Эпилогдин чкадал

За хциз гайи гаф кьилиз акъудна: и повесть кхьена. Кхьейди кIел хъувуна, за фикирна: «Гъил элкъуьр хъувуна кIанда». Гьа икI са шумудра за адал кIвалах хъувуна, зун патал лишанлу са затIни рикIел хкун тавуна амукь тавун патал. Эхиримжи сеферда адаз вил ягъ хъувурла, за ам эпилогдалди чIагур хъийиз кIан хьана ва ихьтин гафар кхьена:

«Уьмуьр давам жезва. Адан чарх элкъвезва.

Цавдаран къванцел маса лекь ацукьнава. Тенфе бадедин бацIийриз адан птулар килигзава. БацIиярни, птуларни шумуд аватIа заз чидач.

Севзихан хтанач. Амма лекь ацукьай чкадал цIакул аламукьда.

Шагь-Буба халудин хтул, Севзиханан са хва тамамдиз хуьруьз хтана, ада чIехи бубадин ацахьзавай кIвалел чан хкана. Ам тамададин карчни гваз хтана. Къе-пака чи хуьре адан мехъер жеда. Тамадавал ийиз заз хъша лагьанва…ИчIи ятIа ацIура, ацIанватIа ичIи ая…»

За и гафар вири крар жуван рикIиз гьикI куьтягь хьана кIанзавайтIа гьакI кхьенвай.

Амма Тенфе бадедикайни адан птулрикайни бацIий-рикай лагьанвай гафарилай гъейри, амайбур зи хиялар, мурадар я.

Карч жагъун тахъвур зи чIехи бубади рекьидалди тамадавал хъувунач.

Карч ни къачунатIа тайиндиз чIехи буба кьейидалай кьулухъ чир хьана. За ийизвай гиман дуьзди яз хьана.

Зун студент тирла, Москвадай тIатIилриз хайи хуьруьз хквезвайла, Махачкъаладин аэропортуна самолетдай эвичIна, улакьар акъвазарнавай чкадал атайла, зун Лезгистандихъ хъфизвай машинар гьинал алатIа къекъвена.

– Юждаг! Юждаг! – гьарайзавай са таксистди.

Югъ хурушум хьанвайтIани, адан чин акунни кумаз заз ам чир хъхьана. Адаз зунни чир хъхьана.

– ГьикI хьана? Ви чIехи бубадив Севзихана пул вахганани?

– Вуч пул?

– Бес ада Севзиханав карч вуганачирни? Маса гун патал.

– Карч пуларивай эвез жедайди тушир, – лагьана за. – Севзихана ам чуьнуьхайди я.

– Пулдивай эвез тежер затIни авайди туш, – Севзихана авунвай чуьнуьхуникай адаз са къайгъуни хьанвачир.

– Авайди я, гзаф затIар авайди я.

– АкI ятIа за ваз зи машин теклифзавач, кесиб чIехи бубадин кесиб студент хтул. Ахлад Юждагдиз кIвачи-кIвачи! Завгар! – хъуьрена ам.

– Зун Юждагдиз ваъ, Лезгистандиз хъфизвайди я, – зун адан машинда гьавая акьах лагьанайтIани акьахдачир, вучиз лагьайтIа заз ам Севзиханан са кьатI хьиз тир...

Зи бадеди вичин эхирдалди чи кIвални, зи кIарасдин чамаданни хвена ва, вич рекьидайла, чи кIвал, Шагь-Буба халудин кIвал хьиз, ичIи яз, ракIарал дапIар алаз тамир лагьана заз веси авуна.

Гьар мумкинвал хьайила, зун хайи кIвализ хъфизва ва эхирни са сеферда зун анай шегьердиз хкведач, вучиз ла-гьайтIа яшар чIехи жердавай заз ЧIехи-вацIун ванни, Шалбуз дагъдинни, Яру дагъдинни, КIелет дагъдинни Гетин дагъдин акунарни бес жезвач ва исятда зун гъавурда масакIа акьазва, дериндай, лап дериндай за абурун гьайбатни такабурлувал аннамишзава.

Заз хайи кIвалин чим бес жезвач.

Багъри ксарин сурарни зал вил алаз гъамлу яз акъвазнавай хьиз я заз.

Шегьердин ката-галтугунин, гургьагурдин къати ван-сес, гьарай-эвер куьтягь хьана, йифиз ахварикай кватна, ахвар ханваз, амма кьасухдай мичIнавай вилер къава акIурна ахвариз хъфиз алахъунар ийидайла, зи япара багъри сурари эвердай ван гьатда: «Чун рикIелай алудмир! Чун га­дармир!» Гьабуруз зун жувни бес тежезвайди гьиссда за. «Ваз абур вун абуруз буржлу тирвиляй бес жезвач, – лу-гьуда за жува жуваз. – Вун абуруз бес тахьун ваз а сурара авайбуру чпел чан аламаз чпивай жедайдалай артух муьгьуьббат, чим, инсанвал гайивиляй ва, абурал чан аламайтIа, абурун руьгьдин жумартвилер генани артуханбур, чIехибур жедай...»

Гьа и фикирди зав яшамиш жез тазва, зи уьмуьр манадив ацIурзава, чан алай ва заз багьа зи багърийрихъ за
ийизвай муьгьуьббатлувал артухарзава.

«Хеб цIаракай» макьамдихъни вил хьанва зи. Ам ягъиз жедай халис устIарар, зуьрнечияр лезги хуьрера лап кьит хьанва. Амма йиферин секинвиле гьа макьамдин ванни зав агакьзава. А ван датIана зи япара ава.

