Бахтикъараяр

Саилар, це лугьудайбур, къекъверагар, набутар, къарачияр, сияпурар, сиягьар… Авачир жуьре авач. Виридан «пешекарвал» виниз дережада аваз кьиле физва. И сефил ва бахтикъара алемда гьардаз вичин хатI, вичин чка ава. Вири са кардалди умумиламиш жезва: пул тIалабуналди.

Гурлу базардин къерех тирвал, тIуьн-хъун гьазурзавай бицIи духанрин патарив ацукьна, абуру чпин югъ няни
ийизва.

Ибурун арадай виридалайни бахтаварбур къарачияр я, яни машрикь патан куьчери тайифайрин векилар. Абуру хзан-хзан хьана «къазанмишзава». Им абурун яшайиш я, ацукьун-къарагъун я. Хзанрин кьилери – итимри, мумкин я, са гьина ятIани халисан кIвалах ийизва ва я йифиз хзан акъваззавай чка хуьзва, папари ва аялри чпин «пеше» кьилиз акъудзава.

БицIекрикай сада кьуьлерда, муькуьда манияр лугьуда, са кьадар чIехи аялар, «садакьа це» лугьуз, тавакъудалди ваъ гьа, кIеви чин гьалдна, буйругъ гудай саягъда рахада, налугьуди амайбурун пеше ибуруз пул гуз хьун я.

КIеретIралди икьван саилар акурла, тадиз алатна физ кIан жеда. Икьванбурун сузадиз гьай лугьуз хьун мумкин туштIани, жувак са тахсир квайди хьиз гьиссда. Ихьтин бахтикъара къаришма арадал гъанвай тайин къуватар аватIани, абуруз я тIалабзавайбурун, я гузвайбурун алемдикай са къайгъуни авачирди чизватаIани, инсанар икI уьмуьрдин кIаниз аватуник жуван пайни квайди хьиз жеда ваз.

Вуна хкягъзава, низ гуда кьве манат, низ гудач лугьуз.

Хьайи хирде пулар а патал хъивегьзавай, тIиш-пIуз алатнавай ичкибазрилай кам яна фида вун, тагана финикай рикI генани залан хьунин игьтият аваз. Виридан арадай ваз «пешекарвал» лазим дережада авачир сад-кьве саилни такуна жедач. Иллаки язух, гьалдай фенвай, етим къарияр. Абур гьасятда чир жеда. Вири жемятди абур яргъалламаз гьисс ийида ва гьабуруз гуда. Икьван гзаф инсанар ягъалмиш жезва лагьана фикирдач вуна, гьавиляй гьабурун дугъривилинни жумартвилин селдик акахьда вунни.

Амма уьмуьрди гьар юкъуз вичин цIийи мужизатар арадал гъизва. Гьабуру ви тежриба артухарзава, аянвал хци ийизва. Къвез-къвез ваз чир жеда хьи, чеб «пешекарар» хьиз къалур тежезвайбурун ва я тийизвайбурун арадани виниз дережадин «устадар» ава.

Месела, зал гьахьтин кьве къари-баде гьалтна.

Шегьердин кьулан куьчейрикай садал, халкь гзаф квай чкадал, датIана са яшлу дишегьли це лугьуз ацукьна жедай (мумкин я, ам исятдани гьанал хьун). Вирида хьиз, зани адаз са шумудра пул ганай. Садра гьикI ятIани шегьердин маса кьиле заз гьа къари са кIеретI хтуларни галаз ачух куьчедал алай гатун кафеда ацукьнаваз ва жумарт бадеди хтулриз недай-хъвадайди алай ацIай стол къурмишнаваз акунай.

За адаз вуч лугьудай кьван? Салам гана алатнай зун. Ам зи саламдин гъавурда акьунани-акьуначни чидач заз.

Зи къуншидални са чIехи хзанда яшар вишев агакьнавай къари ава. Гагь-гьагь адан кIвалинбуру ам, тухвана, кIвалин кьулухъай, инсанар базардиз физ-хквезвай рекьин къерехдив ацукьарда. ШтIум хьана кьуранвай хибри къари, вилик тIасни эцигна, яргъи югъди вичиз къалурнавай чкадал жеда. Гагь адан агьил руша, гагь юкьван яшарилай алатнавай хтул-итимди, гагьни птулди, ара-ара физ, бадедин «девлетрин» аявал хъийиз аквада.

