Чара атiай кьуьл

Гьикая

Ашимаз, яшар яхцIурдав агакьиз-тагакьиз амай, амма а йисарилай чIехи яз аквазвай, кьилиз рех янавай, гагь дагъларин гарарини мишекъат гьавайри, гатана, гагьни къайни ракъини, ифин хъичена, къумрал хьанвай, чIулав спелар квай, гъвечIи вилерин къерехравай биришри чина амалдарвилин гел тунвай итимдиз сифтедай вичин вилерихъ агъаз кIан хьаначир.

Вичиз къалурай милициядин къуллугъчидин удостоверенида адан вилер «уголовный розыск» лугьудай гафарилай тIуз фена, форма алаз янавай тIарам, ацIай элкъвей чин авай итимдин шикилдилай алатна, удостоверение къалурзавай касдин вилера акIана. Адаз, хуьряй къвез, и шегьердин гагь са, гагь маса базардин са къерехдив вичин метягь гузвай касдиз, вичин савдагарвал икI куьтягь жедайди чизвачир.

Адаз вичи гъиле кьунвай кар фадлай акьалтIарна, са маса, дуьз, михьи кар гъиле кьаз ва я гьич тахьайтIа вахтуналди и шегьердин базарар маса шегьеррин базарралди эвезиз кIанзавай, амма сакIани жезвачир: садра гьатай яцIай эхкъечIун четин тир, вучиз лагьайтIа ам вичиз гьатнавай кьацIахъ галаз вердиш хьанвай ва и вердишвили адаз къвезвай хийирдин ериш акъваз жеда, санихъ галкIида ва я татаб жеда лагьай фикир касдив гьич агудни ийизвачир. Са гафуналди, адан дикъетни, игьтиятни – кьведни санал къуьруь хьанай.

Ашим вичин кардал алахъна са шумуд йис хьанвай, адан савдагарвилин сирдикай анжах са вичизни папаз хабар авай ва хуьре адал къвез-къвез як-чIар акьалтунин деринар адан чIехи хуьре мад са касдизни чизвачир, гьатта адан диде-бубадизни.

Ни вуч ийизватIа, им адан вичин хсуси кар я, фикирзавай ада. Ам патал кьилинди ам тир хьи, адакай акваз-такваз хуьруьн-кимин итим хьанвай, алазни-алачиз рахадай къилих квай папан сив гила гевгьерринни ширин ихтилатрин мяденриз элкъвенвай, виликдай гишилани мекьила чуплахдиз авай кьуд аялдал пек-партал, абурун руфунрани фу-къафун хьанвай.

ТахьайтIа, гьикI авайди тир? И савдагарвилиз кьил ядалди, Ашима вич гъиляй ахъайна, виляй вегьиз са тIимил амай: хуьре ийидай кар-кеспи авачиз, гьар юкъуз хъиве-гьиз, хуьруьн гьа вичин гьалда авай еб атIай чантаяр хьтин гада-гуьдуьйрин тай хьана, гагь ида, гагь ада къуьнер кьуна кIвализ хкиз, гзаф вахтара садани хкин тийиз, йифен кьуларалди ам куьчейра амукьайла, паб, яб ягъ тавуна, аяларни галаз, эквни туьхуьрна, ксайла, хцин саймазвилери кана алугарнавай яшлу диде-буба адахъ къекъвез жаздан жедай, абуруз хва са хъуртакай ва хуьруьн куьгьне, касни амачир кIвалера авай са магьледин даркалдай жагъидай; чпивай ам ялиз тежедайди чиз, абуру чпихъ галаз гъел галай яц тухудай. Хъсан хьана гена яцни гъел хьана, тахьайтIа, низ чидай, абурун хва мус къаю кьуна кьена жагъанвайтIа. Фидай къарини къужа мичIи куьчейрай тIуз, асаярни гъиле кьуна, гьалтайбурувай хва акунани лугьуз хабар кьаз. Эхирни жагъурна, мейит хьтин сад гадар хъувуна куьгьне гъелел, хкидай гъенел.

Хва рекьел хкайбурни, адакай итим хъувурбурни гена дидени буба хьана. Эгер абуруз Аллагьди яргъал уьмуьр ганачиртIа, Ашиман уьмуьр лап куьруьдаказ куьтягь жедай.

Садра, пиян Ашим кIвализ хкайла, адак инсандин гьал кумачир. ТIиш-пIуз алатнавай, кьилел хер алай. Аквар гьалда, ам хъсандиз гатана, хуьруькай яргъаз квай кIамун кьерен чиргъедал гадарнавай.

– Я хва, – лагьанай бубади, ферсуз велед пакагьан
юкъуз ахварай аватайла, – къе ама зунни ви диде, пака кьведни рекьида, вуна чун а фидай сура хьайитIани динж тур ман! И дуьньядикай вуна чаз сур авунва, вуна чал жемятдин вилик экъечIдай чин тунвач. Гьикьван хьуй? Вун вини магьледавай БитIиш кьванни хьаначни? Ахъайна ада вичин хуьре туьквен, вични «Аламаз» тIвар алаз. Чун, гьар сеферда хуьруьн администрациядай пенси гайила, БитIишан туьквендилай хквез жедани, гьикьван чи абдалдал бурж хьанватIа килигиз? Накь чна ви бурж эхиримжи сеферда вахгана. Мад чак умуд кухтамир. Буба аваз етим хьанвай ви аялриз къвезвай кепекарни ви пад хьайи руфуниз бес тежедайдини ваз чизва. ГьакI хьайила килиг жуваз гуьзгуьдай, жува жуваз веревирдер ая.

– За вучна-е? Пис гаф лагьанач, себ-сив авунач, – беденда, кьиле авай тIалдикай вучдатIа течиз, ажузвилелди кьве гаф акъудна Ашима сивяй.

– Я чан бала, я сивиз кьей хва, – раханай дидени, – мад гьамиша чи кьамал жедайди туш хьи. Чна ваз кIвал эцигдай чил къачуна, хуьруьн чIехидаз ришвет гана. Жув жуван хзандин кьил хьухь, чазни ви папан къайи сивикай хкатдай са югъ къалура. Чун Шалбуздагъдин пIирерин вилик, халкьдин вилик виляй вегьемир, къурбанд хьуй зун чпиз.

– Дуьз лугьузва дидеди, – мад ихтилатдик экечIна буба. – АтIутI палчухдин фур, мел авуна элягъ лангатар, эциг са мертеба хьайитIани, яшамиш хьухь жув жуваз, – бубадин умуд хва дидединни бубадин къаюмвиликай хкатуни дуьз рекьел хкуник квай.

– КIваляй чукурзавани? – вилерал накъвар атанай Ашиман, ам адак накь хъвайи ичкидикай кума лагьай чIал тир. – Йикь зун, куьнени заз кIур хце, – бейкеф хьанай ам.

– Ваъ, я хва, чна вун чукурзавач. Чаз вакай инсан хкатна кIанзава, вуна вирида ийизвайвал жуван гъилералди къазанмишай са кьас фу тIуьна кIанзава, – лагьана дидеди.

Бубади кьил галтадзавай. Адаз хци, пиян яз амайтIани, наз маса гузвай хьиз аквазвай.

– Гьинай жагъурда за кIвалах авачир? Шегьердиз куьне зун ахъайнач, физ кIан хьайила; гила зун гьиниз фида и барбатI хьанвай уьлкведа? – тIал къати хьуникди чин чIурна Ашима.

– Яда, – эрчIи гъилин капаш адан вилерив кьван тухвана, рахана буба, – гьукумат бегьемсузди я лугьуз, итимвал квадардайди туш! Гьи гьукумат мус бегьем хьайиди я? Садрани! Итимвал гьамиша хьайиди я, женни хъийидайди я... Вахъ, лагьайтIа, ам амач! Килиг жуваз гуьзгуьдай! – бубади вичин сабур са гужа-гуж хуьзвай.

Ашим вичиз гуьзгуьдай килигна. Адаз вич чир хъхьаначир. Адан кьилиз атайди «зун гуьзгуьдиз килиг тахъвуна шумуд йис ятIа?» фикир хьанай. Ивидайни руквадай хьанвай, дуьгмеяр хкатнавай перемдиз ада са акьван фагьум ганачир. И арада булахдилай, ацIай кварни гваз, адан паб хтанай. Ашимаз вичивай адан хурук акъвазиз тежедайди чизвай. Ам, мад са гафни лугьун тавуна, чиниз-гъилиз са шупI яд кьванни тиягъна, кьилни куьрсна, гьаятдиз
экъечIна.

– Мад физвани, кьей хва?! – лагьана папа. – Вач, вач! Къе вакай ихьтинди хьанватIа, пака вакай кIанчIунал якIув гатай як хьтинди жеда.

– Мад за хъвадач, – Ашимаз маса гаф жагъаначир. И гафар жагъурун четин тушир, абур ада гьар сеферда, хъвана хтана, са йиф алатайла, лугьудайбур тир.

ИкI тирди папазни чизвай. Ам гъуьлуьн гафарихъ
агъазмачир. Гьавиляй ам, кичIерар гузвайди хьиз, апаяхъни къаридихъ элкъвена:

– Килиг гьа, куь угъраш хва мад хъвана хкведайди я. Эгер куьне ам мад кIвализ хкун хьайитIа, за куь гъелни хада, яцни маса гуда, зи етимарни къахчуна, бубад кIвализ хъфида?

И гафар гьаятдай экъечIзавай Ашиман тIазвай кьилени хура гупа-гуп ийизвай рикIе, гуьллеяр хьиз, акьунай. И тIазвай кьиливни рикIив ада са кар аннамишнавай: къе и дуьньяда кьенвайдини са вич ва и кьенвай вичихъ яс чIугвазвайдини са вич я.

Ада кьил дагъ галай патахъди чIугуна. Чанда гьал авачиртIани, ам эхиримжи къуватар куьтягь жедалди, тик рекьяй винелди хкаж хьана. «Бесарна кIанда! Бесарна кIанда!» – какахьнавай кьиле авай и кьве гаф адаз вичин рикIин гупа-гупдай ван жезвай.

Рекьелай элячIна, жигъир кьуна ам дагъдай авахьзавай кIам зуракI чарх гана фенвай тIулал атана. Адаз къведай рехъди акатай чкадал ярх жез кIанзавай, амма эхнай, гьикьван чан цихъ гьарарат тиртIани, кIамув агакь тавуна, ам ярх хьана. Белки, адаз вич хур квай чкайрал эцигиз кIан хьанач – авахьиз кичIела, гьавиляй и тlyл хкяна жеди.

Гацум хьанвай беденди, чинал, кьилел алай хирери, пакун тIвалара, гьатта къалчахрани ютурра авай тIалдини гила генани артухдиз вичикай хабар ганвай.

Ярх хьана, гъил-кIвач гадарна, ам вили цавариз килигна. Адаз акI хьанай хьи, гуя анай вичиз са ни ятIани тIуб юзурай хьиз. Ашиман рикIин дерт амайдалайни къизгъин хьанай ва ада «зун гьа инал кьена куьтягь хьанайтIа, вуч хъсан тир» фикирнай. Ада и кар руьгьдин лап дериндай, гьеле ички агакь тавуна амай чкайрай къвезвай зарул ванцелди цавай вичиз тIуб юзурайдавай тIалабнай. Амма тIуб юзурайда вичикай са хабарни хганачир. Ашимаз цав агал хъувунвай хьиз хьанай. Вич патал, вичин тIалабунар патал.

