и макьам масад хьиз авай абуруз адакай чпиз чидай макьамдин ухшар лап тIимил къвезвай ва абур кIанзни-тIакIанз чеб хурук кутунвайбуруз муьтIуьгъ хьуниз мажбур жезвай. Чубандин кьилел атанвай мусибатдикай аян анжах жегьил сусаз хьанай. Ада макьам дегиш хьанвайди, гуьнгуьнай акъатнавайди ва вичин адахлидиз куьмек герекзавайди гьасятда чир хьана. Ада фена хуьруьн итимриз хабар гана. Яйлах галай патахъ балкIанраллаз яракьламиш хьанвай атлуйрин са десте фена. Абуру душманар тергна, хпер яйлахдиз хкана.

Чубанди, хирер сагъ хъхьайла, тупIарин кьатIаралди макьам эвелдай хьиз ягъиз жедайвал вич вердишарна. Ван хьайибуру ада гьа эвеландалайни устаддаказ язава лугъудай. И дуьшуьшдикай хабар вири Лезгистандиз чкIана. Халкьди макьамдиз «Хеб цIаракай» лагьана тIвар гана. Лезги чилераллай кьван вири кьавалар-устIарар патал адакай кьилин макьам хьана, адакай вири агуддай, хайи ерийриз хкидай лишан-ярж хьана. Ашукь хьанвайбуруз адакай чпин гьиссер ачухардай, абур кIанидав агакьардай къуват, ватандивай хьанвайбур патал ам хайи чилин ялни гуьзелвал къалурдай зурба такьат, ватанда чпин хайи мукар мягькемарзавайбур ва хуьзвайбур патал ам вири тупламишзавай, вири са рекьел гъизвай гьиссдин чешме хьана.

Гьавиляй зи чIехи бубадиз и макьам хуш тир. Адахъ галаз рази тушир са касни хуьре авачир ва хьунни авуначир. «И макьамдин тIварцIе ажаиб са сир ава, – лугьудай чIехи бубади, – гьар са лезги хва синагъ авун ава. Макьамдин тIварцIе фикир кьиле кьван лугьун тавуна туни лезги рухваяр уьмуьрдин цIарарай хайи чилин сергьятрин гьи патахъ алгъидатIа, фидатIа килигзава, хайи чилин девлетар рухвайри гьи патахъ ийидатIа ахтармишзава, ватандин архавал авуна кIани гьар сад ягьдин гьуьндуьрдин цIарцIин гьи патаз элячIдатIа чирзава... – веревирдер ийидай чIехи бубади ва алава хъийидай: – Хеб цIаракай – гьи патахъди? Чи патахъди! Чна чи чилин девлетар хвена кIанда, ам мадни баркаван ва авадан авуна кIанда! Чи рухваяр гьина, гьи яргъара, гьи чилерал хьайитIани, герек абурун крарай чи чилин ягь, чи халкьдин немусдин гьуьндуьрар акван, герек чи рикIе гьамиша «Хеб цIаракай» макьамди ван ийин, герек ам чи рикIелай садрани тефин!»

Къавалри илигна язавай. Кьве зуьрнедай. Сада ма-кьамдин кьилин везин-хвал тухузвай, муькуьда зил кьазвай. Зуьрнейрай и макьам ягъуни адаз чIехи гурлувал гузвай, вучиз лагьайтIа зуьрнеяр чIехи межлисар патал, халкь гзаф авай мярекатар патал туькIуьрнавай алат я. Кфилдай и макьам ягъун – баябан чуьлдихъ-яйлахдихъ галаз кьада. Кфилдин сес ашукь хьанвай рикIин сес хьтинди я, ам язавай касдинни а макьам низ талукьарнавайди ятIа гьа касдин рикIерин гьиссер сад ийизвай, кьилдин муьгьуьббатдин кесерлувал авай алат я кфил. Гьавиляй «Хеб цIаракай» макьамди кфилдай муьгьуьббатдин авазди хьиз ван ийида, а макьам вичин бинедайни гьахьтин аваз яз, ашкъи-муь-гьуьббатдин нагъма хьиз арадални атанвай. Балабандай и макьам ягъунихъ кьилдин мана-метлеб ава. Кфилдай язавай и макьамдиз гъурбатра авайбуруз яб гуз кIан жеда, а чIавуз и макьам къураба хьанвай рухвайринни рушарин рикIин гьарайдиз, ватандихъ ийизвай ялвардиз элкъведа... Амма къе рахазвайбур зуьрнеяр тир. Абуру инал кIватI хьанвайбурун садвал, мукьвавал, сихвал къалурзавай. Макьамдикай инал кIватI хьанвайбурун гиг хьанвай.

