Девирриз авунвай веси

Етим Эминан «Веси» шиир шаирдин чIаларикай халкьдин арада виридалайни машгьурбурукай сад тирдал шак гъиз хьун четин я. Ихьтин машгьурвилин себеб, заз чиз, эвелни-эвел и эсердин муракабсузвал, дуьньядал вичин уьмуьрдин рехъ акьалтI жез амайди са кIам-шам тирди дериндай аннамишнавай шаирдин рикIяй, сел хьиз ахмиш хьана, къвезвай цIарарин дуьзгуьнвал ва ана ганвай гьа-къикъи шикилрин кесерлувал я.

Халкьдин арада гегьеншдиз сейли хьуниз килигна вичин бинедин тангъах хвена амукьайвиляй и шиир вич гьатай саки вири ктабра гьа сад хьтин редакцияда аваз, кутунар-хкудунар квачиз ганва.

Зи фикирдалди, шиирдин вад бендиникай ибарат тир и эсердин 1-бендинин 3-цIарцIе («Зи гьалдикай хабар тирбур ягъади») ва эхиримжи бендинин 2-цIарцIе («Ваз арха жеч ви весияр туналди») са мус ятIани фад, шиир халкьдин сивера гьатай йикъарилай эгечIна са гьихьтин ятIани куьлуь дегишвилер хьанва, вучиз лагьайтIа а кьве цIарцIин эхиримжи гафар чеб рифмада хьун лазим тир гафарихъ галаз Эминаз хас тир хьтин къешенг рифмайра гьатнаваз амач. ЯтIани, чаз шак алаз аквазвай и кьве дегишвили шиирдин «кьулантарциз», адан мана-метлебдиз са акьван зарар гузвач, шаирдиз лугьуз кIанзавай фикиррин тамамвал кIелзавайдав регьятдиз агакьзава.

Амма зи макъаладин мурад шиирдин лайихлувилерикайни кьетIенвилерикай рахун ваъ, и таъсирлу, шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ умумиламишзавай и чIал гьакъикъатдиз, чIалан устаддин уьмуьрда кьиле фейи гьа-къикъи вакъиайриз гьикьван мукьва ятIа чириз алахъун я.

Малум тирвал, гьар са чIехи шаирдин уьмуьрдихъ галаз алакъалу кьисаярни ва чеб тайин документралди тестикьар тавунвай, амма халкьдин сивера ва бейнида мягькемдаказ гьатнавай, асиррай асирриз физ, давам жезвай ихтилатар гзаф жеда. Етим Эминакайни ахьтинбур гзаф ава.

А. Агъаева 1960-йисуз Етим Эминан шииррикай ибарат яз акъудай кIватIалдин сифте гафуна «Веси» шиир кхьинин себеб къази Эмина дуванханада гьахълудаказ атIай кардикай хъел атай сада футфа кутуникди шаирдиз акси хьайи адан гъвечIи стхайри, иллаки Мелика, азарлу чIехи стхадин «мал-девлет тарашиз» алахъунар авун тирди лагьанва.

А.Агъаева 1947-йисуз М. Гьажиева акъудай кIватIал-дайни ихьтин къейд гъизва: «Шаирдин весидиз килигна, ам сурарал тухудайла, и шиир кIелиз-кIелиз тухваналдай. Мелика сурарал халкьдин вилик вичин тахсир хиве кьуна и шиирдиз жаваб яз шиир туькIуьрналдай».

А. Агъаева М.Гьажиеван къейдиниз мукьва маса малуматни хгузва: Эминан хтул Ярагьмедов Ярагьмеда тестикьаруниз килигна, шаирди и чIал туькIуьрна къуьнши хуьряй тир вичин дуст Эмирханал ракъурна. Адал шаирди вич кьена кучуддай сурарал и чIал лугьун тапшурмишна ва Эмирханани и тапшуругъ кьилиз акъудналда. Мелик, гьар гьикI ятIани, и вахтунда сурарал алаз хьана ва, шиир ван хьайила, адак еке ажугъ акатнай. Элкъвена хуьруьз хтанмазди, адаз Эминахъ вичикай туькIуьрнавай мад маса шиирарни авай хьиз хьанани, гьикI ятIа, Эминан кIвале авай кьван ктаб-дафтар гьаятдиз гадарна, абуруз цIай яна каналда».