Вучда? Инсанар я. Гьарда кьил хуьн патал са чара аквазва. Инсаф, инсанвал, руьгьдин жумартвал, захавал квахьнавай уьлкведа са ни ятIани гьа и квахьзавай «ивиррик» умуд кухтазва, гьабурукай чара акваз алахъзава ва абуруз жагъинни ийизва.

Къужахда чуквар ва черел аялар аваз, къвалавни ««Чаз я кIвал авач, я недайди. Квекай са чара, регьимлу инсанар» ва я маса гьа ихьтин метлеб авай гафар кхьенвай кьулар патав гваз ацукьнавайбуруз на вучнда? Сада вич гъуьл кьена етим галаз ама лугьуз кхьенва, сада – гъуьлуь вич хурухъ аял галаз чукурна лугьузва. Пекерик кутунвай бицIи куьрпеяр – ваз абурун чинар аквазвач – ксанва чпиз. Базарда авай гьарай-эверди, гьар са будкадай, гьар са бицIи туьквендайни духандай къвезвай къати ким-киме авазри, жуьреба-жуьре чIаларал лугьузвай манийрин къаришмади, абурални алава хъжезвай диндин манийрини вядери (и эхиримжибур и какахьай мярекатда эвер тавунвай мехъерик аватайбур хьиз аквазва) язух етимар яраб икI дериндиз ахвара твада жал?

РикI накъварив ацIузва ви. Гузва гьардаз са кьвед-пуд манат. Адалай артух жезвач. Гьинай къведа?

Ингье са дишегьли ацукьнава. Кьилелай кIвачелди вири чIулавра ава, вилерани шал тунва. Шалдин къерехдикай хкатнавай хци нерин кIвенкI аквазва. Идавни чуквар аял гва. Чуькьвена агудна хурув, галтадзава ам. ЭчIягъуниз гьич ухшар туш. Лайлайдин гафарин чкадал чIун галаз «м-м-м» сес акъудзава. Къвалавни картондал кхьенва: «Эй, инсанар, къе за са затIни тIуьнвач, бицIекдизни хура нек авач. Куь регьимдикай чи пай атIумир, минет я». Кхьинрин савадлувиликай рахайта, абур кхьенвайдалайни бахтсуз дережадинбур я.

«Мур хьанвай язух я», – хиялдай физва зи, – гана кIанда идазни».

Базардин къвалавайтIуз хтана, рикI дарих яз экъечIна зун айвандик. Гуьгьуьлдин залан парар гарув вугуз жедатIа лугьуз. Кьуд лагьай мертеба я, винедай агъада вуч аватIа ва жезватIа вири капаллайди хьиз аквазва.

Килигзава зун, гьерекатда авай инсанрин юкьвай зи вилер кьилелай дабанралди чIулавра авай, вилера шал тунвай дишегьлида акьуна. Яргъи югъди затIни туьтIуьнвайди, язух куьрпедиз хура нек амачирди йигин камаралди чи кIвалер галай патахъди къвезва. Идан къекъуьнрай заз дишегьлидин са лишанни аквазвач. «Белки, четин яшайишди идак итимвилин еришар кутунватIа?», – жуван шаклувилел шаклу жезва зун.

Ваъ, туш. Къвезва им викIегьдиз, гьахьзава чи кIвалини сад лагьай мертебадин къвалавай экъечIнавай къацу тарарин къалинлухдиз. Вилив хуьзва за, мус им анай экъечIдатIа лугьуз, ина са сир авайди аян хьанваз.

Кьвед-пуд декьикьадилай тарарин куьлгедикай итим хкечIна. Гъиле спортивный сумкани аваз. Къекъуьнар къалинлухдиз гьахьай дишегьлидинбур я. Физ-физ, килигзава ам инихъ-анихъди, вич акур-такурди аватIа чириз. Амма винелди, кьилеллай мертебайриз тамашун адан рикIел къвезвач… КилигнайтIа, за адаз са вад манат гадардай.

Къенин уьмуьр къаришма я.

Кьил хкажна цавуз килигдай, адакай регъуь жедай касни амачирдит хьиз я заз.