Кьве зуьрнечидини, чеб ацIай-туькме ва аскIан итимар яз, хъуькъвера уф туна, вилерни акьална, акI рикIивай язавай хьи, абурун рикIел бажагьат чеб авай чка аламай, абуруз гьардаз вич дагъдин хурал хпер хуьзвай чубан хьиз авай жеди, я туш, вилер акьалнавай абуруз и чIун галай, умун ва юмшагь авазди кьуд патай инсанар са чкадиз кIватIзавайвал ва абурун чIарар цаз-цаз жезвайвал, рикIерик лувар акатзавайвал, яшайишдин бед къаришмадай ртIанвай ва юргъун хьанвай руьгьер гьикI алциф жезватIа аквазвай жеди ва икI акуни абуруз хуш гъизвай ва абурув вилер ахъайиз тазвачир жеди. Абурукай анжах са далдамчи уях тир. Ада, кIарар далдамдал гьалчиз, хуьруьнвийриз кьил элязавай, кьуд пата вил экьуьрзавай, макьамдикай кеф хкудиз ара-ара кьил галтадзавай. Амма гъилери анжах макьамдиз муьтIуьгъ яз кьилди кIвалахзавай, абуруз чпин иесиди куьз вил вегьизва, куькай фикирзава са къайгъуни тушир. Далдамчиди Шагь-Буба халудин мярекатдик атанвайбурун чинра сад садаз истеклу хьунин, мукьва хьунин лишанрикай кфет хкудзавай, абур икI руьгьдалди жумарт авунин себебкаррикай сад вич хьунин такабурлувал гьиссзавай. Адаз аквазвай хьи, садазни фена гьазур суфрадихъ ацукьиз кIанзавачир, виридан вилери макьам давам хьун тIалабзавай. Адав гвай далдамдин тIарам, амма кьелечI ва мягькем, кIарар акьадай кьван лацу хьанвай хамуна, вични са виш йис инлай вилик тукIур цIегьрен хамуна, макьамдив кьадайвал акьазвай къекъвей кьилер галай кIарарни, налугьуди, далдамчиди гьалчзавайбур тушир, гуя абур аваздин суьгьуьрди хамуна жизви эцягъиз кьулухъ хъийизвай…Са гафуналди, и макьам вири кьуд пад чIехи муьгьуьббатдив, хайи кIвал, хайи чил ва и чилеллай кьван вири чан алай-алачир затIар аннамишунив ва кIан хьунив ацIанвай; адаз яб гайи гьар садан рикIел уьмуьрдин шад ва пашман декьикьаяр, йикъар, йисар хквезвай, абурун вилерикай чпин гьеле кьепIерамай куьрпейрин ва фадлай хуьруьн суpapa ферикъат хьанвай багъри ксарин къаматар карагзавай; и макьамди инсанриз лугьузвай: кьепIинилай сурал кьван гьар садаз са тайин мензил ганва, ам акьван яргъи, еке туш, амма ана, куь рикIиз кIан хьайитIа, ахьтин чIехи крар, хъсанвилер ийиз жеда хьи, абуру ви тIвар, ви руьгьдин давам хьун, и макьам хьиз, несилрай несилриз, асиррай асирриз тухуда, абуру ви килфетрин, ви халкьдин, ви чилин садвилизни сагъламвилиз къуват гуда…