Мисал арадал атун

Бубайрин синагъарни мисалар арадал гьарбур чпин саягъда атана ва къвезва. Синагъар инсанрин гзаф йисарин, мумкин я, виш, агъзур йисарин тежрибадин нетижа яз пайда хьана. Мисалар садлагьана, хабарсуз, адетдинди тушир, къариба са дуьшуьшдин бинедаллаз «битмиш» жезва.

Ихьтин фикирдал зун жуван вилералди акур са ва-къиади мадни гзаф мягькемар хъувуна.

Агьил яшара авай са писателдикай «пара мискьи кас я», «чарадан жибиндай нез кIандайди я» лугьудай ихтилатар ван къведай. Ахьтин фикирдал алайбурни а касдин амадагар, адахъ галаз нез-хъвазвайбур ва санал кIвалах-завайбур тир. И гафарни абуру ам агъузарун патал ва адакай пис рахун яз ваъ, ам гьихьтинди ятIа гьахьтинди яз, адан дережа хвена кьабулунин ва адан зайиф терефрал дуствилин хъвер авунин лишан яз лугьузвайбур тир.

Са сеферда амадагри и касдин дачадин патавай фидайла, лугьуда:

– Ша чна адак чун адаз мугьманвилиз атанвайбур я лагьана кичIе кутан.

– Хъсан фикир я. Ша! – ашкъилу хьана муькуьбурни.

Писателдин дача кьакьан ракьун жугъундалди эл-къуьрна кьунвай. Ракьун тIваларин рак къене патай еке дапIардалди агалнавай.

– Aм гьа ина ава, – лагьана атанвайбуру.

КIвалин иесидиз эверайла, дачадин атIа кьиляй, къалин пешер алай тарарин арадай са зурба чубан-кицI, элуькьиз-элуькьиз, мугьманар галай патахъди сухулмиш хьана.

– Им чи дустуникай хьанвайди я жал? – зарафатна сада.

– Ваъ, ангье вични къвезва.

– Киса, Ардавул! – гьарайна иесиди кицIиз.

КицI, ав акъвазарна, ракIарин сивив иесидин вилик тумунал ацукьна.

– Гьей, дуст кас, рак ахъая! Чун ви мугьманар я. Вун дагъви яз на дагъвийрин адетар чIур тийидайди чаз чизва, – ягьанатдин тав кваз лагьана дустарикай сада.

И гафарин гьавурда акьурда хьиз, вичин иесидиз вафалу кицIи, гуя вичиз ая лагьайди хьиз, гъугъ авуна.

Дачадин иесидин рикIел гьелени-меле рак ахъаюн алачир. Ам дагъвийрин маса адетрилай эгечIна. Атанвайбурувай са-садавай хабарар кьаз гатIунна: «Ви гьалар гьикI я?» «Ви гададин кIелунар гьикI я?» «Рушаз мехъер мус ийидайвал я?»ИкI гьазурнавай суалар писателдихъ мад гзаф авай. Атанвайбуруни, адан хесет чиз, вири суалриз сабурлувилелди жавабар гузвай. Абуруз мадни чизвай хьи, исятда и касди эвелни-эвел Дагъустанда, ахпа вири уьлкведа, гуь-гъуьнлайни дуьньяда вуч вакъиаяр физватIа гьабурукай хабарар кьада, веревирдер ийида, вичин фикирарни лугьуда.

Мугьманривай хцидаказ рахазни жезвачир, вучиз лагьайтIа, сада са кIус ван хкажунни кицI къарагъзавай ва, вилик кIвачер ракIарин ракьун тIвалара атIумариз, гъугъ ийиз акъваззавай. Писателдин дустариз и кицIикай виликдайни ван хьайиди тир ва абурун рикIел са критикдин кьилел атай дуьшуьшни хъсандиз аламай...