ГИЛИКЬАЙ «ПУД»

КIелдай йис эхирдив агакьзавай йикъар тир. Хуьруьн мектебда 9-классда лезги чIаланни эдебиятдин тарсар гузвай, амма вичин кьилин пеше химиядин муаллимвал авун яз гьа тарсарни тухузвай Къурдул Ярдумович, ракIарай атунни кумаз, сарарикай салам гана хьиз, садрани тавур хьтин жуьреда чин атIугъарна, ванни жезмай кьван гзаф векъи авуна, лагьана:

– Абдулов Абди авани?

– Ава, – тIвар кьур ученик, кьве гъилни партада атIумарна. кIанз-такIанз къарагъна, кендирагъ жакьваз
акъвазна.

– Де вун хвашгелди-сафагелди, азизди! – чинал галачир хъвер гъана, муаллим столдихъ ацукьна, журнал
ахъайна. Вун аквадай йикъарни жеда кьван! Вун атурай – рагъ атурай!

Класс са ажайиб кар хьунал вил алаз яд иличай хьиз кис хьана.

– Ваз зун тахкуна гьакьван вахтар яни, я муаллим? Вил хьанватIа, ма килиг, – Абди суьредай экъечIна, дабан чиле акIурна са чарх гана, чкадал акъваз хъувуна.

Инлай-анлай са шумуд хъуьруьнин ван акъатна.

– Химиядин тарсара вун зал гьалтай дуьшуьшарни хьана жеди. Амма лезги эдебиятдин тарсуниз садрани татун завай ваз багъишиз жедач.

– Я чан муаллим, низ герек авайди я а шиирар, бендер, бейтер, гьикаяяр? Вабше гьа лезги чIал?! Вабше ктабар ни кIел хъийизвайди я? Гила вири маса гуз-къачузвай девир я. Эхцигна тур заз са гиликьай «пуд». Зун кIуьд лагьай классдилай гуьгъуьниз мектебдиз хквезвайди туш, финансовый техникумдик экечIзавайди я. Дахди аниз гудай пулни гьазурнавайди я. Ада вазни са гьуьрмет тавуна тач. Са юхсул, чlap фейи «пуд» гуз гьайиф къведани, чан муаллим? – патахъ хъвер алай сив ягьсуздаказ элкъуьрна Абдиди.

Класс хъуьрена. И хъуьруьнай муаллимди саки вири аялар Абдидин патал алайди гьиссна. Ам рикIяй пашман хьана. «РикIивайни пара yгъраш девир хьанва, – фикирна ада. – Накьан неречIрини кваз чеб галтIам алачиз гьиссзава...» – Ада вичин гьужум давамарун кьетIна.

– Захъ галаз кицIер элуькьармир, Абдулов! Ваз финансовый техникумдиз фидай йикъар аквадач!

– Вучиз? – мягьтел хьана Абди.

– И уьмуьр цепной реакция я, Абдулов. Яни чи чIалалди: цIиргъи-реакция. Вазни гьам жеда.

– Дах рахана куьтягьнавайди я, я муаллим, – шит хъверна гадади.

– Месела, за ваз химиядайни, лезги эдебиятдайни «кьведар» эцигда, вун классда тада, ваз кIуьд класс куьтягьай бирбицI гудач, ви бубадин пул дидедин кьвар-кьуник кумукьда, ахпа ви дах мектебдин директордин патав фида, ада ам зи патав ракъурда, зани ам гьа атайвал ви «кьведарни» гваз ви патав рекье хутада... Ингье гьа ихьтин цIиргъи-реакция жеда, Абдулов! – Къурдул Ярдумовича вич гафунал кIевиз акъваздайди къалурна.

Абдиди кендирагъ жакьун акъвазарна, гъилер суьредилай къахчуна, сарсахвал квачиз, рикIивай хабар кьуна:

– Бес за вуч авун лазим я? Лагь! Зун гьазур я! Ви тур, зи гардан.

– Ваз лезги мисал чир хьун тарифдин кар я, амма ада вун къутармишдач.

– Куь къутармишда?

– Ваз Етим Эминан тIвар кьванни ван хьайиди яни?

– Гьм, – муаллимдин суалди вичин кефи хайиди къалурна Абдиди. – Гьелбетда, чида. СтIал Сулейманни галаз...

– Мад вуж чида лезги шаиррикай?

Ученикди къуьнер агажна. Ахпа, садлагьана вилера амалдарвилин экв куькIуьр хъувуна хьиз, вичихъ галаз са суьреда ацукьнавай Сефтер къалурна, лагьана:

– И Сефтерни шаир я. Адан шиирар «Лезги газетдизни» акъатайди я. Гьадан са кьуд цlap заз чида. КIелайтIа, зи крар дуьз жедани?