Мад са карди заз секинвал гузвач: Севзиханан тIишиз гилалди зун са гъуд буржлуз ама.

Тенфе бадедин хтулди ЧIехи-вацIал хъсан мягькем ва гьяркьуь, кьезил машинривай физ жедай хьтин муьгъ эцигнава.

ЦIару япарал залан хьанва, вичин устадвал, квадарнава. «Камалан карч квахьначиртIа, ам биши жедайди тушир», – лугьузва хуьруьнвийри.

Хелеф халу гьикI хьана лугьун мумкин я куьне. Лезгийри лугьудайвал, лап кIанчI хьиз ава. Гила адакай хуьруьн фекьи хьанва. И мукьвара заз адан чар атанвай: «Хуьре фекьивализ кIандай садни хьанач, халудин. Гьавиляй и кар за жуван хивез къачуна. Вири хуьрера-шегьерра фекьияр жезвайла, мискIинар туьхкIуьрзавайла, чи хуьр масадбуруз виляй ават тавун патал авур кар я. Диндикай, имандикай вуч ктабар аватIа заз рахкура, я жув хкверла гваз хъша. Ваз суваб жеда, – кхьенвай ада чарче. – Ахпа мад са тIалабун ава, чан халудин. Анра Къариб гьуьлуьн кьилдин еке карта, адан шикилар ва адакай кхьенвай ктабар аватIа, къачуна рахкура. За ваз сувабар кьве къат артух кхьида. Къариб муаллим лугьудай а флан икI хьайи хци зи хтулрин кьилел кузвайди са цIай я: Къариб гьуьл къалур! Къариб гьуьл къалур! – лугьуз...

Я тахьайтIа, ваз ана абразавандин министир чидайди ятIа, адаз чи хуьруьз гиграфидин са жегьил муаллим рекье тур лагь Къариб эвезун патал. Ам эвездай кас инрай жа-гъизвач...» 2002

ЧIАРАВ

Гьикая

Гьар жуваз са жизви мумкинвал хьайила, зун шегьердай хуьруьз ялгъуз амай бадедал кьил чIугваз хъфидай. Мус хайи накьварал хтайтIани, зун чи кIвализ Къацу ратIралай яна хъфена кIан жезвай. Гьар сеферда инал ахгакьайла, заз вахт терсина элкъвезвай хьиз ва зун аялвилиз гьахь хъийизвай хьиз жедай. Налугьуди, алгъай гуьнедал ферикъат хьанвай дагълух хуьруьн юкьвал алай и гъвечIи тIулахъ са гьихьтин ятIани суьгьуьр ава. Жемятдин сивени гьамиша къацу чIур алай и майдан незуьр алай чка яз гьатнава. Ихьтин галайвилер авунин себеб, белки, и чка са мус ятIани къадим вахтара югарар гатадай рат-харман хьайивиляй ятIа? Белки, аялар къугъвадай чка кьацIун тавун патал ва абурун паквилизни михьивилиз барабар яз амукьун патал инсанри Къацу ратIраз незуьр алай чка я лугьузвайтIа?.. ГьикI лагьайтIани, вуч лагьайтIани, инсанар гьахъ я.

Зи аял вахтара, ачух, рагъ алай йикъара, Къацу рат гьамиша аялрай ацIана жедай. КIинтI-лашни, туп-лашни къугъвадай чун, маса жуьреба-жуьре къугъунарни ийидай – гадайри кьуршахар кьадай, гагь-гагь кIекер хьиз ккIунни ийидай, амма чи акьунар яргъал фидачир, вучиз лагьайтIа Къацу ратIран кьилеллай кимел гьамиша чIехи итимар жедай. Абуру ван элягъун бес жедай – ккIиз гатIумайбур, сада садаз са маса кутугай чкадал ва вахтунда дуван аквада лугьуз, гьелягьар кьаз-кьаз, къакъат хъийидай, чIехибурун гафунал гаф эцигдай ва ам япалай авун жуьрэт ийидачир. Са гафуналди, аялар кимин итимрин гуьзчивилик, абурун тербиядин куьлгедик хьунини Къацу ратIран дережа хкажзавай.

Гзафни-гзаф, иллаки гатфарин алахьай йикъара, инал гъвечIи гадайри цIийиз хьанвай таза кIелер акъуддай. Аялрин шад ванерини кIелери ийидай ширин ва назик гьарайри Къацу рат генани бахтаварвилив ацIурдай.

Амма гила хуьр чир хъжезмачир. Вири дегиш хьанвай. Къацу ратIрал къе, гатфарин азгар югъ ятIани, са касни алач. Винидихъ галай кимни ичIи я. Хуьрни яд иличай хьиз секин я, гуя ина са касни яшамиш жезвач. Анжах са ЧIехи-вацIун ван къвезва, налугьуди, ам акъваз тийиз авахьна физвай вахтунин ван я.

«Ништа, зи аял чIавни и ванци гьиниз гваз фенватIа?» – хиялна за, жуван юргъунвал гьисснаваз. Кьуд пата авай умун ва серинвал квай сефилвили зи галатун генани артухарзавай жеди.