Са вакъиа ачухарзавай и кьве дуьшуьшдай (сиверай кIватIнавай кьве ихтилатдай) Меликан къамат кьве жуьрединди ва кьве терефдини – чпи чеб инкарзавайди хьанва. Санал Мелика «вичин тахсир» хиве кьазва, им, са шакни алачиз, хъсан кар я. И кардин чIалахъ жезни регьят я. Меликан муькуь жуьредикай рахайтIа, ам кьиле ацукьариз четин жезва, вучиз лагьайтIа стха кьейи юкъуз башсагълугъвал гуз халкь кIватI хьанвай адан кIвализ атана, адан «ктаб-дафтар» кун кьил кьилел алачир ва я вичиз эдеб-гьая авачир угърашдилай алакьда жеди. Жемят авай чкада ахьтин касдив ихьтин чIуру ният кьилиз акъудиз тунни мумкин кар яз аквазвач. ГьакI хьайила, Меликан и кьвед лагьай къамат бинесузди яз жагъизва.

И жигьетдай профессор Р.И.Гьайдарова вичин «Введение в эминоведение» ктабда ийизвай веревирдер чпихъ галаз рейсад хьуниз лайихлубур я: «Абдул-Мелика дугъриданни шиирар кхьизвай, ам савадлу тир, адахъ, Эминахъ хьиз, «молла» тахаллус авай ва ам стха рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз Ялцугърин ва патарив гвай ругуд хуьруьн къазивиле тайинарнай, шаир кьейидалай кьулухъ адакай официальнидаказ Етим Эминан гъвечIи рушан къаюмни хьанай. А вахтара, шариатдихъ галаз алакъада авайбурун къатара, гъвечIи жемятдин арада ихьтин чIуру гьерекатар ийиз хьун мумкин кар тушир, къарши муьгьлетда ада вич ихьтин краралди беябурун ва виляй вегьиз тун мумкин тир».

Профессордин гафариз къуват гун яз, заз I870йисуз (Гьеле Етим Эминал чан аламаз ва ада къазивиле кIвалахзамаз!) Санктпетербургда акъатай «Изложение начал мусульманского законоведения» ктабдай ихьтин гафар гъиз кIанзава: «Къазивиле хкязавай руьгьани касдихъ ихьтин 7 лишан хьун лазим я:

1. Акьул-балугъвал.

2. Акьул-камалдин ацIайвал.

3. Динэгьливал.

4. Аквадай гьахълувал гвайди ва терефкарвал квачирди.

5. Ери-бинедалди михьиди, яни къанундивай къерехда аваз дидедиз хьун тавунвайди.

6. Алимвилин рекьяй лазим кьадардин дережа хьун.

7. Эркекди.

Эминакай вичин вахтунда инал ганвай лайихлувилериз килигна къази хьанатIа, Меликни гьа къуллугъдал тайинарун адан гьа ихьтин лишанрал бинеламиш хьайидал шак гъидай хьтин делилар чаз аквазвач.

ЧIехи шаирдин рикIяй атанвай ялавлу «документдални» чавай шак гьикI гъиз хьурай? Ана дуьмма-дуьз ва анжах тайин са манада аваз гъавурда акьадайвал ачухдиз лагьанва эхир: «Зун кьейила, тазиятдиз къведайди… Архадикай хъсанвал тахьайд атуй…; Килиг, за хьиз, икI етимар хвейиди… Заз хьиз, архадикай са югъ тахьайди, Зун хьиз, алтIушна пехъери чухвайди, Зун хьиз, тарашна вири мал тухвайди, Заз хьиз, гьа ихьтин зулумар хьайд атуй; Зун хьиз, етим хвена пашман хьайиди, Заз хьиз, хвейидакай душман хьайиди, Зун хьиз, зайиф, гьал перишан хьайиди, Я са кесиб, гьахъ рикIел алайд атуй…»