Адаз гзаф гьайиф хьанай. Накь вичин дустар я лугьудайбурухъ галаз тIуьрди-хъвайиди адан рикIел аламай, амма вич гатана, кIур гана, хуьруьн хъуртак ни ва вучиз гадарайди ятIа, адаз чизвачир. Адаз вич аник гадарнавайдини чир жедачир, эгер дидедини бубади адаз лагьанвачиртIа. Адан туьтуьна шел акIанвай. Ам вич шел кьулухъ ягъиз алахънавайтIани, шел къецихъди ахмиш жезвай, Ашимахъ ам хуьдай къуватни къаст амачир. Ада, – цавай вичиз тIуб юзурайдакай регъуь тир жеди, – са гуж-баладалди чин кIаникди авуна, адан хурай къизгъин къагьар акъатна. А къагьардин ван Шалбуздагъдивни агакьнавай, вучиз лагьайтIа Ашимаз, вичин къагьар дагъдин синера акьуна, элкъвена хтайвал ван хьанай. Ам тухдалди шехьна-шехьна, гьа алайвал, далу цавариз гана, ахвариз фена…

Вахт физвани-акъвазнавани хабар амачир Ашимаз вичин кьилиз нажахдин тия ягъай хьиз хьанай. Кьилел алай хире гьатай хци тIалди ам алай чкадилай къудгъунарна. Вилер ахъайна, элкъвена килигайла, адаз акуна хьи, вичин кьилелай са шумуд чалагъанди чархар язава. Абурукай сада, якъин, адан кьилиз кIуфни янавай. «Ибуру зун кьенвайди яз гьисабзава», – фикирна Ашима. Ам мейит туширди акур вагьши къушар вилерикай квахь хъувуна.

– Гьей, кфирар! – гьарайна Ашима, чалагъанар аквазмачиртIани, – Зун кьенвач! – Ва са ара гана хълагьна: – Зал куьне чан хкана! – адан кьилиз вич аватнавай дар йикъай гьикI экъечIдатIа къалурдай фикир, са шакни алачиз, гьа чIавуз атанай. Садлагьана. Хабарсуз. Чалагъанди кIуф
ягъай хьиз... Ада фена кIамук сив кутуна къанихвилелди яд хъвана, ахпа са геренда кьил цик кутуна акъвазна. Хире тIал мад къати хьанатIани, Ашима вичел цIийи кьилелай чан хквезвайди гьиссна...

* * *

Икьван крарикай исятда и кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнер авай, алатай сеферда стхадин мехъер патал цIуд гьуьндуьшка гъун тIалабай, алатай сеферда вичел спортивный формани кьецIил кIвачер тIиприйра тунвай, гила чIагай, тIарам бедендив дигайдиз кьунвай къуллугъдин форма алай и касдиз, капитандиз, гьикI лугьудатIа Ашимаз чизвачир, ам гьукуматдин векилди вичин гьерекатар рикIивай ийизвайдахъ агъанвачир. Идалайни гъейри, ада вич милицади и жуьреда, шак тефидай уюнралди кьада лагьана фикирдизни гъаначир. ЯтIани Ашима, са тайинсуз умуд рикIе куькIуьр хъувуналди, вич са куьнинни гъавурда акьазвачирди хьиз къалурнай.

– Я стха, – лагьанай ада ван хкажуналди ва сес агъанвайвилин тав квайди авуналди, – вуна заз стхадин мехъер патал гьуьндуьшкаяр гъваш лагьанайни? Лагьанай. Зани гъанва... Вун милица тир чIал заз виликамаз лагьанайтIа, жедачирни? За ваз къиметар генани кьезилардай ва са-кьве гьуьндуьшка зи патай пишкешдай. – «Ибур вири ваз гьавая хьуй лагьайтIа, адан шак фида», – генани вичин савдадин ери-бинедикай ва адакай муьштери жедайдак генани умудар кухтунай Ашима.

– Заз абур гьаваяни кIандач, – чина кьатIуз жедай хьтин са фикирни авачиз жаваб гана Агьмед ЯркIарова.

– Бес мехъер?

– Мехъер кьулухъ язава.

– Бес за зи метягьдиз вучда? Заз базардал акъваздай вахт авайди туш. Вуна гъваш лагьаначиртIа, зун инал къведачир, – Ашима вичин наразивални бейкефвал къалурна, амма адаз чизвай хьи, вичин наразивални бейкефвал турусдинбур туширди.

– Ви метягьдин къайгъу чна маса чкада аквада. Акьах машинда – гьала зи гуьгъуьнаваз, – Агьмед вичин джипдин рулдихъ ацукьна...

Язух савдагар Ашимаз гьинай чир хьурай кьван милицадин капитан Агьмед ЯркIарован рикI ял ядай йикъара вичин къунши ва дуст журналист Гьажи Чандаровахъ галаз шеш-беш къугъунал алайди? Къугъуна гьар вуж куму-кьайтIа, гьада са гьуьндуьшка къачуна гъалибчидихъ галаз тIуьн-хъун авун лазим тирдакайни кесиб савдагардиз хабар авачир.

Шегьердин цIийи, социализмди чан гана капитализм-дал гьеле чан акьалт тавунвай береда арадал атай хсуси дараматрин магьледа милицадинни журналистдин к1валер цал цла авайбур тир. Абур ацукьдай кьилдин чка милицадин багъдин пипIе авай гьакIан кьецIил гуларал эцигнавай сахсидин къавун кIаник квай столни адан кьве къвалахъ галай кьве секуьл тир. Багъдиз гьахьдай ракIарин сивел кицI кутIуннавай...

– Килиг гьа, – лагьанай Агьмеда и сеферда шеш-беш къугъвадайла кумукьай дустуниз, – алатай сеферда за къачур хьтин гьуьндуьшка тахьурай.

– Заз ам хкядайвал чизвайди я, – лагьана Гьажиди. – Зун вун туш кьван, лутуйрихъни гьарамзадайрихъ галаз женг чIугуна кIандай къуллугъдал алаз, абуру алцурариз, – адаз вич кумукьунин дерт гьа ихьтин айгьамдалди кьезилариз кIан хьанай жеди.

– Алад, алад! Гзаф рахунармир, – лагьана Агьмеда. – Икьрар пулдилай багьа я. Кумукьна – вач базардиз!...

…Гьажиди хкай къушран жендек, адет хьанвайвал, кьве дустунини чпин гьуьндуьшкаяр ргадай еке къазандиз вегьена, газдин пичинал эцигна са сят кьван вахт алатнавай. Къуншияр чпин шеш-беш къугъвазвай, арадал са икьрар-гьуьжет алачиз, гьакI.

– Хьанвачни-е ви гьуьндуьшка? – эхиз хъхьанач Агьмедавай, – чан акъудмир ман! ЧIехи ратари гъвечIибур нез эгечIнава.

Къарагъна цIун кIвализ фейи Гьажиди анай гьарайна:

– Валлагь, хьанвай хьтинди туш. Шиш акатзавач.

– Жеч! – кIвачел акьалтна Агьмед. – Вуна гьинлай къачурди я.

Гьажиди гьинаг ятIа лагьана.

Милицадин капитанди вичин рикIиз ягъай фикир винел акъудна:

– ГьинвачтIани, ваз и къазанда авайди гайи кас атIа сеферда заз гайиди я. Анжах ада вичин савдадин чка дегишарнава. – Агьмеда, цIун кIвализ гьахьна, чахъ-чахъ ийиз ргазвай къазанда авай къушран ютурда вири къуватдалди шиш эцяна. Шишинин хилерин кIвенкIвер са кьулал кьванни якIуз сух хьанач.

– И гъуьндуьшкадин яхцIурни цIуд йис тамам хьунин юбилей гьа иналди куътягъ хьана, – лагьана Гьажиди, чукIулдив гуж баладалди са кIус атIана хьиз. – Имни атIа сеферда на къачур хьтинди я. Як туш, патуш[7] я.

– Гьуьндуьшка ятIа низ чида, – Агьмед михьиз шаклу хьанвай. – Ша фена Олигархавай хабар кьан.

Олигарх Агьмедан кицIин тIвар тир. Иесиди еке са биргенд вич галайвал гъиз акур кицIи ксанвай демекдин сивелай садлагьана къарагъна. шадвилелди тум галтадиз, сивни ахъайна, вичиз гъизвай няметдин къаршидиз, иштягьдин къизгъинвални къати хьанваз, чукурна. Адан рикIелай вич зунжурда авайдини алатнавай.

Агьмеда къушран биргенд кицIин вилик вегьена. Олигарха ни чIугуна. Ахпа ам, виликан шадвал кумачиртIани, гьа исятда багьа ресторанда тIуьна-хъвана экъечIнавай олигарх хьиз, чанда такабурвални дамах аваз, вичин демекдиз хъфена, анай кьилни кьве вилик кIвач акъудна ярх хъхьана.

Алатай сефердани гьа икI хьайиди тир...

Кьве сеферда галаз-галаз икI ламралай аватайди хьиз амукьуни капитан Агьмед ЯркIарован намусдик хкуьрнавай.

– Ша, – лагьана ада, дустуник тади кутаз, – къалур кван а «савдагар» вуж ятIа. Ада гузвайбур гьуьндуьшкаяр туш!

ИкI тирдахъ журналист Гьажини агъанвай. Идалайни гъейри, адан вичин кьилин пешедихъ галаз алакъалу дердиярни артух хьанвай: кхьидай хъсан сюжет-вакъиа жагъидайвал тир, адаз ам тамамди, вичи кIвалахзавай газет кIелзавайбуруз хуш ийидайди, девирдин чалкечир сифет-кунат къалурдайди хьана кIанзавай.

– Тади къачумир, юлдаш капитан, – лагьана Гьажиди. – Квез, къайдаяр хуьдай органрин векилриз, сабур вуч ятIа чидайди туш. Квек, тахсиркар гьикI кьадатIа фикир-фагьум ийидай чкадал, абур кхунарна, цуькI хъийидай хесет ква.

– Яргъиярмир, ви меслят лагь, – милицадин кьарайсузвал са тIимил иликьна.

– Чун кьве сефердани алцурайди гьа са кас яни-тушни, ахпани адан ери-бине чирна кIанда. Кхур тавуна, ам вич ви ракьариз къведайвал.

– ГьикI?

Гьажиди вичин меслят гана. Агьмедан рикI чкадал хтана.

Абур капитандин джипда акьахна, базар галайвал фена. Базар, лагьайла, шегьеррин саки вири куьчейра хьиз, вич-вичелай пайда хьанвайди тир. Машин са тIимил яргъал хьиз акъвазарна.

– Ангье, атIам яни? – лагьана Агьмеда вичиз алатай сеферда гьуьндуьшкадин тIвар алай затI гайи кас чир хъхьанваз.

А касди, яру «Жигулидин» багажник ахъайна, муьштерийрихъ галаз рахаз, вичин метягь къалурзавай.