И критикди чи писателдин цIийи ктабдиз рецензия кхьена акъудда кьван газетдиз. Авунвай тарифрилай къалурнавай кимивилер гзаф хьуниз килигна, писателдиз рецензиядикай хуш къведач. Ада критикдиз кар кьун кьетIда. Фида адан патав ва лугьуда:

– Вун пара кьван сагърай, дуст кас. Byна къалурнавай нукьсанар вири дуьзбур, халис пешекарди авунвайбур я. За абур вири, къведай сеферда ктаб акъуд хъийирла, туькIуьр хъийида. За ваз зи дачадиз атун теклифзава, рецензия «чуьхуьз».

Хвеши жеда критикдиз, ирид цаварик хкIада:

– Са писателни икьван чIавалди зи гъавурда акьурди туш, са вун акьуна. Маншаллагь! Ви рикI чIехи я. За ви теклиф еке шадвилелди кьабулзава.

Хкведа абур дачадиз. Гьахьда жугъундин къенез. Эверда иесиди вичин кицIиз:

– Ардавул, ваз багьа мугьман ава. Кьабула.

Сив ахъайна, зурба кIирер аквазвай къанба кицI вичелди къвез акур критик алай чкадал къах жеда. Ардавула, атана, вичин вилик кьве кIвачни хкажна, мугьмандин къуьнерал эцигда ва гьакI акъваз жеда.

Критикдин руьгь аватнавай.

Ина аялрин арада гъвечIи стхади, вич са масада гатайла, чIехи стха галаз хтай мисал хьанвай. Анжах чIехи стхадин везифа инал кицIел гьалтнавай.

Ардавула, лагьайтIа, вилер критикдин вилера туна, ахъазвай чIехи сивел ягьанатдин хъвер алайда хьиз, вичин винизвални къуватлувал гьиссзавай жуьреда гуя хабар кьазвай: «Гьан, кьей хва, гъиле гьатнани? Гила садра ахъай хъия кван на а рецензияда вуч кхьенвайди тиртIа».

– Гьей, я-я-я-да! И-и-и-им залай алуд! – ван зурзаз-зурзаз лугьуда рецензиядин авторди.

Амма адан ван къведай кас амачир. Дачадин иеси кIвализ гьахьнавай. Ада вичин рикIевай кьисас кьилиз
акъуднавай.

Критик адан фендинин гъавурда гила акьунвай. Адахъ амай фикир вич къутармишдай са рехъ жагъурун тир. Хци гьерекатар авунихъ ва я катунихъ файда авачирди адаз чизвай. ЭгечIда ам кицIихъ галаз, аялдихъ галаз хьиз, куьлуьз-куьлуьз, милиз-милиз рахаз:

– Чан диде Агълабрик фейидан кицI! Чан дагъларин цуьк Ардавулчик! – Куьлуь кьве кам кьулухъди фида критик. – Ви иеси ламран хва я. Адакай итимни хьайиди туш, писателни садрани жедайди туш, чан цаварин рагъни варз хьтин Ардавулчик! – мад кьве гъвечIи къадам ракIарихъди къачуда. – КицIин хцин ктаб михьиз дарбадагъна кIанзавайди тир, вакIан хцин къван къванцел, цlap цIарцIел туна кIанзавайди тушир, чан сивиз кьей женнетдин къуш Ардавулчик! – ракIарай кьве кам куьчедихъди хъувуна язух критикди.

Ардавула вичиз лугьузвай келимаярни, вичин иесидикай лугьузвай гафарни вири сад хьиз хушвилелди кьабулна. Аквар гьаларай, мугьмандин рикIин дерт кицIин рикIив агакьна. Ада тапацар критикдин къуьнерилай къахчуна, амма кьулухъди хъфенач. Ам къвалавай хьиз акъваз хьана, налугьуди ада «Ви хуш гафарай чухсагьул, амма гила акат зи вилик» лугьузвай.