Ваъ, шаирдинни адан акьрабайрин араяр къанвайди, чIур хьанвайди инкариз хьун мумкин туш. Амма гьейран жедай кар ам я хьи, мукьва-кьилийрикай рикI ханвай Эмина вичин инсанвилинни шаирвилин дережа квадарзавач: и са гъвечIи шиирда пуд сеферда ишлемишнавай «арха» гаф санални кьетIидаказ тайинарнавач. Дуьньядикайни багърийрикай хатур амукьнавай, вичин вири акьул-балугъ уьмуьрда къазивиле кIвалахна, къанунри истемишзавай гирт акьалтIай, чпихъ бине авай делилдралди са кар субутариз вердиш касдивай «арха» гаф тайиндаказ «стха», «вах», «дуст» ва я гьа ихьтин маса гафаралди, я туш, гьа-къикъи ксарин тIвараралди эвез ийиз жедачирни? Жедай. Эгер шаирдиз ахьтин чIал вич кьейила сурал кIелиз тунин мурад авайтIа, ада гьакI авун мумкинни тир жеди.

Амма и сефердани, атана ажални мукьвал алайла, Эмина вич, гьамиша хьиз, вичин шаирвилин бажарагъдин ихтиярда твазва. Мукьуфдивди фикир гайитIа, и шиир са нефесдалди лагьанвай ва вич туькIуьр хьунин рекьяй чIалан фараш уьлчме – сагъ са жуьмле хьиз кхьенва. Заз чиз, шиирдин бендер нукьтIайралди чара авун дуьз жезвач, абур гьакI нукьтIани запятая эцигиз айру авуни шиир вичин гьакъикъи шикилдиз мукьва ийида.

Ихтилат кватай чкадал шаирдин муькуь кьве шиирни – «Дустариз» («Хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари…») ва «Вуч ийин за?» («Дуьнья, вакай вуч ийин за…») – рикIел хкин. Гьабурни гьар сад са шиир-жуьмле я. Ихьтин жуьреда са нефесдалди туькIуьрнавай шиирар дуьньядин шииратда лап кьериз-цIаруз гьалтзава.

«Веси» халкьдин гегьенш къатариз хуш хьунин сирни шаирдин бажарагъдихъ галаз алакъалуди я. Мукьва-кьилийрин, стхайрин, вахарин, миресрин арада чуьруькар, къайивилер, ягъунар-кьиникьар хьун мумкин крар я. Идалди халкь гьейраниз хьун эсиллагь мумкин кIвалах туш, вучиз лагьайтIа адаз ахьтин мисалар вичин арадай датIана аквазва. Шиирдин машгьурвилин, ам гьар са девирда ише финин бине и чIала халкьдиз ачухарзавай гьакъикъатда ава. Шаирди инсандин тIебиатдин зайиф терефрикай лугьуналди, Аллагьдин бендеди вичиз Халикьди тайинарнавай кьилин ва пак рекьикай кьил къакъудзавайдакай тагькимарзава, инсандин нефс къати хьуникай, адан къадирсузвиликай, хъсанвилиз писвал хъувуникай, хаинвиликай хабардар
ийизва. Ихьтин лишанар акатнавай касдиз диде-буба, мукьва-кьили, стха-вах, мирес-варис авайди туш – гьахьтинбур артух хьуникай рахазва шаир. Шаир патал инсандин мукьвавал ва я чаравал важиблу туш, гьим хьайитIани ам «гьахъ рикIел алайди», «инсаф авайди» хьун важиблу я шаирдиз. Им ада вичин са акьван яргъиди тушир, амма къатмакъаришвилеривни рикI къарсурдай вакъиайрив ацIанваз хьайи уьмуьрдикай хкуднавай эхиримжи нетижайрикай сад я.

Гьавиляй, гьикьван вичин рикI «архадикай» ханватIани, шаирди, вич аватнавай шартIар гьикьван жуван сабур хуьнив кьунвайбур туштIани, вичин гьахълувални инсафлувал квадарзавач ва вичел «алтIушна» вич чухвай «пехъер» вужар ятIа ачухдиз лугьузвач, вучиз лагьайтIа ахьтинбур и фана дуьньяди гзаф арадал гъизва, абурухъ галаз женг чIугун четин я, авай са чара абур жував, жуван руьгьдив агуд тавун, жув кьейилани абуруз жуван чин къалур тавун я. Гьавиляй, мумкин я, шаирди вичи тIалабна ваъ, шиир ван хьана адан таъсирдик акатай сада и чIал шаирдин сурал кIелунни.