– Гьам я, – лагьана Гьажиди.

– Ида гьар сеферда вичин чка дегишарзава. Къиметарни амайбурулай агъузарзава...

– ЧIехи шегьер я, гьар куьчени – базар. Вучиз дегишардач кьван! –лагьана Гьажиди. – Куьн хьтин милицаяр хьайила, гьакI жезвайди я ман, – ам, машиндин кьулухъ пата авай ацукьдай чкадал гадарнавай дурбуяр къачуна, базардиз килигна.

Агьмед вичин дустунин зарафатрив, айгьамрив вердиш хьанвай, ятIани адаз къуншидин эхиримжи гафар япалай ийиз кIан хьанач.

– Куьнни, журналистарни, гьакI тушни, яргъарилай, дурбуйрай килигиз, чпин макъалаяр кхьизвай?

–Девир угърашди я, стха: намусни хвена кIанзава, кьилни хвена кIанзава, хзанни хвена кIанзава, хамни хвена кIанзава, чанни. Ибур вири санлай хуьз жедайвал жезвач, сад муькуьдаз къурбандна кIанзава, – Гьажиди дурбуяр къачур чкадал эхцигна, – тахьайтIа виридакай магьрум жеда.

– ГьакI хьайила, милицаярни секиндиз тур, гьабурни и девирда яшамиш жезвайбур я.

– Эхиримжи гьуьндуьшка! Кьве сеферда ужуз хгуда! –– вири базардиз ван жедайвал гьарайна яру «Жигулидин» къвалав гвай савдагарди. Адан ван кьве дустунивни агакьнай. Савдагарди цIакулар чухванвай къуш, са кIвач кьуна, вичин кьилел галтадзавай.

– Операциядив гатIундай бере я, – лагьана журналистди. – Кутугай ара я. Адаз вун чир хъжедач. Я вунани адаз жува адавай къачур чIал лугьумир. Эвел адаз на чун меслят хьайи тIалабун лагь, ахпа эхиримжи гьуьндуьшка жуваз це лагь. Ада ваз тагайтIа, ина са чIуру кар авайдал са шакни аламач.

– Эхь, – лагьана Агьмеда, – гьакI я.

Ам машиндай экъечIна, яру «Жигулидихъ» фена. Базардин дезгейрал жерге яна гьуьндуьшкайринни верчерин жендекар алай. Маса гузвайбур яру «Жигулидин» къвалав эхиримжи гьуьндуьшка хгузвайдаз чап-чап килигзавай. Анжах къе инал атана, къиметарни базардинбурулай агъузарна, вири мал гана куьтягьзавайдакай абуру вуч фикир ийизватIа, милицадин капитанди гьиссзавай.

– Салам алейкум, земляк, – лагьана Агьмеда, савдагардиз вич чир таххьунал рикIяй хвешивал авуна. – Заз вун муьштерийриз инсафдай кас хьиз аквазва. Гьавиляй заз ваз са заказ гуз кIанзава, амма жедай кар ятIа чидач.

– Лагь ви къуллугъ! – дикъетлу хьана савдагар.

– Са гьафтедилай зи гъвечIи стхадин мехъер жедайвал я. Вавай заз са тIимил кьезил къиметрай са цIуд гьуьндуьшка тешкилиз жедани?

Савдагарди гележегдин муьштери кьилелай кIвачелди алцумна. Адал алай спортивный формади савдагардиз са затIни лагьанач. Амма кьецIил кIвачерал алай ва алукIдай кьван кIанер цIранвай куьгьне тIипIрийри и кас, вич бедендиз зурбади ятIани, са хатани хкат тийидайди яз къалурнай.

– Пака ваъ, муькуь юкъуз хьайитIа, жедани? – савдагарди багажник агална, гъилевайди адан винел эцигна.

– Лап хъсан я. Мехъер хемисдиз я.

– Хемисдиз? – мягьтел хьана савдагар. – Шегьерра, адет яз, ял ядай йикъара ийидайди я кьван мехъерар.

– Ял ядай йикъара зал жагъурун четинз акъваззава. Гила гьи юкъуз зал гьатайтIа, гьа юкъуз ийизва.

– За гьинал хкида? – савдагардиз хвеши хьанвай.

– Гьа инал. Зун базардин мукьув яшамиш жезва.

– Инал заз акъваздай чка тахьун мумкин я, – савдагардиз кьвед лагьай сеферда са чкадал хквез кIанзавачир.

И кар Агьмедани кьатIанвай.

– АкI ятIа, «Лацу лекь» ресторандал гъиз жедани? Пакамахъ. Мехъер гьана жезва. Алай чка чидани?

– Чида. За гьанал хкида.

И арада са маса муьштери атана, мукьуфдивди яру «Жигулидин» багажникдал алай къушран жендекдиз килигиз акъвазна.

– Эхиримжиди я, къачу! Кьве сеферда ужуз гузва, –савдагарди къиметни лагьана.

– АкI ужуз гайила, ваз вуч хийир амукьрай? – хабар кьуна капитанди. – Ша вуна заз ам гьа виликдай маса гайибурун къиметдай це.

– Ваъ, ваъ, ам за къачузвайди я! – гьарай акъатна муьштеридай. – Итимдихъ са гаф жедайди я, – савдагардиз килигна ам.

– Я дуст кас, зун валай вилик инал атанвайди я, ам къачунни за авун лазим я, – лагьана Агьмеда муьштеридиз ва, «месэла гьялунин ихтияр ви гъиле ава» лугьузвай хьиз, ам метягьдин иесидихъ элкъвена.

– Я брат, вун зи гьуьндуьшкаяр нез агакь хъийида, и аламайди гьа и хванахвадиз хьуй... Зун пуларихъ галтугзавайди туш... – Савдагарди муьштеридивай пул къачуна.

– АкI хьайила, ви гьуьндуьшкайрихъ сан-кьадар авач ман, ваз абур гьиниздатIа чизвач, – савдагардай гафар
акъудиз алахъна Агьмед.

– Захъ абур хуьре сагъ са ферма ава.

– АкI хьайила, инлай кьулухъ за гьамиша вавай къачуда, гьуьндуьшка къачудай са ара ва мумкинвал хьайила, – милицадин капитан гьар са гаф хкягъунал мукъаят тир. – Вун гьа и базардал жезвайди тушни?

– Зун инал бажагьат ахкъатда. Заз, хьайитIа, жуван метягь маса гудай туьквенар ахъайиз кIанзава. Зун гьа къайгъуйрик жеда. Хьайила, за ваз абур алай чкаяр чир тавуна тадач.

«На заз абур гьикI чирда, кьей хва тупIал олигарх?» – рикIяй лагьана Агьмеда, ахпа ван алаз давамарна:

– Пара кьван сагърай, дуст. Зи тIвар Агьмед я, гъил яргъи авуна милицадин капитанди.

– Зун Ашим я.

Агьмеда маса артухан «вун гьинай я, гьи хуьряй я?» лугьудай хьтин суалар тагуни Ашиман рикI секинарнай. А суалар ганайтIани, абуруз ада дуьз жавабар гудачир. И кар милицадин капитандизни аян тир.

– Кар туькIвейла, базарда акъвазун таб я, – лагьана, Ашим вичин яру «Жигулида» ацукьна. Машин худда туна, кьил дакIардай акъудна, ада, вич вичихъ агъунваз ва риIивайни крар туькIвенвай касди хьиз, «Сагърай, брат!» хълагьна, машин элкъуьрна, улакьрин гьерекат квай чIехи куьче галайвал гьална. Адан машиндин кьулухъ гуьзгуьда атIум хьанвай кулурдиз – гъилин чилиниз Агьмеда гила фикир ганвай. Савдагардин метягьдихъ галаз и кулурдин вуч алакъа аватIа, Агьмедан кьил акъатнач, амма ада капитандик гена артухан цIай кутуна. Вичин джипдиз хтана, ада машин худда туна.

– Гьан, гьикI я? Мехъер жедайвал яни? – жузуна Гьажиди.

– Жедайвал я. Гьавиляй кат-галтугунни артух хьун мумкин я, – Агьмеда машин Ашим хъфей куьчедиз гьална.

Яргъи дуьз куьче машинрай ацIанвай. АтIа кьиляй яру «Жигули» аквазмай. Гьажиди дурбуяр къачуна.

– Ам гьам я, – лагьана ада. – Нумраяр гьаданбур я.

– Валлагь, вун милициядиз кьабулна кIанзавайди я. Зи рикIел нумрайриз фикир гун атаначир.

– Гьахьтин милиция я ман чиди! – хъуьрена журналист.

– Я жеди, дуст кас... Амма ваз адан машиндин кьулухъ кьиле авай чIехи кулур аквазвани?

– Ава-е... – За милициядикай лагьай гафар кьулухъ къахчузва... Багъишламиша. Вуна зурба затIуниз фикир ганва. Гьа-гьа-гьа! – хъуьрена Гьажи. Адан гафар айгьамдинбур тир. Аквар гьалда, журналистди и кулур яру «Жигулидин» къене хьунухь машиндин иесидин савдайрихъ галаз алакъалу яз гьисабзавачир.

– Ада чепелукьар кьазва лагьана фикирзавани вуна? Кулур чIехиди я, чепелукьар кьадайди туш.

– Ада вичин гьуьндуьшкаяр гьадалди кьазвайди я, – кIевиз хъуьрена журналист.

Яру «Жигули» шегьердай экъечIна, са кьадар рекьиз фейидалай гуьгъуьниз, садлагьана къекъвена, шегьердин зир-зибил гадарзавай хъурт галай патахъ фенвай, руг авай рекьиз экъечIна. Ана маса машин-затI авачир, дурбуяр галачизни яргъай зир-зибилрин кIунтIар хъсандиз аквазвай.

Агьмеда машин шегьердин къерехда акъвазарна.

– Адан шак тефий, чна гьа инлай вилив хуьда. Къала садра дурбуяр.

– Са ни ятIани анал гиликьайбур гадариз, ви хванахвади гьуьндуьшкаяр гьанлай къачузва жал? – журналист Гьажидин рикIе и кардай кьил акъудунин гьевес къати жезвай, ада дурбуяр дустунив вугана.

– Агьан, дуст кас журналист, – лагьана Агьмеда, – зун, кулур вуч патал герек ятIа, гъавурда акьуна. Вун акъвазнава «гьуьндуьшкаяр» лугьуз.. Язух журналистика…

– Вуч патал я?

– КицIер кьун патал.

– Къала, къала кван! – Гьажидин дурбуяр Агьмедан гъиляй шутхун хъувуна. – Валлагь, я-е… ЧIехи кицIер адахъай катзава.

Якъин, абуруз ам чизва, адак чеб патал хата квайдакай хабар ава.

– Хабар авачир са язух адан гъилел къвезва… Вегьена чил адан кьилел… Ада кицI багажникдиз гадарна… Ада кицIикай вучзаватIа?

– КицIикай ваъ, кIицIерикай? Ам анал сад лагьай сеферда туш атанвайди.

– КицIер адаз вуч патал герек ятIа? – хияллу хьанвай журналист.

– КицIерив какаяр хаз тазва, а какайрайни гьуьндуьшкар акъатзава!