Садлагьана акуна заз: ким галай патахъай агъуз Къацу ратIрахъ ирид-муьжуьд йисавай хьтин гадади чукурзава, адан гуьгьуьнани рагъу гурцIул ава. Куьруь кIвачер бе-гьемдиз мягькем тахьанвай гурцIул гуьзлемиш тавур саягъда, чи хуьруьнвийри лугьудайвал, цавун кьиле алабар хьана, та лап тIулал кьван ам, анцI ягъиз-ягъиз, туп хьиз авахьна. Гадади тадиз ам къужахда кьуна, кап алтадна, чан-рикI авуна. Секин хъхьай гурцIул чилел эцигна, гада тIулал чархар ягъиз эгечIна. ТIарвал рикIелай алатнавай гурцIулни адан гуьгъуьна гьатна.

Эвелдай заз гада саймишиз, адахъ галаз рахаз кIан хьана, амма ам икьван рикI гваз вичин дустунихъ галаз къугъвазвай тегьер акурла, за абурун пак ва тIебии легьзейрин гуьзелвилик кягъдай къимиш авунач. Зун, абуруз килигиз, къерехдив гвай къванцел ацукьна.

Гададини гурцIулди акъуд тийизвай уюн авачир. Гада, чIурал ярх хьана, и патахъ а патахъ алабар жезвай, гурцIулди адалай хкадариз, адал элкъвез чархар язавай. Гада садлагьана чин цавална къах хьана. ГурцIул адан хура вичин вилик кьве кIвач атIумна акъвазна, налугьуди, ида вичи гада ярхарна. И бицIи чандани вичин гъалибвал гьиссдай алакьунар жеда кьван! И легьзеда адав гвай кьван дамах, такабурлувал масад тир!.. Ахпа садлагьана гурцIул вичин тIебии гуьнгуьниз хтанай, адаз вичихъ галаз къугъвазвайди багъри инсан, дуст тирди чизвай. Адал гъалибвал къачунин лазимвал авачирди къалурун яз гурцIулди гададин чиниз мез гана, гьеле ярх хьана аламай дустунал кьве сеферда чарх яна, ам катна. Им ада вичихъ галаз гададизни чукура лагьай чIал тир. Гада и чIалан гъавурда авазвай, ам гурцIулдихъ галтугна, гурцIул, катна, катна, акъваз хьана ва гададал элуькьна. Им ада гададиз мад бягьсиниз эверзава лагьай чIал тир. Ада вегьена гададин шалвардин кек кьуна, «гъу-у-угъ» ийиз вичелди чIугуна. ГурцIулди вич зурба кицI яз гьиссзава, ам вичин кицIвилин гьиссерив ацIанва. Гададик и карди тежедай кьван шадвал кутазва, ада гурцIулдиз къургъар гузва, адак хъел кутаз алахъзава. Адаз вичин гурцIулдикай халис викIегь кицI хкатна кIанзава...

Гадани гурцIул бахтавар тир...

Дехьнен, кимин хурайгъуз авахьайла, гурцIулдай акъатай хци анцI гила зи хура цIугъ яз давам жезвай... ЦIугъ лугьун, белки, тIимил я жеди, зи хура ЧIараван къагьар, ада рикI хъуткьуниз авур къагьар хъиткьин жезвай...

ЧIарав зи кицIин тIвар тир. Лап бицIи гурцIул яз ам заз зи эмеди къунши хуьряй савкьат яз гъайиди тир. Гьикьван зун зи ЧIаравахъ галаз и Къацу ратIрал къугъванай! Гьа и гада хьиз. Гьикьван за ам харуз хвенай! Жува незвайдакай гьадазни гуз! Недай ЧIарава. Мадни хкIанз, чIулав вилер атIумарна, инанмишвилелди заз килигиз, тум галтадиз акъваздай... ЧIулавбур адан анжах са вилер тушир. Ам вич саки михьиз чIулавди тир. Тек са тапацар лацубур тир, налугьуди, абурал зи бадеди храдай хьтин гуьлуьтар ала, лацу гуьлуьтар. Вилерин кьилелни бицIи кьве тIехв алай. Бедендизни ам пурцIух кIел кьванди тир.

За ЧIараваз къулай демекни эцигнавай. Гьаятдин пипIе. Къене хъицикьарни туна. Йиферни чIимел йикъар ада демекда акъуддай. ХъуьтIуьн бязи ачух йикъара, зун мектебда авайла, куьчейра захъ галаз къугъвадай улам гьат тавурла, ЧIарав фена айвандихъ аскIан куьсруьдал ацукьна кьуьзуь кIарабриз рагъ гузвай чIехи бубадин кавалдин кикел ферикъат жедай.

Чи кIвалин патавай фенвай куьче датIана халкь квайди тир: салаз-чуьлдиз физ-хквезвайбур, яд гъиз булахдал физвай дишегьлияр, ламарал, балкIанрал алайбур. Машин-затIни кими жедачир. ЧIарава абур садни саймишдачир. Куьн гьинай я? Гьиниз я? – гьич хабарни кьадачир. Ам хъел кваз анжах тек кьве дуьшуьшда элуькьдай: сад – гьамиша балкIандаллаз физ-хквез жедай къурухчи Эмирчубан халу, садни – хуьруьн почтальон Гуьлбала халу акурла. Амай са касдални ада, са себебни авачиз, ван хкажна заз акурди туш.