Гьихьтин кесерлу ва таъсирлу шиир хьайитIани, гьикьван ам метлеблудаказ ва гьакъикъидаказ умумиламишнавай фикирралди девлетлу ятIани, ана шаирдин хсуси уьмуьрдин лишанарни тахьана амукьдач. Гьикьван автор а лишанар чуьнуьнуьхиз алахъайтIани, абурун лепирар цIарарин арайрай кьатIуз тахьана амукьдач.

Эминан «Весини» гьахьтин эсер я. Ам арадал атунихъ гужлу себебар тахьана авачир жеди. Амма абур гьихьтинбур тиртIа, чавай кьетIидаказ лугьуз жедач. Абур шаирдин стхаяр тир Меликахъни Небидихъ галаз алакъалу тирвилин фикир чи эдебият ахтармишзавай илимда малум хьанвай бязи документрикай хкатзава.

Месела, шаирди, вичин буба Севзихан кьейила, вичелай гъвечIи стхайризни вахариз къаюмвал авурди вири эминоведри ва абурун информаторар хьайи, чебни Эминан сихилдикай тир ксари шагьидвалзава. Рагьметлу Гъалиб Садыкъидини, вичел чан аламайла, вичин хсуси архивда шаирди вичин архайриз авур къаюмвилин гьакъиндай шагьидвалзавайдокументар ава лугьудай. Гьайиф хьи, чаз абур чапдиз акъатнаваз акунач. Идал алава яз, Эминан шиирдани кьве чкадал – санал «етим», муькуьнални «етимар» хуьникай ихтилат физва. И карди инал лагьанвай фикирдиз къуват гузва.

Чна винидихъ санал Р.И.Гьайдарован ктабдай гъанвай чIукуна авай «адакай (Меликакай. – А.Къ.) официальнидаказ Етим Эминан гъвечIи рушан къаюмни хьанай» гафар гъанай. Гьакъикъатда и фикир са документдалдини тестикьарнавач. Гьуьрметлу профессордин ктабда гъанвай документри маса къаюмдикай лугьузва.

«Эминан руш Муслиматаз къаюмвал авуникай документда» «Ялцугъай тир Мегьамед-Эминан етим яз амукьнавай руш Муслимат округдин къази Алкьвадар Мегьамед-эфендиди вичин къаюмвилик кутунва» лагьана кхьенва. И къаюмвал, документдай аквазвайвал, муьжуьд йисуз давам хьайиди етим руш патал йиса-йиса гьикьван пул харжнатIа къалурзавай рекъемрин сиягьди къалурзава. И сиягь гьижрет тарихдин 1301-йисалай эгечIна ганва. Им 1884, яни Етим Эмин рагьметдиз фейи йис я.

Профессордин ктабда «Етим Эминан вах Эйлиханан документни» ава. Ана Эйлихана стха Эмин кьейидалай гуьгъуьниз вичиз вакьфадикай акъатай пай, гьадахъ галаз гьаятдин пудай са пайни стха Меликан ихтиярда твазва лагьана къейднава. И документ гьижрет тарихдин 1303-йисан джамад-аль-ахар вацран 20-йикъа кхьенвайди тайин я. Чи тарихдай и югъ алимди I885-йисан 21-ноябрь яз къалурнава. Зи гьисабрай и йис I886 лагьайди яз акъатзава. Мумкин я, зун гъалатI хьунни.

Ф.Нагъиева кхьенвай «Етим Эмин: гьакъикъатдихъ рехъ» ктабда сифте яз майдандиз акъудай ва чеб I886-йисуз кхьенвай, чпи кьилди-кьилди хзанар къейдзавай сиягьрай аквазвайвал, I846-йисуз дидедиз хьанвай Мелик I3 къапан чилни крчар алай 5 ири гьайван авайди яз ва 1851-йисуз дидедиз хьанвай Неби 6 къапан чилни крчар алай 4 ири гьайван авайди яз къалурнава. Меликаз чил стхадилай кьве сеферда артух авай.