– КIела кван, – вичи тарс гузвай классда шиирар кхьизвай кас хьуникай муаллимдиз хуш хьанвай.

– КIелмир, герек авач, кьей хва! – Сефтера Абдидин перемдин пад кьуна ялна. –Ам за са урус манидиз кхьенвай пароди я! КIелмир!

Амма Абдиди яб ганач.

– Завай муаллимдин гафунал гаф эцигиз жедач, – ла-гьана ада. – Яб акала, муаллим. И цIарари гудай цIиргъи-реакция ваз аквада хьи:

Рушар жеда гьар жуьре:

Яру, цIару ва жегьре.

Гьар са рушаз сад кIанда,

Сад гьатайла, мад кIанда.

Классди эвелдай цIайлапанар ягъдай хьтин хъуьруьнар авуна, ахпани гурлу капар яна.

Къурдул Ярдумовични хъуьруьниз мажбур хьана.

– Гьан, гьикI я, чан муаллим? – вичелай рази яз жузунна Абдиди.

– Алакьунар ава автордихъ, гаф авач.

– Мад за гила вуч хъувун лазим я?

– Етим Эминан виридалайни машгьур шиирар гьибур ятIа лагь.

Абди Сефтераз килигна. Ада кIанчIал тIуб кьве тупIун арадай акъудна къалурна.

– «Туьквезбан»! «Тумакь яц»! – инлай-анлай куьмекдайбур хьана.

Абдиди шииррин тIварар тикрарна.

– Аллагьдиз шукур хьуй, къе хьайитIани ваз и шииррин тIварар чир хьайиди! – лагьана муаллимди. – Къведай тарсуна кьве шиирни хуралай чир тавуртIа, я химиядай, я лезги эдебиятдай ваз «пудар» акун анихъ хьурай, ваз абурун нини къведач! ЦIиргъи-реакция мусибатдинди жеда.

– Заз Етим Эминан ктаб авач.

– Учебникдай жагъура шиирар.

– Гьамни захъ хьайиди туш.

– Сефтеравай къачу. Сифте камар къачузвай шаирдихъ классикдин ктаб тахьана жеч.

– Башуьсте, муаллим! Ам завай! Ктаб завай адал ихтибариз жедач, амма адав кьве шиирни чарчел кхьена вугуда, – садлагьана фендигар хвеш акатна Сефтеран чиник. Вучиз акатайди ятIа, адаз са вичиз чизвай...

Къведай сеферда лезги эдебиятдин тарсуна Къурдул Ярдумович килигайла, Абди чир жедайвал амачир. Ада уьмуьрда садрани тавур кIвалах ийизвай: гъил цава кьуна юзуриз, вичиз ганвай тапшуругъ кьилиз акъуднавайди къалуриз алахънавай. Амма муаллимди адаз кьасухдай яб гузвачир. Ада маса ученикриз доскадив эвериз, абуруз суалар гуз, вичин тарс тухузвай. Ада Абди тарсунин эхир патал хуьзвай. Ученикдиз вичивай хабар кьун тавуникай гудай азабди адан жавабдарвал артухарунин ва дуьньяда вири маса гуз-къачуз тежедайди субут авунин мурад авай Къурдул Ярдумовичаз.

Ам сятдиз килигна. Абдидиз эвердай вахт алукьнавай.

– Абдулов, ша кван, ичIира ви гьебеда вуч аватIа, – Са акьван гьяз авачир хьиз лагьана муаллимди ва, вилер журналда атIумарна, мукьуфдалди са вуч ятIани кхьиз эгечIна.

– КIелдани? – Абдидиз муаллимдин фикир вичи къалурдай «игитвилел» желбиз кIанзавай.

– КIела, кIела. За яб гузва, – Къурдул Ярдумовича кхьинар авун давамарзавай.

– Шиирар Етим Эминанбур я. Рагьмет хьуй вичиз. КIелзава за:

Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,

Ширин вирт я, хуш нямет я, тумакь яц.

Хаму кард хьиз хвена кIандай гъилерал,

Вун жагъайдаз хупI девлет я, тумакь яц...

Сифтени-сифте Сефтер, ахпани вири класс хъуьрена чIагана. Абдиди вичив Сефтера Эминан кьве шиир кхьенвай чар перемдин къултухдай акъудна, кьве патазни килигна, са куьнин гъавурдани такьуна, къуьнер агажна. Ахпа чар шалвардин жибинда туна.