Чи кьве мертебадин кIвалин айван мегьежар галачирди тир. Гьавиляй ЧIараваз, чIехи бубадин патав хкаж хьа-йила, айвандин чIередал акъвазна, агъада авай куьчедик квай гьерекат вилелай ийидай мумкинвал жедай. Са сеферда ЧIарава гуьг балкIандаллаз къвезвай Эмирчубан халу пурарай авуднай. Гьар и куьчедай фидайла, Эмирчубан халудиз чи айвандихъ кIицI хьуникай игьтият авайтIани, балкIандин рикIелай, аквар гьалда, айвандин кикел, далдадик, ЧIарав хьун мумкин тирди ва ам садлагьана чIередал пайда хьунин хаталувал авайди алатнай жеди. Кхадай асуннавай айвандин чIере вилик кьве пацун кикерив чухваз, элуькьиз эгечIай кицIин къати ванци балкIандин руьгь адан кьулухъ кIвачерин кикериз авудай хьиз тир: ам кхун хьана, вилик кьве кIвачни цавуз акъатна, далудихъди алукьиз са жизви амай. Вич вичивай квахьай Эмирчубан халудин гъилерай кьенерар шутхун хьаначиртIа, балкIан ярх хьунни мумкин тир. Чилел алукьайди гена са Эмирчубан халу хьанай. БалкIанни алукьнайтIа, ада вичин иесидикай лаваш хьтинди авун мумкин тир. Гена хъсан хьана, Эмирчубан халудал хер-кIацI, хайи чка-затI хьанач. КIвачел къахрагъна, хромдин хахулдай къамчи акъудна, Эмирчубан халу, са вуч ятIани нерай мурмурар ийиз-ийиз, чи гьаятдиз сухулмш хьанай. Якъин адаз ЧIаравалай кьисас къахчуз кIанзавай. Амма ам вуч ЧIарав хьуй вич къамчидин хурук кутадайди! Адан гьич гелни амачир.

– Гьатда вун зи гъиле!.. – сас регъвезвай Эмирчубан халуди.

И агьвалат вичин вилералди акур чIехи бубади спелрикай хъвер ийизвай:

– Туьнт жемир, яда Эмирчубан. Сабурлу хьухь. Са гъвечIи кицIихъ галаз кьил кьач хьи чIехи итимди. Ваз чир хьайитIа, дуст кас, гьар итимдиз балкIандилай аватдай са югъ авайди я.

– ШемпIи кьван авай и кицIивай зун авудиз жезвайди яни?! За жува балкIандилай хкадарайди я!.. – ам, са вуч ятIани мурмур ийиз-ийиз, вич балкIандилай аватдай вахтар гьеле яргъа амайди къалурун яз, кIвач уьзенгда туна, кьезилдиз ва хшкадаказ хкадарна балкIандал хкаж хьана. Къвалара хъел элекь тавунвай иесидин хахулрин дабанар ва галамаз-галамаз ифей къамчи акьур балкIанди кьу-кьудрал куьчедайтIуз чамарнай...

Гуьлбала халудихъ галазни ЧIарав кьунвачир. ЧIехи бубади кхьенвай газетар гваз чи гьаятдал атайла, ам сифте сеферда акунни кумаз ЧIараваз бегенмиш хьаначир. Гьар мус чи гьаятдал почтальон атайтIани, ЧIарава адаз югъ гудачир. Югъ-къандавай вич чIехи ва гужлу жезвайди гьиссзавай ЧIарава са сеферда Гуьлбала халудал кьетIивилелди гьужум авунай. Игьтият патал кьулу-кьулухъ чIугур почтальон гьаятдин са пипIе бадеди гилигар авун патал кIватIнавай жими лакарин кIунтIунал алукьнай. Далу пад кIвачерилай юрфарал кьван чIулав жиржимадай хьанвай Гуьлбала халу, кьулухъай лакарин хурх кIвахьиз-кIвахьиз, газетар авай чантадин чIул гъилел алчудна, ЧIараван винел сухулмиш хьанатIани, арадал затI атаначир. ЧIарава хкадарна лацу кIирерив чанта кьунай ва хъуткьунариз хьанай. Чантада авай-авачирди вири чилел чкIанай. Арада зун гьахьуниз мажбур хьанай. За ЧIарав цура туна, шефте агалнай. Гьарай-эвердал акъатай бадедизни куьчедал хьанвай мусибат акунай. Ада цурай хъиткьин жез элуькьзавай ЧIараваз ахмурарнай:

– Айибар тушни, я кьейди! Вахъ са ацукьун-къарагъун, къуни-къуншивал авайди тушни?! Валлагь, на вун зунжурда тваз тада...

Бадеди кицIиз ахмурар ийизвай жуьредикай хуш татай почтальон генани артух къапарай акъатнай:

– Ам яна кьена кIанзавайди я! Зунжурда туна таракай куьрсна кIанзавайди я! – Почтальон язух къведай гьалда авай. Ам чкIанвай газетар, чарар кIватI хъийиз эгечIна. Зани адаз куьмек гана.

– За фена яд гъида, са гьилле хьайитIани ви далуяр михьи хъийин, – лагьана бадеди Гуьлбала халудиз.

Амма ада бадеди вуч лугьузвайтIа бажагьат аннамишзавай. Ада хъилелди къуьнуьхъ хъивгьей чанта шарпна фена са легьзеда далудик ккIана хкат хъувунай.

– Куь газетар къедлай кьулухъ ви хтулди атана почтунай хутахрай, – лагьана Гуьлбала халуди бадедиз.

– Абур пай хъувунай гьукумади пул зи хтулдиз ваъ, ваз гузвайди я! Жагъана идаз гила шакIурт! – жаваб ганай бадеди.

Почтальон, гафни хълагь тавуна, кьил кIарцIи ягъайди хьиз хъфенай. Гьар къадамдин кьилиз адакай лакадин стIалар кIвахьзамай...