Кесиб мугьман яваш-яваш, кичIез кичIез, вири беденда зурзун аваз, рекье гьатна. КицI адан къвалал алаз къвезвай. Куьчедик кас-мас квачир. Гьалтай сад-кьведни, кицI акурла, яргъай ягъиз, вил къягьиз, алатна физвай. Шегьердин къерехдал ахгакьайла кицI ацукьна, гуя ада лугьузвай: «Гила жув жуваз ахлад. Амма рикIел хуьх: мад сеферда на зи иесидик хкуьрайтIа, вун атIа дуьньядиз сагъ беден гваз хъфидач».

Критик автобус акъвазардай чкадал агакьдалди, кицI ацукьна, мугьмандин гуьгьуьна килигзавай. Ам автобусда ахкьахайла, Ардавул элкъвена дачадиз хъфена. Адаз критик вичин гъавурда акьурди ва гележегда ада неинки са Ардавулан иесидик, гьакIни амай писателрикни хкуьр техъйидайди ва михьиз лирикадин шиирар кхьинал элячIдалди чизвачир...

– Яда, ахъая рак мугьманриз! Бес я гафар элуькьарай кьван! – мад сеферда хълагьна атанвайбурукай сада чпин ният рикIивайни тирди хьиз къалурун патал.

Писателди вичин вири ихтилатар авуна, хабарар кьуна, вакъиайрикай суьгьбетар авуна куьтягьнавай, адаз хълагьдай маса гафар амачир. Амадагрин чинин кIевивилиз
аксивалдай маса рехъ-хвал жагьун тавурла, ада эхирни лагьана:

– Рак за квез ахъайда, амма кицIин жаваб за гудач.

Гьа икI и дуьшуьшдин шагьидар хьайибур патал и гафарикай мисал хьана.

Месела, папа заз гагь-гагь лугьуда:

– Алад базардиз, флан шейэр къачу, жув алцуриз тамир.

За жаваб хгуда:

– За рак ахъайда, амма кицIин жаваб за гудач.

Пара хъсан мисал хьанва, гьасятда вири гъавурда
акьазва. Гьавиляй ам жуван гьикаядалди халкьдин арада машгьурунни за жуван хивез къачузва. Са гафуналди, рак за ахъайзава, амма кицIин жаваб завай гуз жедач.

Кфил

Хуьруьнви и гададин муьжуьд йис тир. Тванвай кьилел са тIимил чlap хтанваз, адан элкъвей чинин ачухвал тамамдиз аквазвай ва ада тIебиатди ганвай камаллувилин экв хъичирзавай. Заз адахъ галаз рахаз ва адаз яб гуз хуш тир. Кьуд пата авай гатун дагъларин тIебиатдини, чун ацукьнавай къацу кьакьан чIуруни, агъада туьнтдаказ авахьзавай вацIун ванцини заз и гададихъ галаз суьгьбетар авун ширинарзавай.

– Ваз кфил ягъиз чидани? – хабар кьуна за адавай, вучиз лагьайтIа зи суалдихъ вичин дерин бине авай.

Гададин жавабди зун тажубарна:

– Заз кфил авач, амма заз мукьвал-мукьвал ам ахварай аквазва.

– ГьикI?!

– Гуя за са кьакьан къванцел ацукьна чIехи са чуьл-
да кфил язава, – акьуллу вилера ихтибарвал аваз ам заз
килигна. – Ваз за ягъзавай макьамдин тIвар вуч ятIа чидани-е?

– Вуч я?

– «Ялгъуз яйлах»[9].

Зун зи япарихъ агъунач. Амма жуваз адан жавабди авур къарсурвал за винел акъуднач ва ихтилат давамарна:

– Ваз ви макьамдин тIвар чIехибурувай ван хьайиди яни?

– Ваъ. Ахвара заз адан тIвар чизвай.

– Ваз ахвара мад вуч акуна?

– Заз зи кфил хаз ва я сада чуьнуьхиз кичIезвай... Зун ам кIевирдай са чкадихъ къекъвезвай...

Чи ихтилат гададин ваха кьатIна. Атана стхадиз лапIаш вегьена кат хъувуна. Гадади адан гуьгъуьниз чукурна.