– Кхьихь жува са сенсационный макъала! – хъуьрена Агьмед.

Яру «Жигули» шегьердал хтана, ахпа йигиндиз кьибледихъди югъур хьана. Рекьик машинар лап тIимил квай. Гагъ гьеле акIанвачир.

– Гьа иналди чи къенин передачаяр гана куьтягь хьана. Квез геже хийирар! – лагьана Гьажиди, лезги радиодин дикторри гьар няниз лугьудай гафар халкьдин мисалдин дережадиз акъудуналди.

– Ваъ! – кьетIивилелди лагьана милициядин капитанди. – Чи передчаяр анжах гила башламиш жезвайди я! – ада машиндиз худ гана.

– Яъ! Вун гила гьадан гуьгъуьна гьатдани? Ам са яр-гъал хуьруьз хъфиз хьайитIа, на вучда?

– Фида гьаниз!

– КIвалевайбурузни талгьана?!

– Зенг ая кIвализ. Чибурузни хабар гурай. Тади командировка акъатна лагь. – Агьмеда дустунин вилик квай кьвати ахъайна. Ана мобильник авай. – Ваз кхьиз кIан хьайитIа, дафтарни жагъида, къелмни.

– Милицияди икI кIвалахназ хьуй, Урусатди цуьк
ахъайда, рикI архаин хъхьай Гьажиди, гъилин телефондин кнопкайрал туб илисиз, вичин кIвалин телефондин нумра кIватIна…

Яру «Жигули», Самур вацIун чапла къерех тирвал экIя хьанвай хуьрер кьулухъ таз, виликди физвай… Цуьк ахъайнавай багъларини къацу кIунтIари, Кьулан вацIун лепейрини, яргъай аквазвай Шалбуз дагъдин лацу кукIушди гуьзелвилелди и дуьньяда, чпелай гъейри, важиблу са затIни авачирди субутзавай.

Рехъ тирвалди чка чкадилай къишлахрилай яйлахриз хъфизвай суьруьяр иллаки иердиз аквазвай. Сифте гьалтай суьруьдин кьиле кьунарни балкIанар авай. БалкIанраллай хурчаррай таза кIелери гьарайзавай. Хиперин арада парар алай ламарни аквазвай. Са ламран кьве къвалалай куьрс хьанвай кутIалра кицIин гурцIулар авай. ЧIехи къанба кьве кицI суьруьдин гуьгъуьна, чубанрин къвалал алаз хъфизвай.

Ихьтин шикил тIебиатдин шикилрихъ галаз ажебдиз кьунвай, вучиз лагьайтIа им агъзур йисара и чилел тестикь хьанвай, адет хьанвай михьи ва пак къайда тир. Гьавиляй и къадимлувал къадирлудаказ аквазвай жеди...

Яру «Жигули» суьруьдин юкьвай фад фена алатнавай. Джипди тади ийизвачир, ам анжах къарадал алаз физвай. Суьруьдин юкьва гьатуникай ада са тIимил эглеш хьун патал менфят хкудзавай. И кар кьатIун тийизвай жегьил чубанди, чумахъ цава юзуриз ва кура-кура уьфтер ягъиз, суьруьдин юкьвай машиндиз рехъ авуна.

– Чан алай булутар – лацу булутар… – са гьи ятIани фикирди тухванваз везиндалди лагьана Гьажиди.

– Вуч? Вуч? – гъавурда акьунач Агьмед.

– Шаир Шабал Къамкъаман «Чан алай булутар» поэмадай са цIар я. Суьруьйрикай я и эсер. Хиперикай, чубанрикай.

– Ви шаир икI «лацу булутра» акIанач жеди, – рахшанд кваз лагьан Агьмеда. Ада дустуник кьасухдай хкуьрзавай: – Булутра машин акIана акурди яни ваз?

– Яда, ам образ я, образ! Тешпигь! Метафора я!

– Я жеди… Амма булутар ятIа, атIабур я. – Агьмеда цав къалурна.

Цава авай лацу булутриз яр янавай. Хурушумар алукьзавай. Икьван гуьрчег дуьньяда душманвални уюнбазвал, угьривални гьарамзадавал, лутувални тапархъанвал ава лагьана гьич фикирдизни гъиз жедайвал авачир. Белки, и дуьньяда лутувилелди кьил хуьзвай са касдин гуьгъуъна кьве кас, милицани журналист, гьатнавайдакай хабар анжах гьа и кьве касдиз авай.

– Яда, гила вуна адаз вуч ийида? Жерме ийидани? Дустагъда твадани? – хабар кьуна Гьажиди, суьруь са хейлин гуьгъуьна амукьайла.

– Сифте ам вуч къуш ятIа чирда, ахпани ада маса гузвайбур, – жаваб гана Агьмеда.

– ГьикI? Килиг садра, чун чкадив ахгакьнавай хьтинди я.

Яру «Жигули» дагьлух хуьруьp гьахьдай рекьелай агъадихъ къекъвена, къерехдик квай кIвалихъди фена.

Агьмед, джип са пел квай чкадал акъвазарна, дурбуйрай килигна. Гьеле сувагъни тавуна амай, накьвадин лангатрикай эцигнавай са мертебадин аскIан гъвечIи кIвалин гьаятда яру «Жигули» акъваз хьана. Гьаятдихъ бегьем жугъун-затIни галачир, ам гьакI симин сеткадалди кIевирнавай.

– Ибур гьадан кIвалер я, – лагьана Агьмеда.

– АкI ятIа, фена къахчу мехъерин гьуьндуьшкаяр, – дустуни мад гьихьтин гьерекатар ийидатIа течиз, лагьана Гьажиди. – Гила вун гьа инлай килигиз жедани?

– Гьуьндуьшкаяр авач, кьуд-вад верч аквазва... Гьаят гуьзчивилик кутуна кIанда. Инлай чун адаз аквада, шак фида... – Дурбуяр вилерилай алудна, Агьмед Гьажидиз килигна. – Яда, вун тахьай хуьр амайди туш, ваз ина таниш-билиш авани?

– Авайди я. Амма ви мурад ина йиф авун яни?

– Эхь. Ваз лезгийрин мисал чидани: жезмай кьван йикье гьахьмир, гьахьнатIа, кьве кифни атIана экъечI.

– Маншаллагь, ваз хъсан мисал чида. Ам ваз чидачиртIа, зун вахъ галаз акъваздачир.

– Акъваздай чка кIандачни?

– Танишриз къалурна виже къведач. Нин кIвализ гьинай ва гьихьтин мугьманар атанватIа, вири хуьруьз хабар жедайди я... Гьала виликди. Хуьруьн юкьвай винелди Шалбуз дагъдихъ фидай рехъ ава. Дагъ галайвал фена кIанда. –

– Къуй инсанри фикиррай: чун дагъда авай пIирел зияратдиз физвайбур я. ГьакI лугьуз кIанзавани ваз?

– Эхь, гьакI лугьуз кIанзава... Гила види, гьуьндуьшка нез хьанач лугьуз, каш малумарун яни?

– Хуьр чизватIа, туьквен алай чкани ваз чизва ман. Ша гьалин анал.

– Чун фидай рекье туьквенни ава. ТIвар чидани? Вавай, кьейитIани, лугьуз жедач.

Я жеди ман Бразилиядин сериалрин кьилин игитар тир дишегьлийрин тIварарикай сад. Заз акур хуьрера гьакI тир...

– Инаг ваз Бразилия туш. Инаг Чикагодилайни бетер чка я...

– Лагь, гьикI я туьквендин тIвар?

– «Аламаз».

– Луту-путуйрин хуьр я ман.

– Ам заз чидач, юлдаш капитан. Къенин кардик кьил кутурдини вун я, харжиярни вибур я.

– Чаз аламаз гудачни?

– Ваз ваъ.

– АкI ятIа, башуьсте, юлдаш журналист. Ваз командировочниярни, суточниярни – зи патай, – хъуьрена Агьмед.

Джип руг кьилеллаз хуьруьз гьахьна. Машинда авайбуруз дакIардай акурди савдагардин гьаятда шегьердай хкай кицIихъ галаз къугъвазвай аялар тир. КицI, туьтуьна еб туна, айвандин гулунал кутIуннавай...

* * *

Агьмед экв жез-тежез ахварай аватна. Адан чанда къайи фул авай. Накь адан патав гвай чкадал ахвариз фейи Гьажи кьулухъ галай ацукьдай чкадал мус хъфенатIа, адаз хабар хьаначир. Адан дуст, кьвечIил хьана, аял хьиз ксанвай.

МичIи тав алай шуьшедин дакIаррай къецел югъ ачух жезвайди кьатIуз хьун мумкин тушир. Капитан Агьмед ЯркIарован кьилел ихьтин дар шартIара йифер акъудун садрани-кьведра атанвачир. Амма икI мекьивили ам садрани ахварай авудайди тушир. Ада пич кутуна. Адан рикIел накь Гьажиди авур ихтилатдик квай тIвар кьун тавуна винел вегьедай затI атанвай. Агьмедак хъвер акатнай, амма хъуьруьни гайи чимивал бедендиз бес жезвачир.

– Акъвазара, – лагьанай накь Гьажиди, са гъвечIи, аскIан, яшамиш жедай хьтин кIвализ ухшар авачир са дехмедив агакьайла. КIвалин цлар къецелай, са вилик пад квачиз, рагъул кхадай, амма чин лацу чепедай асуннавай. Цлан юкьвалай авай ракIарин кьилелай яру ширдалди «Аламаз» ва и гафунин кIаникайни «Неъ! Хъухъ! Кеф чIугу!» кхьенвай. РакIарин кьве къвалахъай къацу, хъипи, вили, туракь, чIулав рангаралди жуьреба-жуьре няметрин: къенфетрин, печенийрин, чпел «дуьгуь», «шекер», «гъуьр» кхьенвай шешелрин шикилар янавай. Виридалайни хкисна аквадайвал гьерекьдин птулкадин шикил янавай, ам дуьгуьдинни шекердин шешелрилайни еке тир.

– Им лап супермаркет хьтинди я хьи, – лагьана Агьмеда.

– КIан хьайитIа, ваз инай нуькIрен некни, къуьрен карчни жагъида. И туьквен Гиннесан рекордрин ктабда туна кIанзавайди я.

– Тур ман. Ам куь, журналистрин, пеше я хьи, – Агьмед машиндай экъечIна.

Кьве дустни туьквендин ахъа ракIариз гьахьна.

– Вун хвашгелди, сафагелди, Гьажи халу, – хъуьрез-хъуьрез рахана дезгедихъ галай лацу якIарин ацIай жегьил чин, туькме хурар перемдай хкиснавай туьквенчи руш.

– Сагърай, чан халудин. Вун гьикI ава? А зи дуст БитIиш гьикI ава?

Зи дахдин тIвар БитIиш туш, Батар я.

– Хуьруьнвийри лугьудайвал я ман... Багъишламиша.

– АкI туьквен авачирла лугьузвайди тир. Гила хълагьзамайди туш.

– Я жеди, – хуьруьнвийри садра гайи лакIаб алат тийидайди чиз, лагьана Гьажиди. – Пехил сад-кьведа талгьана жеч.