Гуьлбала халу мад чи гьаятдал хтаначир. Ада чи газетар, гагь заз яргъарилай эвериз, гагьни къуншийрин аялрив вахгуз, ахгакьардай...

Ахпа са йифиз ЧIарав квахьнай. Пуд йикъалай ам тум галачиз хтанай. Са ни ятIани инсафсузвилелди атIанвай тумуникай амайди са тIуб кьванди тир. ЧIарав бацIи хьиз аквазвай. Зани бадеди кицIин хер жунадив кутIуннай, амма ЧIарава чи жерягьвилер кьабулначир, ада кIирерив жуна ахлуднай. Вичин хер ада мез гуз-гуз дири хъувунай.

Амма гила са кардал ЧIарав генани кIевиз акъвазнай. Эмирчубан халудизни Гуьлбала халудиз чи кIвалин патавай хъфидай рехъ ада ерли хганачир. Яргъай абурукай нин ван атайтIани, ЧIарав гьаниз фена акъатдай ва элуькьиз-элуькьиз абур чи мягьледайни хъфиниз мажбур ийидай. Абуруз вахтунда ЧIаравакай кьил къакъудунилай гъейри маса чара амачир, вучиз лагьайтIа и гъвечIи кицI хуьруьн итимрикай анжах са и кьве касдал элуькьуни жемятдин сиве жуьреба-жуьре зарафатар, хъуьруьнар арадал гъизвай. Имни гьич. Са кьадар вахт алатайла, чи мягьледин жемят, почтальонди газетар ахгакьарзавач лугьуз, нарази хьанай. Эхирни Гуьлбала халу вичин кIвалах дегишаруниз мажбур хьанай. Хуьряй маса кIвалах жагъун тавур ам фермадал доярвилиз фенай.

Эмирчубан халудин балкIан пехъи хьанай. Ада садра вичин иесидин кIвач кIас авуна. Эмирчубан халу азарханадиз аватнай, эхирни пенсидиз экъечIнай. БалкIан хуьруьнвийри ягънай. Зи чIехи буба Эмирчубан халудал кьил чIугваз фейила, виликан къурухчиди лагьаналдай: «Зун балкIандилай аватай югъ гила алукьна, гила!..»

ЧIараван гележегни экуьди хьаначир. Адан мусибатдин хирер гьеле вилик кумай. Вири галай крар тир. Гуя абур вири жеда лагьана, гьазур хьана акъвазнавай. Абур галамаз-галамаз, тадиз-тадиз кьилиз акъатнай...

Зун са юкъуз, ЧIаравни самокатдал акьадарна, Къацу ратIран къвалайгъуз авахьзавай. ЧIарав захъ галаз самокатдал алаз авахьиз фадлай вердиш хьанвай. Ам, вилик кьве тапацдив рул кьуна, кьулухъ кIвачер тIулаба тахтада акIурна, лаш хьиз мягькемдиз акъваздай. Дуьм-дуьз гьалдайла, адавай вич тим-тикдаказ кьаз жедай, къекъуьнрал гьалтайла, адан пацар ам ян гана ават тавун патал рулдал за жуван тупIарив кьадай...

Низ чидай кьван и юкъуз кимел алай Назир муаллимди зални ЧIаравал гуьзчивал тухузвайди! Къацу ратIрал къугъвазвай кьван аялрин арадай адаз зун аквадайди! Муькуь патахъай килигайла, самокатдаллай кицI таквадайди вуж хьурай? Гьар гьина хьайитIани самокатдаллаз авахьзавай кицIер гьалтдач кьван! Амма аламат жедай кар ам тир хьи, Назир муаллимдиз ЧIарав кицI хьиз хьанвачир.

Пакагьан юкъуз зун мектебдиз фейила, геометриядин тарсуна Назир муаллимди заз доскадин патав эверна. Алатай тарсуна жаваб гана «4» къачунвай завай и сефердани тарс хабар кьада лагьана за умуднавачир. Им Назир муаллимдиз хас кIвалах тушир. За кIелни писдаказ ийизвачир, зун мектебда лап хъсандиз кIелзавайбурун жергеда авай. Амма зун чIехи жердавай заз жуван тарсарин хайи-тахай жез башламишнавай. РикI алай тарсар за чирзавай, кIелзавай, амма гуьгьуьлдив кьан тийизвайбуруз, чара авачиз, жувавай хабар кьадай вахтар гьисс ийиз, алцумиз, гьазур жезвай. Геометрияни «тахайбурукай» сад хьанвай... Назир муаллимди, яргъи нерин кIуфал эцигна чешмегрин винелай заз килигиз, завай са гьи ятIани теорема субутарун истемишзавай. Зун уъ-пIуъ ийиз амукьна.

– Кьве-е-ед! – чIун галаз лагьана муаллимди. – Им бацIидихъ галаз самокатдаллаз авахьун туш, им геометрия я, геометрия!.. Къала дневник!

Класс хъуьрена чIагана.

Хъуьруьнар яргъал фейибур ва гурлубур хьана. Вичи лагьай гафариз икьван хъуьруьнар ярашугъ туширди чизвай муаллим тажуб хьана амай. Идалайни гъейри, ам аялар зал ваъ, муаллимдал вичел хъуьрезвайдан гъавурда акьунвай, амма вучиз хъуьрезвайтIа, адан бейнида ацукьзавачир.

– Ам бацIи туш, кицI я! – лагьана эхиримжи суьреда ацукьнавай «кьведрин гьамбар» Абаса.