И адетдин ва яшариз килиг тавуна акьуллу аялдин суьгьбетди зун тежедай кьван мягьтеларнавай. Заз адан буба чир хьун анихъ акъвазрай, адан чIехи буба ва чIехи бубадин бубани чидай. И гададиз чIехи бубаяр акун кьисмет хьаначир. Амма адал эхцигнавай тIвар чIехи бубадин бубадин тIвар тир.

ЧIехи бубадин буба пара милайим, дугъри, къени хесетрин, ширин ва дилавар мез авай камаллу кьуьзек тир. Адал гьамиша кьелечI, хатI гутунвай лацу чуру жедай. Течир ксари ам пак инсан яз, чан алай пIир яз, шейх яз кьабулунни мумкин тир. Ада вири уьмуьрда чубанвал авунай. И четин кIвалах техжезмайлани, ам сала-багъда пер гъилеваз аквадай.

Амма чун, а чIаван гъвечIи аялар, патал ам Кфил-буба тир, вучиз лагьайтIа мукьвал-мукьвал чун вичин гьаятдал ацукьарна, ада чаз кфил ядай.

Макьамар гзаф ва жуьреба-жуьребур жедай: явашбур ва туьнтбур, пашманбур ва шадбур, амма вири ширинбур, рикIин деринриз кужум жедайбур.

– Гила за квез «Ялгъуз яйлах» ягъда. Ам за жува туькIуьрнавай макьам я.

И аваздиз яб гудайла, чун, аялар тиртIани, са чIарни юзан тийиз, суьгьуьрда гьатнавайбур хьиз, кис жедай, чи вилера, чи рикIера, чи руьгьера са гьихьтин ятIани зурба са сир гьахьдай. Чун михьиз а макьамда цIрадай, чаз чи гъилер, кIвачер, беденар, руьгьер, фикирар, хиялар, мурадар гьа и макьамдикай ибарат хьанвай хьиз жедай. Чаз чун, чи дагълар-дереяр, булахар-вацIар авайдалайни гзаф ширин жедай. АкI жедай хьи, чаз гьар векьин, гьар нуькIрен, гьар са цекврен чIал чида... Са арадилай Кфил-бубади кфилдин сесиник вичин ванни акадардай, налугьуди гила кфилдихъ галаз балабанди зил кьазва. Чакай сад-кьведа чинеба накъвар михьай дуьшуьшарни тахьана амукьнач.

Къени и макьам зи рикIин дериндай зав рахазва, амма ам сакIани завай ван алаз тикрариз жезвач. Адан шикил, адан акунар-къекъуьнар квахьнава. Я а макьам заз маса санайни, са кьавалдивайни ван хъхьанач. Кфилдин сесиник акахьнавай Кфил-бубадин ван къе заз и чкIанвай дуьньядиз атанайтIа кIандай. Зун инанмиш я хьи, а авазди вири инсанар, чун чи аял чIавуз хьиз, гьейранарда, руьгьдалди, камалдалди чIехи ва девлетлу ийида.

– Гьан, бегенмиш хьанани квез? – лугьудай Кфил-бубади, макьам ягъна куьтягьайла.

– Хьана, хьана! – са сивяй гьарайдай чна. – Мад ягъа ман, чан буба!

– Мад бесрай. Гила фена къугъугъ квез. Куьн аялар я, куьн звериз-галтугиз, хъуьрез-къугъваз хьана кIанда.

Ахпа ада хъфена вичин кфил, хтулри кягъ тавурай лагьана, чуьнуьхдай. Садазни ам алай чка чир жедачир.

Рекьидайла ада лагьаналдай:

– Зи кфил низ жагъайтIа, гьадаз хьурай.

Кфил гьеле садазни жагъун хъувунвач.

Гила зун ам жагъидайдахъ инанмиш я: Кфил-бубадин камаллу птулдиз аквазвай ахварри умуд кутазва.