– АкI хьайитIа, абуруз инай аламаз са затIни гьатдач, –Гьажи чашмиш жезваз акурди, Агьмед ихтилатдик экечIна ва дустуник руьгь кутун патал, адаз лагьана: – Валлагь, вун ина чин тийидай са касни авач.

– Гьажи халу чи хуьруьн кицIеризни кваз чизвайди я, – туьквенчи рушан рикI ихтилатрал алайди чир жезвай.

– Аквазва, аквазва, – лагьана Агьмеда. — Куьне гьадазни вуч кIан хьайитIани, аламаз гудани?

Руша жаваб гудалди, Гьажиди вичи лагьана:

– Ина аламаз гьа и хуьруьнвийриз гузвайди я. Амайбуруз ваъ.

– Эгер вун инавай кицIеризни чизвайди ятIа, вунни гьа и хуьряй тирдай я, – лагьана Агьмеда.

– Башуьсте, – хъуьрена руш. – Чна Гьажи халудиз вуч кIан хьайитIани гуда. Аламаз. Амма ам аламаз къачудайбурукай туш.

Руш амалдарди ва савдагарвилин тах квайди тирди Агьмеда кьатIанвай. «И хуьруьнвияр савда-базар ийидай бажарагъ авайбур я», – фикирнай милициядин капитанди.

– Эхь, эхь! – лагьана рушан гафари лувар кутур журналистди. – Чун аламаз къачудайбурукай туш.

– ЯтIа, къачу, – лагьана Агьмеда, – ви рикIиз вуч кIан ятIа.

Гьажи Агьмедаз вилера туьгьмет аваз килигна, гуя ада «ви командировочниярни суточнияр гьа ихьтинбур яни?» лугьузвай. Амма адан сивяй акъатай гафар рушахъ элкъвенвайбур тир:

– Куь гьерекь гьихьтинди я? Михьиди, гьилле квачирди, я тахьайтIа Дербентдин самопал яни?

– Дахди хканвайди я. Гьихьтинди я, вучтинди я заз чидайди туш.

– Садра хъвайибур ахпа мад, сагъ-саламатдиз иниз хквезвани?

– Хквезва, – хъуьрена туьквенчи руш.

Ада дезгедин кIаникай птулка хкудна. Птулкада авайдал вили-къацу тав алай.

– Дербентдин самопал я, – агь алахьна Гьажидилай. – Маса затI авачни?

– Авач, валлагь.

– Ваз вуч аватIа чидани, халудин? – лагьана журналистди, вичиз дуьньядин вири крарикай хабар авай касди хьиз, вич-вичихъ агъанваз, михьи гьерекь гьат тавур и бере гуьрчегардай мурад аваз. – Са сеферда, вични атIа совет девирдин вахтара, и куь дагълариз шаир Шабал Къамкъам атаналда. Чубанрикай поэма кхьин патал. Кхьинни авуна ада. «Чан алай булутар». Яни лацу суьруьяр лагьай чIал я. КIелнани вуна, халудин?

– Шаирдин тIвар ван хьайиди я, поэма кIелнач, – жаваб гана руша, хъуьрез-хъуьрез, и муьштеридин ихтилат гьи патахъ физвайди ва гьикьван давам жедайди ятIа течиз.

Агьмедаз вичин дуст, эгер ам яргъарай рахаз эгечIнаватIа, мад акъваз техъйидайди чизвай, гьавиляй адаз кисна акъвазун хъсан яз акуна.

– Хъвада, лугьуда, и шаирди чубанрихъ галаз яйлахда, – давамарда Гьажиди вичин ихтилат. – Дагъдин булахрин ятар ваъ гьа, чубанри, шаир къвезва лагьайла, фена райондин туьквендай гъанвай гьерекьар, «андроповкаяр»... Са юкъуз хъвада – ихтилатарда шаирди чубанрихъ галаз, кьве юкъуз хъвада – чубанрин яшайишдин кьуьруькрикай хабарар кьаз, кхьида шаирди вичин дафтарда. Пуд лагьай юкъуз яратмишунрин гьерекат хабарсуз акъваз жеда, вучиз лагьайтIа гьерекь куьтягь хьанвай. Алад, лугьуда чIехи чубанди вичин шакIуртдиз, мад туьквендиз. Фида ам, хкведа. «Ана гьерекь амач, хьайитIа, са гьафтедилай жеда», – лу-гьуда шакIуртди. «Maca вуч ички аватIани къачу, – лугьуда чIехи чубанди, – чакай поэма кхьизвай шаирдин илгьам къуьруь авун чи кьилин агъузвал жеда». Мад хъфида же-гьил чубан туьквендиз. Инани амайди жеда «Кавказ» тIвар алай туьнт чехир, гьинай чир жедай кьван жегьил чубандиз шаирди и чехир хъван тийизвайди? «Вуч гъана?! Вуч гъана?!» – вичин япарихъ агъаначир шаир Шабал Къамкъам. «Кавказ» чехир. КIирепIлунниди я», – лугьуда жегьилди. ЧIехи чубанди сас регъведа, шакIуртдиз килигиз: поэма кхьин тавунин хаталувал арадал атанвай, чIугур зегьметар, гьуьрметар бада фидайвал тир. Амма я са чубандизни, я са шакIуртдизни, я са гьакимдизни, я са алимдизни чидач хьи, шаиррихъ виридалайни чIехи рикIер авайди.

«Я стха, – лугьуда жегьилдин язухни атай, хъвадай маса затIни гьат тийидайди чир хьайи шаирди чIехи чубандиз, – тIвар кьун тавуна цуз, за вилер акьална хъвада».

– Гила вазни Дербентдин самопал тIвар кьун тавуна къачуз кIанзавани? – дустунин яргъал фейи ихтилат акъвазарна Агьмеда.

– Эхь! – лагьана Гьажиди. – ТIвар кьун тавуна кьве птулка тур пакетда. Кьве консерви, кьве «Рычал-яд», са фуни.

– Кьве кьатI гзаф я, сад бесрай, – вичиз самопал хъвадай иштягь авачирди къалурна Агьмеда.

Туьквенчи руш вилера суал аваз Гьажидиз килигна.

– Гьадаз кIандайвал хьуй, ам Шалбуз дагъдин пIирерал физвайди я.

– Бес вунни гьадахъ галайди тушни? – рушан чинай хъвер квахьна, ам фагьумлу хьана.

– Эхь, – лагьана Гьажиди, рушан чин вучиз серин хьайиди ятIа кьил акъат тийиз.

– Чна пIирерал физвайбуруз гьерекь гузвайди туш, – рушан кьетIивал цаз алайди тир.

Гьажидивай «чун пIирерал физвайбур туш» лугьуз жезвачир. «ГъвечIи хуьр я. Гьим гьинихъ физватIа, виридаз аквазва. Чун къутармишзавайди са рехъ я – дагъдиз физвайди». Амма адаз кьулухъни чIугваз кIанзавачир:

– За ви туьквендай чIуру гьерекь гузва лагьана макъала кхьейтIа, ахпа на вучда?

– Вуч кIантIани кхьихь! Куь газетар ни кIелзавайди я? Анра кхьенвайдахъ вуж агъазвайди я? – викIегьдиз жаваб гана руша.

– И халу аку, – Гьажиди, гьужум давамарун яз, вичин дуст къалурна, – им чIехи милица я, ида гьарамзадавилихъни лутувилихъ галаз женг чIугвазвайди я. Адаз куь туьквен агалдай ихтияр ава. ЧIехи чкайрихъ галаз адан алакъаяр авайди я, – ахпа ам Агьмедахъ элкъвена: – Къалура, юлдаш капитан, ви удостоверение.

Туьквенчи руш спортивный формани кьецIил кIвачерал тIипIрияр алай итим, бедендиз гьикьван зурбади ятIани, милицайрикай тирдал шаклу хьана. Адан шаклувал, вичиз къалурай удостоверение тахьайла, генани артух хьана, вучиз лагьайтIа капитан ЯркIаровав удостоверение гвачир, адаз вич ихьтин яргъал рекьиз акъатдай чIал чизвачир. Гьавиляй руша, Агьмедан кьецIил кIвачериз килиг хъувурла, авур фикир сад тир: «Им и дагълариз къвезвай гунагькаррикай сад я: дагъдин кIанел кьван машиндаваз фена, ахпа пIирерал кьван кьецIил кIвачеривди фида абур, гуя идалди абурун гунагьрилай гъил къахчузва».

И гимандини къуват хгай руша, вичел гъалиб жедай са къуватни авачирди гьисснаваз, атIуз-атIуз лагьана:

– Квез низ кIантIани лагь. КIантIа президент Ельцинан патав алад! Адавай квез куьмек гуз тахьайтIа, адан буба Клинтоназ хълагь! Заз, садахъайни кичIе туш!

– Я руш, я бала, – ламралай аватайди хьиз амай журналист, – Клинтон Ельцинан буба туш.

Журналистдиз руш гъавурда тун патал мад са вуч ятIани лугьуз кIанзавай, амма руша адан гаф атIана, хълагьна:

– Чаз вири крарикай хабар авайди я. Куьне чун, хуьрера авайбур я лугьуз, авамрай кьамир!

Гьажидиз суьгьбет давам хъувунин лазимвал амаз ахкунач. Ада магълубвилелди кьам чухвана.

Капитан ЯркIаров хъуьрена чIаганвай. Хъуьруьн са гьал акъвазарна, ада лагьана:

– Маншаллагь, чан халудинI Вун халис дагъви руш я! Мад вуна гьерекь гузвачтIа, чна лагьай муькуь затIар хьа-йитIани це.

Руша пакетда малдин якIун кьве консерви, кьве птулка «Рычал-яд» ва са тIили-фу туна, къимет лагьана.

– Са колбасани хтур, – гьеле дакIунмаз лагьана Гьажиди.

– Чна пIирерал физвайбуруз колбасаярни гузвайди туш. Абур вакIан якIунбур я.

– Бес куьне абур низ гузвайди я? – дакIурвилик мягьтелвал акахь хъувунваз, хабар кьуна Гьажиди.

– Гьа и чкадал хъивегьзавай пияниска бахтикъарайриз, бейкарриз.

– Абуруз къачудай пул авани кьван? – журналист вичин пеше тамамарунив эгечIнавай.

– Чна аламаз гузва. Аялрин пособиярни пенсияр гайила, пул хкизва.

– Ни? Хъвазвайбуру чпи? – вичи къачур затIарин пул рушав вугана, журналист михьиз фагьумлу хьанвай.

– Ваъ, дишегьлийри. Хъвазвайбурун дидейри ва папари.

– Къе ина кас аквазвач хьи? – жузуна Агьмеда.

– Авайди тир. Са кIеретI. Ништа, луьхъ хьана, гьи хъуртак ярх хьанватIа, – жаваб гана руша.

Журналистдизни милицадиз хълагьдай гаф амачир. Абуру кьилер ракIарихъди чIугуна.

– Я Гьажи халу, – эвелдай хьиз, хъуьрез-хъуьрез рахун хъувуна туьквенчи руш. Адаз вичин муьштерияр пашмандиз хъфена кIанзавачир.