Назир муаллим чешмегрин винелай гагь заз, гагь Абасаз килигзавай. Адан вилери «Зун а куьне фикирзавай кьван кицIерайни бацIийрай кьил акъат тийидай авам туш» лугьузвай.

– Тум атIанвай кицI я! – хълагьнай Абаса, вич вахтундамаз муаллимдин дикъетдикай хкудун патал.

– Тем более! – секиндиз лагьана кардин ери-бинедин гъавурда акьур муаллимди, вилер гила зи вилера атIумна хьиз. – КицI хьуниз килигна, ви къимет са баллдин агъузарзава. Къала дневник!

Гила класс зал хъуьрезвай. Муаллимдиз вичин гъалибвал акьван хуш хьанвай хьи, зи дневникда чIехи къуватдивни ашкъидив яру «1» эцигна яргъи, элкъвей гьалкъаяр галай къулуналди тестикьар хъийидайла, дневникдин кьве чар галаз-галаз къазун хьанай. И кьве чар акъудна гадарнайтIани, къиметни къул хьайивиликай гуьгъуьнин кьве чарчини шагьидвал ийидай.

Зи рикIизни и «1», хенжел хьиз, сух хьанай, вучиз лагьайтIа им заз уьмуьрда атай сад лагьай пис къимет тир.

Зун кIвализ кур-пашмандиз хтанай. РикIе са гьихьтин ятIани тайинсуз хъел авай. Хъел заз гагь муаллимдикай, гагьни жувакай къвезвай. Заз акI авай хьи, гуя за са туьхкIуьриз тежедай хьтин гъалатI ахъайнавай. Заз дуьнья дар хьанвай. Гьа и арада зи патав айвандал ЧIарав хкаж хьана. Ам зи кIвачерал алтад жез, заз тумунин кьатI юзуриз, зав агатзавай. Адаз зи рикIикай хабар тир, ада захъ галаз зи дерт пайзавай, заз теселли гузвай. Амма за адан вафалувилиз, дуствилиз кIур гана! За зи хъел ЧIаравал ичIирна. Вири къуватдалди адан къвала за ахьтин са кьуьл эцяна хьи, ам айвандилай фена гьаятдин юкьвал алукьна. Къати анцIни цIугъ акъатай ам чукурна вичин демекдиз хъфена. КицIин гьарайди зун жув жувал хканай. За жува авур гунагь кьатIана. КичIе хьана. За тадиз ЧIараван патав зверна.

За лугьуда – бажагьат сад чIалахъ жеда! Заз акурди акуна – масадаз такурай!

Икьван чIавалди анцI ийизвай ЧIарав, зун атайди акурла, бицIи кьил кьве кIвачин арада туна, рикI къекъя-гьиз, шехьна! Аялдин ванцелди! Лап мукьва касдикай рикI хайи инсан хьиз! Идаз шел лугьун тIимил тир.

Им къагьар тир!

Зун чилерай чилиз фенай. Зун регъуьла кьенай! Заз утанмиш хьанай, зун намусди кана чIух авунай!

– Багъишламиша, ЧIарав-чан! Зи азизди! Зи дуст! – заз гафарни жагъизмачир, зи кIалхандани шел акIанвай.

За сад лагьай сеферда Аллагьдиз ялварнай:

– Чан Аллагь буба, гъил къахчу зи гунагьдилай!

Аллагъдиз зи ван къведайни?! Зи гунагь гъил къахчуз жериди тирни?!

За ЧIарав, къужахда кьуна, чан-рикI ийиз-ийиз, айвандал хкидайлани, адан къагьар элекьзавачир. Айвандал ам, шутхунна, зи гъиляй катнай. ЧIехи буба амачир, ам рагьметдиз фенвай. ТахьайтIа, ЧIарав, белки, гьадан патав фидай. Баде хуьруьвай яргъаз квай сала авай. Чидач, ЧIараваз гьикI чир хьанатIа баде авай чка, ам бадедин патав салаз катнай.

ЧIарав икI текдиз яргъа салаз атайла, бадедин рикIиз зи кьилел са чIуру дуьшуьш атанвайди аян хьанай. Амма ЧIарав залай шикаятиз атанвайди бадедиз чир жедайни кьван?

Бадедиз кIвализ хтайла чир хьанай. За адаз хьайи-хьайивал ахъайнай.

– Я чан хва, сиве мез авачир гьайван вуч лагьана бейкефарда? Ам аваз гьикьван ава? КIел кьванди... – зи саймазвиликай бадедизни кIамаз хьанвай.

ЧIарав мад зав ахгатначир. Зун ам патал кьенвай. За гайи фу-затIни ада недачир, гуя адаз са зун ваъ, за гайи фуни аквазвачир. Ада анжах бадеди гайила недай. За, ЧIарав са патахъ алатайла, адан къапуна ем эцигдай. Ада хтайла емдикай ни чIугвадай, амма тIуьник хев кутадичр. Адаз зи ялни кваз дакIан хьанвай.

Заз амукьайди вуч хьанай?

Сифтени-сифте за самокат хана кукIварнай. Ахпани за геометрия кIелиз хьанай. Хъиляй. Жуваз жаза гун яз. Теоремаяр хуралай чириз фидай зун мектебдиз, амма я рикIе, я кьиле геометриядиз чка хьаначир. Назир муаллимди классдин вилик ийизвай зи тарифрини, ада зи дневникда эцигзавай «кьудрини», «вадрини» зи рикI шад хъийизмачир. Заз абурулай уьмуьрда сад лагьай ва эхиримжи сеферда атай гьа хенжел хьтин «1» багьа хьанвай, вучиз лагьайтIа заз зун маса къиметдиз лайихлу яз аквазмачир...