Муаллим, вилер журналдилай алудна, классдиз, ахпани Абдидиз килигна. Ам вичин кхьинрин гъиляй ина вуч хьанватIа гьавурда акьунвачир. И карди классдик генани артух хъвер кутазвай.

– Кис хьухь! Кис хьухь! – Къурдул Ярдумовича ручкадин кIуф цавална, адан муькуь кьилив стол гатана. – Давамара, Абдулов, за ваз дикъетдивди яб гузва.

Абдиди вичиз лагьайвал авуна:

– Вун жагъайдаз гьич ви къадир чизавач,

Зар-зибада гьамиша вун хуьзавач.

Бес за гьикIда, вун рикIелай физавач,

Зав гвайди ви гъам-хифет я, тумакь яц.

Класс мад хъуьрена чIаганвай. Гила Къурдул Ярдумовични, хъвер кьаз тежез, къеняй ргазвай, амма са гуж баладалди вичи вич хвена, хъвердиз «галтIам» яна.

– Сскин хьухь! – муаллимди мад стол ручкадив гатана. Ахпа ам Абдидихъ элкъвена: – Бес я. Гила муькуь шиир кIела кван.

КIвачерикай чил хкатнавай хьиз авай Абдиди вири фагьум-фикир кIватIна, са гафни цIарарай квахь тийидайвал, гафар атIуз-атIуз кIелиз эгечIна. Амма адан ванцик къалабулух акатнавайди аквазвай:

– Вучда вакай и гьал алаз амукьна,

Вегьий ви чандиз са мерез, Туьквезбан.

Цел фир рекье вун кьуд-вадра ацукьна,

Галай гачал жунгав хъуьрез, Туьквезбан.

Гила Къурдул Ярдумовичавайни хъвер кьаз хъхьанач. Классдихъ галаз санал муаллимни чIагана фенвай, налу-гьуди гьамни инавай ученикрикай сад я.

Абди михьиз гьекь хьанвай. Адаз ягълух акъудиз кIан хьайила, шалвардин жибиндай ягълухдихъ галаз шиирар кхьенвай чарни акъатна. Са гъилив ягълух кьуна гьекь михьиз, муькуь гъилени чар кьуна, ам мад цIарариз килиг хъувуна: вири гьа кхьенвайвал кIелнавай. Ахпа ада Сефтераз ихтибарсуз жуьреда вил яна.

Сефтера гила, эрчIи гъиликай гъуд авуна, кIанчIал тIуб тикдиз кьуна юзурзавай.

– Етим Эминан шиирар тушни ибур? – муаллимдихъ элкъвена Абди. – Эхиримжи бендера адан тIвар кьунва эхир!

– Шиирар Эминанбур язва, Абдулов. Амма рефренар дегиш хьанва.

– Рефренар вуч лагьай чIал я? – генани гъавурда
акьунвачир Абди.

– Шиирдин бендерин эхирда тикрар жезвай сад хьтин гафар я. Чир хьанани, Абдулов. Къе ваз Сефтера халисан тарс гана. Ада ваз лезги чIалахъ гьихьтин гьунарар аватIа къалурна ва ам чир тахьуни, яни ам дериндай аннамиш тавуни вири вичел хъуьруьрдай чкадал гъидайди чирна. Маншаллагь, Сефтер! Химиядин элементрихъ галаз ийиз жедай хьтин тежрибаяр гьар жуьре шииррани ийиз жедай чIал, валлагь, зазни чидачир.

Классди вичин шаирдиз капар яна.

Абди, кьил куьрсна, чкадал хъфена. Ам вичи кIелай шииррин рефренар чпин дуьзгуьн чкайрал эхцигиз эгечIна. ЧIехи шаирдин чIаларин халисан кесер, фикир гана кIелайла, адан руьгьдин дериндив гила агакьнавай. Ада вичиз къимет гуникай муаллимдиз са куьтIни авунач, адахъ ахьтин жуьрэтни хьанач, я намусдини кьабулнач. Адаз дидед чIалай ва хайи эдебиятдай усал къимет къазанмишун ягьдик хкуьрдай хьтин кар тирди чир хьанвай.

Амма Къурдул Ярдумовича адаз гиликьай «пуд» эцигнавай.

2006