– Бес атIа шаир Шабал Къамкъаман кьиса квелди куьтягь хьанай?

– А-а-ан! — ачух хъхьана Гьажини. – Шаиррикай кьисаяр гьамиша камаллудаказ акьалтI жедайди я...

– ГьикI? Лагь ман! — рушан чин кIеви тир.

– Хъвада шаирди, вилер акьална, «Кавказ» чехир. Жеда луьхъ пиян. Ксудай вахт атайла, лугьуда адаз чубанри: ша, атана пунада ксус, йифиз къецел мекьи жеда». «Ваъ, – лугьуда шаирди, – зун гъетериз килигиз чIурал ярх жеда. Ахвар агалтайла, зун, гъетер алай цавукай яргъан авуна, ксуда». Гьикьван чубанар алахънатIани, шаирдик гаф акатнач. Фена ам ахварал суван са пелел. Хьана мекьи. Пакамахъ тIа жеда ам. Сурун фул акатда. Зурзада. Вегьида чубанри чпив гвай вири пек-партал, япунжияр. «Мад вуч аватIа вегь зи винел, зун мекьила рекьизва», – минетарда шаирди. «Вегьидай затIни амач, – лугьуда чIехи чубанди, – анжах са затI ама. ТIвар кьун тавуна вегьидай. «Вуч кIантIани хьуй, – лугьуда зурзаз-зурзаз шаирди. – Вегь!» «Вилер акьал, ваз такурай», – лугьуда чубанди. Шаирди вилер акьална. Чубандини вегьена адал амай-амачир гьа затI. Амма ам гьи шаир хьуй, эгер чан аламатIа, вилер ахъа тавуна акъвазиз жериди? Абур рекьидай чIавузни вилер ахъазмаз куьтягь жеда. Ахъайна вилер Шабал Къамкъама. Акуна адаз вичел хъивегьайди вуч ятIа: ламран алух. Фул гьасятда хкатна, лугьуда, шаирдикай.

– Гьа-гьа-гьа! – цавар пад хьайиди хьиз, хъуьрена чIагана туьквенчи руш. Адавай яргъалди хъуьруьн кьаз жезмачир. Са гужуналди хъвер акъвазарна, ада вилерал атай накъвар михьна. Абур хъуьрена атанвай накъвар тир.

– ГьикI я, чан халудин! Дуьньяда ваз хабар авачир крар гьеле гзаф амайди я, – насигьат гузвай тав кваз рахана журналист, туьквендин рак ахъайиз-ахъайиз.

– И ихтилат вуна заз садрани ахъагъайди туш хьи, – хъуьрезвай Агьмедни.

– Квезни, милицайризни, дуьньяда чин тийидай крар гзаф авайди я. Хъша!

– Гьажи халу! — садлагьана руш дезгедихъай къе-къечIна. – Ма къачу. ТахьайтIа квез дагъда мекьи жеда. Анжах за гайиди я лугьумир. Зи тIвар кьамир, – ада са гьерекьни са колбасадин кIар журналистдив гвай пакетда хтуна. – пул гумачтIа, аламаз хьурай, – милайим, дагъларин шагьвар хьтин назик хъвер акъатна рушай.

– Ви гьуьрметдай чун пIирерални фидач, – лагьана Агьмеда, рушав гьерекьдинни колбасадин пул вугана. – Чун дагъдиз ценерилай килигда.

– АкI ятIа са истикIанни гице, – алава хъувуна Гьажиди. – Пака хъфирла, хкида. Руша адав синерин истикIан вугана. Дустар туьквендай экъечIна, машинда ахцукьна...

* * *

Пич машиндин гегьенш къен чими ийиз агакьнавачир. Накь туьквенчи руша гайи тупIал гьерекьдикай хъвайи са истикIанди са тIимил чимини, кьил са гьилле гижини авуна ахвариз фейи ам гила зурзазвай. Адан рикIел Шабал Къамкъам хтана, адак хъверни акатнай. Адаз гила, гьа тIвар кьун тавуна, винел вегьидай алух гьатнайтIани хвеши жедай.

Гьажидиз гьич хабарни авачир. Адаз мекьи тахьунал Агьмед мягьтел хьанвай. «Белки, Дербентдин самопалдикай кьве истикIан къенез алабарайвиляй ам, икI куьрпе кIел хьиз, ксанва жал? – фикирна ада, ахпа вичи вичин фикир дегишар хъувуна: – Ваъ. Гьажи датIана рекье-хуле хьуни, яргъал дагъларизни хуьрериз командировкайриз фини, йиф гьалтай чкайрал йифер авуни лигимарнава».

Агьмед, дурбуярни къачуна, машиндай экъечIна. Пакаман къай квай. Экв ачух жезвай. Хуьруьвай яргъа, кьа-кьан суварай фенвай къекъвей рекьин са къерехда, къвакъварин валарив акъвазарнавай адан машин хуьряй аквадайвал авачир.

Амма хуьр инлай капаллай хьиз аквазвай. Хуьруьн къерехдал алай Ашиман кIвални аквазвай. Гьаятдик артух гьерекат квачир. Яру «Жигули» гьаятдин са пипIе акъвазнавай. КицI гьа накь вич кутIунай гулунин патав ксанвай. Дишегьлиди гьаят шуткунзавай. Ам, аквар гьалда, Ашиман паб я. Милицадин капитан алай суваз къаншар пата хуьруьн кьилихъай авай чуьл галайвал нехир физвай. «Гьеле фад я, – фикирна капитан ЯркIарова, – Хуьр ахварик кума. Ашиман папа гьеле верчерни къецел акъуднавач».

Ам алай чкадилай эрчIи патай, чухурдай, агъадалди, лацу жигъир хьиз, кIам авахьна физвай. Адан ванцихъ ажаиб ширинвал авай. Налугьуди, ам и дагъларин суварин, яйлахрин, и зурба секинвилин ван я, чIал я. И чIалан гъавурда Агьмедаз вич акьазвай хьиз тир. «Чалай гуьрчег ваз мад вуч акуна?» лугьузвай хьиз тир Агьмедаз чуьллерини дагълари и кIамун ванцелди... Къваларай агъуз авахьиз, агъадихъ, тIул квай чкадал зуракI чарх гана, кIам, мад къекъуьнар галачиз, дуьм-дуьз агъуз, дар са дередиз физвай. КIунтIарихъни ачIарихъ чуьнуьх хьанвай адан атIа кьил аквадайвал тушир. Амма Агьмедаз чизва хьи, и чилин вири вацIарни кIамар са вацIун – Кьулан вацIун яд къалинарзава. И к1амни гьабурукай сад я.

Лап яргъай, чилавцIарцIин къерех тирвал, гьуьмедин вили шуькIуь цIар хьиз, Каспи гьуьл аквазвай. Адакай хкечIзавай ракъинин хкатнавайди са пад тиртIани, ам акьван зурба ва къешенг тир хьи, налугьуди рагъ гьамиша гьа и патав гвай гьуьлуькай хкечIзавайди я; йиф хьайила, ам мад гьуьлуьз эхвичIзава ва вичел кана-кана хьанвай лекеяр чуьхуьн хъувуна, пакамахъ мад цавариз эхкъечIзава. Частуниз акъатай ракъиниз яргъалди килигайла, ам лекеяр алаз аквадатIани, исятда адан и хкатнавай паюнал са лекени алачир, ам, жегьил суса назикдаказ хьухь гуз михьнавай зурба лампа хьиз, ишигълаван хьана аквазвай. Адан сифтегьан нурар капитандин далудихъ галай Шалбуз дагъдин кукIушрик хкIунвай – муркIар алай синери, лацу гимишди хьиз, цIарцIар гузвай, жив алачир кьецIил мурцар, экв аватнавай къизилдин къаябар хьиз, аквазвай...

Капитандин чандай фул акъатнавачир. Ада, векьерални инал-анал кьилер алгъана пиришар кIватIнавай камбар цуькверал алай чигера, тIипIрияр алудна, кьецIил кIвачер экъуьриз, машиндилай са шумуд йигин чарх яна. Ахпа къакъун валарив гвай чиргъерай кичIез-регъуьз гадар жез, чиргъера квахь хъийизвай булахдай чиниз са шумуд шупI къайи яд яна. Бедендай генани къати зурзунар фейи ада тIипIрийра кIвачер хтуна ва машиндин рак ахъайна, вичин чкадал ахцукьна, рак агал хъувуна.

Машинда хъсандиз чим гьатнавай. Гьажидин ахвар генани ширин хьанвай. Ада, аялди хьиз, нерай фусни ийизвай. АкI тир хьи, адаз хъсан ахварар аквазвай. «Бахтавар кефчибег», – хиялна, адаз килигиз, Агьмеда.

Ам къизмиш хьайи пичинин чимивили къужахламишна. Адан чанди гила цIийи кьилелай ахвар хъувун тIалабзавай. Ада руль кьуна, кьил кьве гъилин арада эцигна...

Кьулан вацIук акахьзавай кIам авахьна физвай.

Рагъ, гьуьлуькай чара хьана, цавун аршдихъ рекье гьатнавай.

Ксанвай дустар машиндин къене къалин хьанвай бу-гъанахди ахварикай куддайни-куддачирни лугьуз хьун четин тир, амма абур садлагьана акъатай тфенгдин ванци уяхарна. Кьведни гадар хьана къецел экъечIна. Тфенгдин ван ва гуьгъуьналлаз акъатай кицIин анцI Шалбуз дагъдин севт яз тикрар хьана. ЭрчIи патахъай агъада кIаму чарх янавай гъвечIи тIулалай гумадин са чIун, цавуз хкаж жез-жез, цIрана.

Рагъни Каспидикай хкечIайди я лугьудайвал авачир – ам вири дагълар, дереяр вичин жумарт нураралди ацIуриз жедайвал чилавцIарцIивай къакъатнавай.

Капитан ЯркIарова тадиз кьулухъ хтана, дурбуяр къахчуна.

– Пелекай хкис жемир, вун такурай, – тагькимна журналистди. Къакъун валарай абур агъада кIаму чарх ганвай чкадиз килигна.

– Гьам я, – лагьана Агьмеда, дурбуяр вилерилай алуд тийиз. – КицI язава. Гьа кицI. Машинни гьаданди я.

– Аквазва... Язух гьайван... Валарал кутIуннава.. Тушни?

Мад тфенг яна.

КицIяй ван ахкъатнач.

Гагь сада, гагь муькуьда дурбуйрай килигай дустариз акуна хьи, Ашима кицI, адан гарданда амай цIил кьуна, кIамун къерехдив гвай са аскIан къванцел галчIурна.

– Ада кицIел са вуч ятIани кIвахзава, – лагьана Гьажиди.

– Зун гъавурда акьаз эгечIзавай хьтинди я, – кьил галтадна Агьмеда. – Ада кIвахзавайди, заз чиз, кьел я.

– Зани гьакI фикирзава. Ам, тфенгни къуьнуьхъ вегьена, машиндихъ хъфизва, – Гьажиди дурбуяр Агьмедав вугана.

–Тфенг гъуьрчехъандинди я... Акьахна хъфена...

– Хъфенани? Чуьнуьх хьанани?