Са юкъуз чи кIвализ эме атанай... Гьар сеферда ам атайла, ЧIараваз гзаф хвеши жедай. Эме хъфирлани, кицIи ам хуьруьн агъа кьилиз кьван рекье хутадай. Эмеди ЧIарав лап бицIи шараг яз гъайиди тиртIани, адан рикIелай эме алат тавунал зун тажубни тир, гьейранни. ГьикI лагьайтIа, а чIавуз ЧIараван вилерни са акьван бегьемдиз ачух хьанвайди тушир. Адаз кьериз-цIаруз аквазвай зи эме икьван истеклу ва играми хьун аламат жедай кар тир.

И сефердани эме акурла ЧIарава авур шадвилер генани чIехибур тир. Гуя ада икьван чIавалди заз ийизвай майиларни эмедихъ элкъуьрнавай. Ада эмедал ягъай кьван чархар, элкъуьнар-гелкъуьнар вуч тир! Мезни куьрсна, кIирерни экъисна, хъуьрез!

И карди заз теселли гузвай, вучиз лагьайтIа эме атуни ЧIараван рикIевай хер фад-фад сагъ хъийиз тун мумкин тирди хьиз аквазвай заз. «И хвешивилери, белки, адан рикI чIехи ийида, – сабур гузвай за жува-жуваз, – белки, адаз шадвиляй зи тахсирдилай гъил къахчуз кIан жеда...» Амма зи бахтуни гъаначир. ЧIараваз зун аквадай вилер авачир.

Эме хъфидайла, зунни баде ам рекье хутаз фенай. ЧIаравни чахъ галаз хуьруьн кIанел кьван атанай. Анал акъвазнавай автобусда инсанар акьахзавай. Са чка ана эмедизни гьат хъувуна. Автобус чкадилай юзайла, ЧIарава са кьадар рекьиз адахъ галаз чукурна. Элкъвена бадедин патав хкведайла, рекьин патав гвай кIвалин гьаятдай са зурба къамба экъечIна. Ам чанда суй аваз, заландиз ЧIараван къаршидиз физвай. Къамба акур ЧIаравни акъваз хьанай. Хаталувал гьисс авур за гьарайна:

– Ката, Ч1арав! Ката!

– Ма, ма, ЧIаравI – бадеди вичин гъиле са затI авайди хьиз къалурзавай. – Инал ша!

Амма ЧIарав акъвазнавай. Адак, аквар гьалда, къамбадин такабурлувилини умунвили къурху кутазвачир. ЧIарав, сив ахъайна, хъуьрезвайди хьиз, къамбадиз ихтибарлу яз килигиз, гьа акъвазайвал акъвазнавай. Игьтиятлу бадеди мад сеферда гьарайна:

– Ката, кьейди! КукIварда вун!

ЧIарава яб ганачир.

Мусибат кьилел, хабарни авачиз, гуьзет тавур пата-хъай къведай чIал ЧIараваз чизвачирни мегер? Чизвай эхир... Амма ада вичин уьмуьрдин тежрибадикай тарс хкудначир. Белки, вичин патав къвезвайди инсан тиртIа, ам катдайтIа? Низ чида? Идалайни гъейри, ЧIарав ихтибариз вердиш хьанвай. «Жув хьтинбурал гьикI ихтибар тавурай?» – фикирзавай жеди ада и декьикьада...

Къамбади, гьа сифтедай хьиз секиндиз, хъел-ажугъдин са лишанни квачиз, атана, ЧIаравал чарх яна, ахпа ни чIугуна.

Мусибат садлагьана хьана. Ни чIугваз-чIугваз, къамбади вегьена вичин зурба сививди ЧIараван юкьвалай кьуна, адан руфунни кваз михьиз къамбадин кIирера гьатна. ЧIехи кицIи гъвечIиди акI къарсурна хьи, ЧIараван анцIунин ван вири хуьруьнвийриз хьана жеди! Зани бадеди къамбадал гьалч тавур къванни, илиг тавур лаш хьанач. Амма залум кицIи ЧIарав ахъайначир.

– Къарахан! Я Къарахан! – эверна бадеди къамбадин иесидиз. Айвандихъ экъечIай Къараханаз куьчедал кьиле физвай йикь-шуван акуна. Ада вичин кицIиз гьарай гана. Иесидин ван галукьай къамбади ЧIарав кIирерикай хкудна ва куьчедал къведайла квайдалайни гзаф такабурлувал кваз аста-аста камаралди гьаятдиз хъфена.

Бадени зун ЧIаравав агатна. Адан руфунални далудал зурба кIирери гзаф дерин хирер авунвай. Адай иви физвай. За, пенжек алудна, адак ЧIарав кутуна, гъилерал кьуна. Амма ЧIарава кIевидаказ цIугъ авуна. Им адаз вич за кьуна кIанзавач лагьай чIал тир. Уьмуьрда тек са сеферда закай хьайи рикIин тIарвал адаз вичел хьанвай хирерин тIарвилелайни гзаф яз аквазвай.

– Къала, чан бала, за кьан! Кьейдан чанда авай дердер масадбур я! – лагьана, бадеди ЧIарав завай къахчунай. Зи кьил хуруз аватнавай. ЧIарава заз зи гунагь са мус ятIани гьалал хъийида лагьай умуддин бицIи экв гила зи рикIе михьиз хкахьнай.