Гьижрет тарихдин 1303-йисан раджаб вацран 3-йикъа кхьенвай са документда Етим Эминан чIехи руш Къизхалума вичел буба кьейидалай гуьгъуьниз гьалтзавай пай ва гьаятдин пудай са пай I8 манатдихъ маса гуз кIанза-вайдакай лугьузва. Амма и шагьадатнамада авай са бязи гафари иллаки фикир желбзава: «И кардин гьакъиндай (яни вичин пай маса гуз кIан хьунин. – А. Къ.) заз гьуьжет алаз аквазвай са затIни авач. Гьавиляй за маса гун-къачунин гьакъиндай документ зи разивал аваз кутIуниз турди я».

Авайвал лагьайтIа, гьа и гафари ихьтин документ Къизхалума са нин ятIани буйругъдалди туькIуьрнавайди яз аквазва.

Эминан вах Эйлихана чIехи стхадин «гьаятдин пудай са пай» муькуь стха Меликан ихтиярда, мумкин я, хушуналди тунатIани, Эминан руш Къизхалума гьаятдин вичел гьалтзавай «пудай са пай», вичин хайи диде Туьквезбаназ ва я гъвечIи вах Муслиматаз тун тавуна, маса касдиз бажагьат гудай. Аквар гьаларай, и пай Мелика маса къачуна. Ихьтин месэлаяр гьялзавай вахтунда къазивалзавай Меликаз абур гьялиз бажагьат четин жедай.

Гьа ихьтин крарикай виликамаз аян хьанай жеди Етим Эминаз. Низ чида, белки, Мелика адаз, адал чан аламаз, ирс паюнин месэлайрин гьакъиндай са гьихьтин ятIани ишараярни авунатIа. Чахъ и гиманар субутардай акьалтIай делилар авач. Амма Меликан къилихрикай лугьузвай шагьидвални авачиз туш.

Гьеле медресада кIелзамайла, вич чIехи стхадин къаюмдик кумай чIавуз Мелика Эминаз кхьей чар «Зи играми стха» гафаралди гатIун жезватIани, кагъазда авай амай гафари Мелик чин кIеви жегьил хьайиди къалурзава: «Захъ галаз кIелзавай и Абдурагьманав, Сеферан хцив, вугана заз кIурт тадиз ракъура. Са югъни геж тахьуй! Заз кIелдай чкада мекьи жезва. КIуртунин хев лацу хъицикьдинди хьуй. Ви стха Мелик». Чарчин тав буйругъ гунинди, туьнтди тирди аквазва, ам кхьенвайдаз са кьадар сарсахвални хас тирди тайин жезва. Мелика икI кьетIидаказ истемишзавай жуьредини ам къанундин бинедаллаз стхадин къаюмдик квайвилин фикирдиз къуват гузва.

Инсанрин кьисметар гьялдай къазивилин къуллугъ гъиле гьатай ихьтин кас михьиз дегиш хьун, къекъерай акъатун мумкин я. Къазивал Меликал Эминал чан аламаз, адавай, залан азарди акIажарнаваз, къуллугъ ийиз техъжезмайла, гьалтнай.

«Етим Эмин, на етимар хуьналди, Ваз арха жеч ви весияр туналди…» – вич къази яз, шариатдин къайда-къанун чизвай шаирди са гьихьтин ятIани весияр виликамаз авуна жеди. Аквар гьалда, а весийри ада хвейи «етимар» рази авуначир.

Гьавиляй рекьизвай шаирди-къазиди маса веси авуна: вичин яшар бегьем тахьанвай рушан къаюмвиле Алкьвадар Гьасан-эфендидин стха Мегьамед тестикьарна (и документ-дикай чун раханай).

Чна чи ихтилатда вичикай садра менфят къачур «Изложение начал мусульманского законоведения» ктабда къаюмар жедай ихтияр сифте нубатда бубадиз ва чIехи бубадиз авайди къейднава. Эгер рекьизвайда веси авуртIа, дидедизни къаюмвал ийидай ихтияр жезва. Етим Эмина вучиз ятIани вичин рушан къаюмвал авун вичин уьмуьрдин юлдаш Туьквезбанални ихтибар авунач. Инал садлагьана рикIел шаирдин ихьтин цIарар хквезва: «Етим Эмин, кьадач кьарай хьана кис, Папан рекье къекъвез хьана ирид йис, Эхир несиб хьайла, гьамни хьана пис, Гъуцари гай касдиз садни герек туш».

Шариатдин къайдайрай, къаюмрин кьвед лагьай жуьре ажал агакьзавай касди авунвай весидалди тайинарзавайди я. Алкьвадар Мегьамед-эфенди гьахьтин къаюм хьана. Адакай Алкьвадар Гьасан-эфендиди ам Куьре округдин къази я лагьана кхьенва «Асари Дагъустан» ктабда. Мумкин я, ам и къуллугъдал Эмина вичин рушан къаюмвилин гьакъиндай веси ийидайла хьунни.

Къаюмвалдай мукьва-кьили ва тунвай веси авачиз хьайитIа, къаюмар гьукуматди, округдин гьакимри тайинардай.

Инал суал кватзава: вучиз Эмина вичин паб Туьквезбан, вичин стхаяр тир Меликни Неби ва вах Эйлихан вичин аял руш Муслиматан къаюмвиле тайинарунин паталай веси авунач?

Жаваб жагъурун четин я.

Идалайни гъейри, шариатди къаюмвиле кьабулзавай касдихъ ихьтин лишанар хьун лазим тир:

1. Яшдиз акьул-балугъ хьун.

2. Мусурман дин гвайди хьун.

3. Акьул-камалдин рекьяй тамамди хьун.

4. Муъминвал гвайди ва къени къилихринди хьун.

Ибурал алава яз, веси авачиз, диде-буба кьейи етимриз къаюмвиле тайинарнавай мукьва-кьилийриз етимдал гьалт-завай паюнин кьведай са пай идара ийидай ихтияр авай. (И жигьетдай, белки, Мелика Эминахъ галаз ийиз хьун мумкин тир гьуьжетра гьа и кар къехуьн ийиз, ада вичелай гъвечIи стхайриз авур къаюмвилел шак гъиз хьанатIа?)

Рекьизвайда весидалди тайинарнавай къаюмдиз веси тунвайди кьейидалай гуьгъуьниз вичин хиве тунвай кардикай кьил къакъуддай ихтияр авачир ва ада чIехи гьакимрин вилик вичин къаюмвал кьилиз тухуникай гьахъ-гьисаб авун лазим тир. Эгер ада вичин къаюмвилик квайдан малдиз зиян жедайвал ийиз хьайитIа, ада а зарардин чкадал эвез хгун лазим тир.

Етим Эминаз вичин рушаз къаюмвал авун Алкьвадар Мегьамед хьтин къени къилихрин, камаллу, Аллагьдин виликни гьакимрин вилик вичин гъилинни руьгьдин михьивал хуьдай касди авун дуьз яз акуна. И карди Алкьвадар Мегьамед Етим Эминан неинки ихтибарлу кас, гьакIни мукьва дуст хьайидакайни лугьузва.

Етим Эминан стхайрикайни вахарикай рахадайла, адан чIехи стха Шагьламазакайни лугьун тавуна жедач. Ам шаирдиз бубадин патай тахай, дидедин патай хайи стха я.

Ф.Нагъиева майдандиз акъудай, кьилди-кьилди хзанар къейднавай I886-йисан сиягьра Шагьламазан тIварни кьунва ва а чIавуз 50 йисан яшда авай ада Татархан хуьруьн къазивалзавайди тестикьарнава. Етим Эмина вичин гъвечIи рушан къаюмвал гьадални ихтибар авунач.