– ИкIни хьун мумкин я, акIни.

Са акьван вахт фенач.

Чиликай хкатайди яни, цаварин дегьнейрай атайди яни – садлагьана са луж чалагъанар пайда хьана.

– Цуькверин вири атиррин арадай ибуруз шегьердин зир-зибилдин хъурталай хканвай кицIин ивидин ял атанани? Вуч эйбежер, кфир ничхирар тушни?! – мягьтел хьайи журналистдиз ихьтин шикил сад лагьай сеферда аквазвай.

Милицадизни икьван крар акурди тушир. Вири луж агъада къванцел алай кицIин винел сухулмиш хьана. Абуру, гужлубуру зайифбур чукуриз, кIуфаривди ягъиз, ялиз, язух гьайвандин леш кIус-кIус авуна. Лацу къван михьиз яру хьанвай. Чпиз гьатай кIусар тIуьр къушар кIамухъди физвай, сад-кьведа чпив гумай кIарабар кIуфалай ийизвай ва, абурук затI кумачирди акурла кьаз, цавуз хкажна чилел гьалчзавай, гуя абуруз чизва: эгер кIараб хьайитIа, адан къеняй мад са вуч ятIани гьат хъувун мумкин я. Эхирни чпиз кIарабрикай са хийирни амачиз акур чалагъанри яд галай патахъ хкадарзавай.

Ничхир къушари чпин какур еке к1уфара кьаз, кьилер цавал ийиз, яд бедендиз кужумзавай. Абур икI гьарарат хьуни дехьнен Ашима кицIин лешинал алахайди кьел тирдакай лугьузвай. Къанихвал кьейи къушар, кIамувай къе-къечIиз, мад кицIин кIарабар кIуфара хкьаз, абурукай са хийирни амачирди акваз, мад цин гьарайдиз хъфизвай.

Абуруз далдадикай хкатна чеб галай патахъ къвезвай яру «Жигули» аквадай гьал авачир. Машин ивидай яру хьанвай къванцив агакьайла, абуруз ам чеб патал хаталу тирди акунвай, гьикьван элягъиз-къахчунатIани, луваривай цикди залан хьанвай къушарин беденар цавуз акъудиз хъхьаначир. Машиндай тфенг гъиле аваз экъечIай инсандихъай катдай зиринг кIвачерни абуруз ганвачир. Абурухъ икьван гагьда авай гьунар хци кIуфни, къаних нефсни зурба лувар тир, гила абурукай садакайни жедай чара-куьмек амачир.

Ашима, тфенгдин кьве хилен луьле кьве гъиливни кьуна къундах са-са чалагъандин кьилиз вегьиз, абур
гижи авуна, ахпа кIвачер кьаз машиндин багажникдиз гадарна...

– Хъша, – лагьана капитан ЯркIарова, – гьат хъийин рекье.

– Гьиниз? – мягьтел хьана Гьажи.

– КIвализ.

– Бес на агъа гьарамзададиз са серенжемни кьабулдачни?

– Ваъ. Ам зи стхадин мехъерин паяр гваз атана кIанзавайди я, – пIузаррикай хъвер авуна, вил акьална Агьмеда.

– Акъваз, са кIунчI цуьквер хьайитIани атIун, – Гьажиди тадиз-тадиз камбар цуьквер атIана.

– Папаз атIузвани?

– Папав ахгакьдалди абур шуьткьуьда, – Гьажиди накь туьквенчи руша чпив вугай истикIандиз кьулал кьван булахдин яд къачуна, цуьквер гьана туна.

– Валлагь, вун кьегьал хва я. Аферин! Зи рикIелни къведачир, – Агьмед машинда ацукьна.

– Куьн, милицаяр, вири гьахьтинбур я. Абурун машин йигиндиз рекьяй агъуз хуьр галайвал авахьна. Руг кьилеллаз абурун вилик яру «Жигули» акатна. Якъин, Ашима джип вичин гуьгъуьна авайди кьатIанвай. Амма адан шак фин мумкин тушир, вучиз лагьайтIа са бицIи «Жигулидин» геле чIехи джип къекъведа лагьана фикирдиз гъиз жедай кIвалах тушир.

– Тади мийир, квахьрай виликай, – лагьана цуьквер авай истикIан гъилевай Гьажиди.

– Яд чкIиз кичIезвани?

Гьажиди жаваб ганач.

Хуьруьн куьчедай агъуз хтана джип «Аламаз» туьквендив акъвазна. Яру «Жигули» аквазмачир. Туьквендал дапIар алай.

– Закрыт на обед, – ван алаз хъуьрена Агьмед.

– Туш, – лагьана Гьажиди. – КIан хьайитIа, эверна туьквенчи гъиз жезвайди я, – ада цуьквер авай истикIан туьквендин ракIарив эцигна..

– Эвера, вучиз гъизвач кьван? – дустуникай зарафатарзавай Агьмеда.

– Вуч я, стхадин мехъерал хъвадай самопалар къачуз кIанзавани? – адалай гуьгъуьна амукьзавачир Гьажини.

Агьмеда машин хуьруьн къеняй явашдиз гьална. Ашиман кIвалерал ахгакьайла, абур адан гьаятдиз килигна. Яру «Жигули» чкадал эхцигнавай. БицIи кьуд аял катиз-галтугиз къугъвазвай. Кьвед-пуд вечре са пипIе, сада садавай къакъудиз, са куьз ятIани кIуф язавай.

Дустарай яргъалди са гафни ахкъатнач. Абур фикиррик акатнавай.

Шегьердив агакьайла, Гьажидай сифте гаф акъатна:

– ГьикI хьана, дуст, киснава хьи?

– Милиция киснавайла, журналистарни кисдайди я.

– Киса, акI ятIа.

– Бес на савдагардиз пака са жерме-затIни ийидачни? – алатзавачир Гьажи.

– Вири кесибвилин лишанар я, – агь алахьна Агьмедалай. – Чара атIай кьуьл я. Ваз чидани чара атIайдан кьуьлуьникай кьиса?

– Ваъ.

– Ваз кьисаяр са журналистриз чидай хьиз яни? Яб це.

– Гузва.

– Къведалда са мехъерик са къекъвераг. «Кьуьл ая, – лугьуда адаз инавай тIуьна-хъвана кефиниз акъатнавай бакьайри. – Чна ваз чIехи шабашар гуда». Къекъверагдал кьуьлердай гьал алайди яни? ЯтIани ада, кьуна вичин шалвардин жир буш хьанвай гьертни, яваш-явашдиз, еперал кутIуннавай кIвачин къапар алай кIвачерикай сад виликди гадариз, чарх яда майдандал. «Чapa атIайдан кьуьл я, мумкин атIайдан кьуьл я», – мани лугьузвай хьиз лугьуда къекъверагди. Бакьаяр хъуьрена чIаганалда, амма язухдиз пул гун садан рикIелни атанач лугьуда... – Агьмед са геренда кисна. Ахпа давамарна: – И Ашимни гьакI я. Акуна ваз адан кIвал, юхсул аялар, ичIи гьаят. Машинни, низ чида, гьинай атанвайди ятIа... Хуьрера вуч гьал аватIа, ваз залайни хъсандиз чизва. Жегьилриз кIвалах жагъизвач, пул къведай рехъ авач. Вирида ийизвайди чара атIайдан кьуьл я...

– Гьукуматни, бакьа хьиз, хъуьрез-рахшандар ийиз, инсанар виляй такваз ава, квез шабашар гуда лугьуз, тагуз, – Гьажидини зарафатзамачир.

– ГьакI я, дуст, – Агьмеда газдал илисна.

– Шалбуз дагъдиз мукьва хьана, вакай арифдар хьанва, дуст кас, – Гьажи мад вичин зарафатрин пендал хъфенвай. – Вири милицаярни гьакимар садра кьванни аниз хкаж хьана, чи чилин, халкьдин, уьлкведин кьисметрикай веревирдер авунайтIа, хъсан тир.

– Хкаж хьухь лагь ман жува. Кхьихь, вунни и уьлкведай тушни?

– Ам за кхьида, кхьинни ийизвайди я... Бес и мал цаваравай савдагардиз вуна вуч ийирвал я?

– Вичин «бизнес» чи шегьердин зир-зибилрин хъуртал гадариз тада

– ГьикI?

– Аквада ваз...

* * *

– Вун чинеба зи геле къекъвена ман?... Лап чи хуьруьз кьван... Къенин милицайри ийидай крар туш. Маншаллагь! – Ягьанат ийиз кIан хьана Ашимаз. – Ви машин заз, чи дагъдай хкверла, акуна. За, ахмакьди, ви машинда авайбур пIирерал фена хквезвайбур я лагьана фикирнай.

– ПIирерал физ гьеле фад я, дагълара мекьи я...

– КIамаш я ман зун гьа кардин гъавурда такьур.

– Гъавурда акьунайтIа, на вучдай?

– Катдай.

– Гьиниз?

Ашим фикирлу хьана. Ахпа агь аладарна, хълагьна:

– Санизни... Куь хурукай гьиниз катда?

– ЯтIа, артухан рахунармир. Заз вири акунва, чизва. Акьах машинда, гьат зи гуьгъуьна.

Ашима вич кьел янавай кицIин як тIуьна яд хъванвай чалагъан хьиз гьиссзавай. «Тфенгдин къундах зи кьилихъ милициядин отделениеда гелягъ хъийида», – фикирна ада. Гьа идалди адан вири уьмуьр, мурадар-метлебар, савдагарвилер акьалтI жеда. Аялар мад гишила жеда, кIвалин кьвед лагьай гьава эцигиз жедач, кIвалихъ са бегьем жугъунни агализ хъжедач. Ибурни гьич. Сив квай папан хура гьикI акъвазда? Къазар рекьидай аждагьан хьтин?..

Ашима багажник агална, машиндин ракIарал гъил вегьена. Капитан ЯркIарова вичин машин гьална. Яру «Жигули» адан гуъгъуъна гьатна. Ашимаз шегьердин милициядин идараяр алай чкаяр чизвай. Амма капитандин джип абурун патаривайни физвачир. «ВакIан хциз ришвет кIанзавайди я, – Гьа вири хьтин гишин кицI я имни, идавай-адавай къакъудиз, кьил хуьзвай...»

Хсуси кIвалерин чIехи варарив ахгакьайла, джипди сигнал яна. Журналист Гьажиди вар ахъайна.

«Гьа ида завай садра къачур хьтинди я», – муьштерийриз фикир тагуз вердиш Ашиман рикIел и кас са уьтери хтана.

Джип варариз гьахьна, яру «Жигулини», калихъ галай дана хьиз, адан гуьгъуьналлаз фена. Гьажиди варар къеняй агал хъувуна.

– Им тIвар-ван авай журналист Гьажи Чандаров я, – лагьана капитан Агьмед ЯркIарова вичин дуст сакIани кардин ери-бинедин гъавурда такьазвай Ашимаз къалурна. – Ван хьайиди яни? Газетрай адан макъалаяр кIелайди яни?

«Имни пул кIандай са ламран хва я, – фикирна савдагарди. – ТагайтIа, беябурдай макъала кхьида лугьудайди я».