Айвандик хкана, бадеди зурзазвай ЧIарав хъицикьрик кутунай. ТIал яваш хьун патал адан хирера ракъинин цуькверин чIем цанай. КицIел гьал аламачир. Вилер са жизви ахъайиз агал хъийизвай. И арада абурун ранг фенвайди аквазвай. Адаз зун вичин патавни атана кIандачир. Зун агатайла, ада гьасятда гьиссзавай ва, къати цIугъ ийиз, зун патав гвайла вичин тIал генани гужлу жезвайди къалурзавай.

Са йикъалай ЧIарав кьенай. Адан тIал атIанай, амма зи рикIин тIал генани артух хьанай. Ам гилани давам жезва...

... Къацу ратIран кьилихъай дишегьлиди эверай ванци зун хиялрикай хкудна.

– Къудрат! Яда, ваз ван къвезвачни? Зун нив я?!

Квар къуьневаз булахдал физвай и течидай дишегьлиди зи тIвар кьуна эверунал зун мягьтел хьанвай. Ахпа зун гъавурда акьуна.

– Килиг гьа, чан дидедин, дана хкун рикIелай алудмир! – давамарнай дишегьлиди.

– Зи рикIелай алатнавач. Гьеле рагъ акIанвач. Раж хкведайла, фида зун, – жаваб гана гадади Къацу ратIралай. Гада рахадайла, гурцIулдини акъвазна адаз яб гузвай.

Дишегьли алатна фенай. Гадани гурцIул, мад сада садахъ галаз чамарар ийиз, чпин къугъунрик экечI хъувуна. Зун, къванцелай къарагъна, абурун патав фена.

– Салам алейкум, Къудрат, т1варун стха! – лагьана, за гададив гъил вугана. – зи тIварни Къудрат я.

– Алейкум салам, – мягьтел яз жаваб гана гадади. Ам заз вичин тIвар чир хьунал тажуб хьанвай жеди.

– Бес дидеди ви тIвар кьуна эверначирни? Гьавиляй заз ви тIвар чизва...

Гададин сивел хъвер акьалтна.

– А-а-ан... – лагьана ада.

– Ви дуст пара хъсанди я. Адакай гьихьтин кицI жеда? Екеди, тушни?

– Эхь, хипен кицI.

– Ви кицIин тIвар вуж я? – суал зи сиве амаз гурцIул ратIран хурай агъуз катна, гадани адан гуьгъуьниз фена. Садни акуна заз, чапла гъил алгъай далудал, эрчIи гъилни экв зайиф хьанвай вилерин кьилелай къав хьиз кьуна, зи баде чIугуна Къацу ратIрахъ къвезва.

– Им зун я, баде, зун! – лагьана ван къалурна за адан зайиф хьанвай вилерин шаклувилер алудун патал.

– Вув-в-в, я чан бала, хтана инал къайи къванцел ацукьдани? Айибар хьана хьи!.. – ам атана хъукъвай кьве гъиливди зи гардандик ккIана. – ФатIимат суса лагьана заз, бес Къацу ратIран къванцел са жаван итим ацукьнава. Зи рикIиз аян хьана ам вун тирди. Чизвай заз вун къе хкведайди. КIекрени къе гзаф гьарайзавай... Хкведа къе зи бала лагьана за... Къала кван садра, хкаж ви чамадан зи далудал! – ада зи чемодан-дипломатдал гъил вегьена.

– Акъваз, я баде! Лугьуда гьа вунани! Вал чамадан кьадай гьал алайди яни? – за са гъиле дипломат кьазва, муькуь гъилни бадедин хъукъвай къуьнел эцигзава. Чун кIвализ хъфизва.

Гьа и арада Къудратан гурцIул атана бадедин чIулав булушкадин ценек ккIизва, ада ам кьуна вичел ч1угвазва.

– Вув-в-в, я кьейди, вун гьинай атайди я? – лугьузва бадеди.

– Ам зи тIварун стхадин кицI я, – лагьана, за чи патав чукурзавай Къудрат къалурна.

Бадеди кьил галтадна:

– Гила зи кьили ван авуна, вучиз вун хтана къайи къванцел ацукьнавайди ятIа... Мад жува жуван рикI незвани, чан бала? Бес я, я хва. РикIелай алуд. Мус хьана алатнавай крар я...

За къуьнер агажзава:

– Ада заз гьалал хъувунач...

– Вуна чIугур кьван рикIин азиятрай Аллагьди вичи ваз гьалал хъувунвайди, я бала, – теселли гузва бадеди заз. Ва ихтилат дегишарун патал ам зи бицIи тIварун стхадихъ элкъвезва: – Къудрат, чан бадедин, ви данадихъ галаз зи данани хкваш. Хтайла, бадеди ваз къенфетар гуда...

– Хьурай, баде.

ГурцIулди атана зи шалвардин кек ялзава. Гила ида
зазни ихтибарзава. За, дипломат эцигна, гурцIулдилай кап алтадзава. Садлагьана ам зи гъиликай катзава. Ахпа мад патав хквез, кат, хъийиз, зазни вичихъ галаз чукур ая лу-гьузва.

– Яда, тIварун стха, ви кицIин тIвар вуж ятIа лагьаначир ман вуна заз... – хабар хкьуна за гададивай.

–ЧIарав я... – гадади гурцIулдин гуьгъуьна чукурна...

2001