Алкьвадар Гьасан-эфендидин «Асари Дагъустан» ктабда гьатнавай, и алимди вичин хва Абу-Муслимаз 1877-йисан бунтарин вахтунда Куьреда кьиле фейи вакъиайрикай шиирралди кхьенвай чарче ихьтин гафар ава: «Афатани Шагьнамаза управада протоколар кьиле тухузва». И гафариз и ктаб урус чIалаз таржума авур Али Гьасанова (Гьасан-эфендидин хци) ихьтин баян гузва: «Дуьмма-дуьз икI лагьай чIал я: «Афатни Шагьнамаз, къуллугъчийрин сиягьда аваз, канцеляриядин начальникар хьанва». Ахпа таржумачиди и вакъиадикай вичин фикир лугьузва: «Амма кьуьзекавай (яни Алкьвадар Гьасанавай. – А. Къ.) чав фактар гьакъикъидаказ агакьарун гуьзлемишиз жедач. Аквар гьалда, и кьве касдини управлениедин ва суддин дарамат чпиз кьунай ва, ина делойрални ктабрал чпин иесивал ийиз, инкъилабчи гьукуматди тайинарнавай са везифани кьилиз акъудзавачир».

Чна гиман ийизвайвал, тIвар кьунвай Шагьнамаз Етим Эминан чIехи стха Шагьламаз я. Пачагьдин гьукуматдиз акси яз халкь къарагънавай вахтунда, вич женгчийрин патал алайди къалуриз, ада хийирлу са карни тийизвайди таржумачиди ганвай баяндай малум жезва.

Чи эдебиятдин тарихда Эмина вичин чIехи стхадиз 1872-йисан 17-сентябрдиз кхьенвай чарни малум я. Чарчяй аквазвайвал, гъвечIи стхади вичел чIехи стхади тапшурмишнавай кар вичи кьилиз акъудайвиликай кхьизва. Ка-гъаздай Эмина чIехи стхадиз ийизвай гьуьрмет аквазва. Адан тIварцIихъ гьихьтин ширин ва метлеблу гафар акалзава, «зи вилерин нур, гуьгьуьлдин шадвал, дава тир жанаби чи стха» лугьузва. И карди Эминан инсанвилин чIехи дережадин гьакъиндай шагьидвалзава.

Мелика Эмина кхьенвай чарчинни Эмина Шагьламазаз кхьенвай кагъаздин арада авай тафават чIехиди тирди та-йин жезва. И тафават Эмина вичини кьатIун тавуна авачир жеди.

Етим Эмина гьам яшайишда, гьам вичин къуллугъда, гьамни вичиз Аллагьди кьилин пеше яз ганвай шаирвиле инсанвилин дережа инанмишвилелди хвейиди мад сеферда субут жезва.

Ихьтин, гьар йикъан зегьмет алай, руьгьдин зегьмет алай кIвалах кьилиз акъудун акатай нелай хьайитIани алакь тийидайди Эминаз фадлай чир хьанвай. Ихьтин зурба везифа кьиле тухун патал чIехи рикI, жумарт ва девлетлу руьгь хьана кIанда, гьахьтин руьгьдив еримишиз тун патал ам уьмуьрдин гьар са камуна вердишарни авуна кIада, лигимарни.

Эминан вири уьмуьр гьахьтин мурад кьилиз акъудуникай ибарат хьана.

«Веси» шиир гьа рекье авур ниятринни хиялрин, чIугур кьван азиятринни гъамарин, тIаларинни рикI хунрин деринвални хцивал тупламиш хьанвай са вулкан хьиз адан рикIяй акъатна ва ам, а вулкан, гилани куькIвена кузма. Ам 120 йисалайни гзаф девирдин къене инсанри пак дуьа хьиз кьабулзава.

Етим Эмин, на весияр хуьналди,

Ваз арха жеч ви весияр туналди.

Татуй залум зи мейитдин чиналди,

Яд кас атуй – са инсаф авайд атуй.

Эхиримжи кьве цIарцIе тикрар жезвай сад хьтин къати сесери ва гьижайри зенгини хьиз ван авунилай гъейри, мана-метлебдин жигьетдай ихьтин дерин ва атIуз-атIуз ла-гьанвай гафари шаир Етим Эмина и дуьньядал тухвай уьмуьрдин важиблувал гьихьтинди тиртIа къалурзава ва ада вичин везифа михьидаказ кьилиз акъудайвиликай лу-гьузва. И уьмуьрдин кьилин нетижа лагьайтIа, Зулжалалдин вилик хъфизвай касди вичин ажални кваз залумвилер гвай гьар садан аксина акъвазарун я.

И тарс къенин адалатсуз ва инсафсуз девирдизни авунвай веси туш ни лугьуда?

2008