Ашима вичин фикирар вири винел акъуднач, амма вичивай жедайвал, вич авай шартIари меслят ийизвайвал, гафунив эцягъ тавунани тунач:

– За газетар кIелзавайди туш. Ана кIелдай вуч ава – вири тапарар я.

– Адаз вичин бизнесдин гъиляй газетар кIелдай вахт авани? – чин серин хьанай Гьажидин.

– Чан стхаяр, – ачухдиз рахаз эгечIна Ашим. – Заз чизва квез вуч кIанзаватIа. Лагь квез низ гьикьван пул кIан ятIа. За гуда. Анжах зи кьил тIармир.

– Вуч? Вуч? – векъи кIеви ван акъатна капитандай. – Вуна чун няй кьазва?!

– Вирида къачузвайди я, чан чIехиди, – рахунин юн дегишарна Ашима. – Куьн вучиз гуьгъуьна акъвазда?

– Чна вун иниз вучиз гъайиди ятIа чидани?

– Са пай чидай хьиз я, са пай ваъ.

– Вуна гьарамзадавилелди кьил хуьзвайдан гъавурда авани вун?

– Ава. Вири уьлкве гьарамзадайриндини лутуйринди тушни?

– Вуна уьлкведин жаваб гумир, ви жаваб це.

– Хьуй, стха. Лагь ваз завай вуч кIанзаватIа.

– Чалагъанар «Яpy ктабда» авайди яни? – хабар кьуна Агьмеда Гьажидивай.

– РикIелламач. Амма абур яру «Жигулида» авайди заз чида, – жаваб гана Гьажиди, шит хъвер сивеллаз. – Ше-гьердин иесисуз кицIер «Яру ктабда» авачирдини заз чида. Абур ягъун шегьердин къуллугърин буржи я.

– Тфенгдиз документ авани? – капитан мад Ашимахъ элкъвена.

– Ам дахдинди я. Гъуьрчехъан тир зи буба. Документни ава.

– Бубадиз ава. Ваз авач хьи, – арада гьахьна Гьажи. Адаз, журналистрин пешедиз хас тирвал, ихтилатрик къизгъинвал, вакъиадик цIай кутаз кIанзавай.

– Я стхаяр, за зи тахсирар вири хиве кьазва. За чала-гъанар ягъиз, гьуьндуьшкаяр я лугьуз, маса гуз, инсанар алцурарзава, куь шегьердин кицIер язава, кIвал эцигдайла, бес тежезвай пул зи хуьруьнви БитIишавай буржунакъачуна, гилалдини вахканвач, за квезни инал ришвет теклиф авуна. Ингье ибур вири зи тахсирар я, ая заз вучзаватIа! Ягъ, рекьикь, турдустагъда! Бес я куь сурун суалар. Зун иниз, куь кIвализ, – Ашим Агьмедаз килигна, – вучиз гъанвайди ятIа, лагь!

Капитан ЯркIарова кителдин дуьгмеяр ахъайна, фуражка хтIунна, гьиле кьуна.

– Яда, – лагьана ада секиндиз ва сивел хъвер алаз. – Вуна садра кьванни халис гьуьндуьшка тIуьрди яни?

– Ваъ, – капитандин ван дегиш хьуни Ашим теспача авунвай, муькуь патахъай ада и жузун-качузун хъсан патахъ элкъвезвайдини гьисснавай.

– Садрани нез хьаначни?

– Хьана... Амма квез хиве кьазва: заз адахъ пул гуз гьайиф атана... Заз жува ахмакьдаказ кечирмишай йикъарин эвездай вири къуватар кIвал-югъ къайдадиз гъиз, аялриз каш тагун патал кьве кепек къазанмишиз кIан хьана. Руфуниз тербет гана. Гьуьндуьшка кIан хьайила, вечрен кака тIуьна, чIем кIан хьайила – шур. – Ашима вичин рикIе авайвал лагьанвай.

Агьмедаз и гафари дериндай таъсирнай. Ашима табзавачирди адаз чизвай. ЯтIани ада, вичини Гьажиди къурмишнавай фенд кьилиз акъудунин мурад аваз, силис давамарна:

– Ви «гьуьндуьшкаяр» на дадмишнани?

– Ваъ.

– Дад акваз кIанзавачни? – мад арадиз сух хьана Гьажи.

– Ваъ, – лагьана Ашима, ахпа минетни гьарай акахьнавай ванцелди Гьажидиз хълагьна: – Зун вуна кьунвайди туш хьи-е! Алат залай!

– Капитандихъ галаз зунни куь хуьруьз кьван хтайди я, – Гьажидиз алатиз кIанзавачир. – За и кардикай гьикI хьайитIани макъала кхьидайди я, – Гьажиди, Агьмедаз килигна, вил акьална.

Агьмеда кьил юзурна. Гьажи к1валин къенез гьахьна.

Ашим мад теспача хьанвай.

– Заз вун халис гьуьндуьшкадалди илифариз кIанзава, – лагьана Агьмеда Ашимаз. Ахпа кап капуз яна, гьарайна: – Индейку в студию!

Гьажи, кIваляй экъечIна, сивяй туш-макьам ягъиз-ягъиз, гъилевай синидал бугъ алахьзавай гьуьндуьшка, къайи гьекьеда авай гьерекьдин птулка, гьахьтин гьекь алай кьве «Рычал-яд», къацу хъчар, фу ва пуд рюмкани пуд истикIан алаз, багъдин пипIе авай столдихъ фена.

Ашим къах хьана амай. Адаз вичи вич гьикI тухудатIа чизвачир. Адаз акьулбалугъ, кьилериз рех янавай и кьве итим кимибур яни, акьуллубур яни кьил акъудиз четин тир.

Адан рикIиз са кьадар регьятни хъхьанвай. ЯтIани адаз и регьятвал винел акъудиз кичIезвай.

– Чна вун илифарзава, стха, – лагьана Агьмеда, – адан чина милициядин къуллугъчидиз хас са лишанни амачир, ам мугьманар кьабулдай дагъвидин ролда гьатнавай. – Ша столдихъ!

Ашимаз маса чара авачир.

Гьажиди гьерекь ахъайна рюмкайра, «Рычал-ядни» истикIанра цана:

– Яхъ, хъухъ, – ада са рюмка Ашимав вугана. – Им куь «Аламаз» туьквендай гузвай хьтин самопал туш, халис гьерекь я. Зи тост ихьтинди я: Вичин гьи тIеквенда гьикьван кьил сухайтIани, кьил акъат тийидай ва гьа идалди ажайиб ва гуьрчег дуьньядин сагълугъдай хъвазва за!

– За гьар са инсандин рикI, гъил, намус михьи хьунин сагълугъдай хъвазва, – лагьана Агьмеда.

Кьве дустни Ашимаз килигна.

– Зун рулдихъ гала, – лагьана ада.

– Вун къе машинда ахцукьдатIа низ чида? – хъуьрена Гьажи. – Вун кьунвайди я.

– Ада дуьз лугьузва, кямир адак, — Агьмеда Ашиман пад кьуна, ахпа адаз лагьана: — Хъун тавуртIани, жуван гаф лагь.

Ашимаз лугьур-талгьур чизвачир, ятIани ада са гуж-баладалди гафар жагъурна:

– За куь кьведан гафарални къул чIугвазва.

– Чи гафарал къул чIугваз вун президент туш хьи-е, – Ашиман вилера вилер атIумарна Гьажиди. – Вуна ви хсуси са гаф лагь.

– Дуьз лугьузва касди, – дустунин тереф хвена Агьмеда.

– Жедай пашман югъ гьа ихьтинди хьурай, – са акьван ван алачиз лагьана Ашима, рюмка столдал эцигна.

– Гьа-гьа-гьа! – хъуьрена Гьажи. – Валлагь, оригинальный тост я.

Агьмеда са гафни лагьанач. Ада вичин гъилевай гьерекь луьркьна къенез ракъурна.

Гьажини гуьгъуьна амукьнач.

– Ацукь, неъ, – лагьана Агьмеда Ашимаз.

Ада регъуьз-кичIез гьуьндуьшкадикай са кIус атIана. Адан туьтуьнилай затI фидайвал тушир. Амма адаз аквазвай хьи, кьве кефчибегди, кьве дустуни, кьве къени къуншиди гьуьндуьшка тахьай мисал ийизвай. Абуру кIарабар чеб алай чкадилай гьаятда зунжурдавай кицIел гадарзавай. Ада абур, цава амаз кьаз, туькьуьнзавай.

Ашимаз инал вич артухан кас тир чIал чизвай, и кьве касди вич иниз анжах намусдин тарс гуз хкайдини ада аннамишзавай. Адаз и тарс гьихьтин хьайитIани жермедилайни хциди, таъсирлуди яз аквазвай. Адаз гьикI къарагъна, гьикI хъфидатIа чизвачир. Адан чашмишвал гьар са гьерекатдай, гьар са гафунай хкис хьана акъваззавай. И сеферда лагьай гафарни гьакI хьанвайди адаз чизвай:

– КIантIа за зи гьуьндуьшкаяр куь кицIиз гудани?

– Гьуьндуьшкаяр ваъ, чалагъанар, — Ашиман гаф туькIуьр хъувуна тIамадиз акъатзавай Гьажиди.

– Ун ман, – мад кегькир хьана Ашим.

– Сад вегьена, килиг, – Агьмедаз Олигарха тинедайди чизвай.

Ашима, багажникдай акъудна, кицIив са акьван агат тавуна, чалагъан Олигархан вилик гадарна.

КицIи гьич ни кьванни чIугунач. Адаз чалагъанрин ял гьеле машиндай атанай жеди. Им адаз таниш ва кицIин такабурлувили кьабул тийидай ни тир.

– Ида гьич ябни язавач хьи! – мягьтел хьана Ашим.

– Вуна кьел гзаф вегьена, дуст кас, – хъуьрена Гьажи. Ахпа рикIивай, дамахдалди давамарна: – Им Олигарх я-е, а ваз чидай зир-зибилрин хъуртал алай кицIерикай туш!

– Чан чIехи стха, зун жерме ийизватIа, жерме ая, за вуч авун лазим ятIа, лагь, – Ашимал чин аламачир, ам Агьмедан вилериз минетдалди килигна.

– Ахлад, я стха, эгер ваз хъфиз кIанзаватIа, эгер ваз чи межлис хуш туштIа.

– Межлис хуш я, – лагьана Ашима, – ара кутугайди хьанач. Мад квез чизва хьи.

– Ихтияр види я. Къахчу жуван чалагъанни.

– Зун кицIи кьадачни?

– Ваъ.

– Милицади кьан тийизвайди кицIи кьадани? – хъуьрена Гьажи.

Чилел гадарнавай чалагъандин патав Ашим кичIез-кичIез. мукъаятлувилелди фена. Адаз вичел Олигарха хкадариз кичIезвай. Амма кицIи адавай «Вун гьинай я, гьиниз я?» лагьана гьич хабарни кьунач.

– КичIе жемир, адаз вахъайни чалагъандин ни къвезва. Кьадач вун, – лагьана Гьажиди.

Садлагьана чилелай чапхунна чалагъан къахчур Ашим кьулухъди гадар хьана ва мад къах хьана акъвазна: