Асиррин хъендик кумукьай шаир

Гьайиф хьи, шаир Кьурагь Сейфуллагьан тIвар чи эдебиятда михьиз рикIелай фенвайбурукай сад я.

«Дагъустандин комсомолец» газетдин 1990-йисан
1-сентябрдиз акъатай нумрада чапнавай 1937-йисуз кьиле фейи Махачкъала шегьердин комсомолдин активдин стенограммадай къачунвай са чIук кIелайла, заз лезгийрихъ ихьтин шаир хьайиди сифте яз чир хьанай.

Санлай къачурла, и чIук Эффенди Капиева и собранидал авур рахунрикай ибарат тир. Адан гафарай акурвал, а яргъал ва тежедай хьтин гьахъсузвилериз майдан хьайи йисуз Дагъустандин меркездин комсомолдин актив кIватI хьунин себеб 1934-йисуз Москвада Гьукуматдин художественный эдебиятдин издательствода акъатай ва вич Эффенди Капиева гьазурай «Дагъустандин антология» ктаб тир. Вичиз жуьреба-жуьре мидяйри секинвал тагузвай Э.Капиева, къецел алайди 1937-йис тирди хъсандиз кьатIанваз, и ктаб туькIуьрдайла вичи авунвай гъалатIар хиве кьазва (къенин гьисабрай абуруз гъалатIар лугьуз четин я) ва гьа гъалатIрикай сад яз ада мад садакай икI лугьузва: «Гьа антологияда за инкъилабдилай виликан девирдин лезги шаир Кьурагь Сейфуллагьан «Зелимхан» шиирдиз чка авуна ва адаз талукь тир баян ганач, и кар, гьелбетда, рехъ гуниз лайихлуди тушир, вучиз лагьайтIа и шиир вичин асул бинедай миллетрин арада чуьруьк туниз эвер гузвайди я.

Ида акьалтIай чIурувилелди пролетарский интернационализмдин принципдиз аксивалзава».

1935-йисуз Москвада Гослитиздатда акъатай «Къаф-къаздин дагъвийрин шиират» ктабдикни Сейфуллагьан «Дуванбегияр» шиир акатна.

1929–1939-йисара Москвада А.В.Луначарскийдин редакциядик кваз акъатай «Литератиураддин энциклопедияда» Кьурагь Сейфуллагьакай Гьажибег Гьажибегова кхьенвай гъвечIи макъалани гьатнава. Ана лагьанва: «Кьурагь Сейфуллагь (1895–1915) – лезги шаир. ДАССР-дин Кьурагь хуьре лап кесиб лежбердин хзанда дидедиз хьана. Къуръандин мектебда араб алфавит чирна, ам хайи чIала вичин эсерар кхьин патал ишлемиш жедайвал авуна. СтIал Сулейманахъ галаз сад хьиз Кьурагь Сейфуллагь инкъилабдилай виликан лезги эдебиятда кесибрин векил тир. Исламдин гужлу таъсирдик кваз, Кьурагь Сейфуллагьа вичин наразивал гзаф вахтара диндиз хас кIалубда тваз хьанай. Урус таржумайра адан кьве шиир ава – «Зелимхан» (Дагъустандин антология», ГИХЛ, 1934) ва «Дуванбегияр» («Къафкъаздин дагъвийрин шиират», Гослитиздат, 1935).

Гьажибег Гьажибегован «Халкьдин яратмишунар ва кхьинар» ва «Лезги шаиррин сад лагьай конференция» макъалайрани Сейфуллагьан тIвар Етим Эминан, Шайдадин, Салигьан, Султанан, Нуридин, Ахцегь Гьажидин, Хпеж Къурбанан ва СтIал Сулейманан тIварарихъ галаз санал кьунва. И макъалаяр 2003-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода «Яратмишунрин ирс» т1вар алаз акъатай Гьажибег Гьажибегован ктабда гьат хъувунва. А кIватIал чапдай акъудун патал гьазурайди профессор Гьажи Гашаров я.

Гьуьрметлу профессор Гьажи Гашаровахъ галаз хьайи чи са ихтилатда гаф Кьурагь Сейфуллагьакай кватайла, ада вичиз гьеле Совет девирдин цIиг къизгъин язмай са вахтунда и шаирдин са кьадар шиирар, гьабурукай яз «Зелимханни» Дагъустандин чIалан, эдебиятдин ва искусстводин институтдин архивда 333-нумрадин папкада аваз акурдакай заз суьгьбет авунай. А чIаларин гьарайдиз фейила, заз жагъайди вичел анжах шаирдин са тIвар аламай ичIи папка хьанай.

Винидихъ вичикай ихтилат фейи «Дагъустандин антологияда» «Зелимхан» шиирдин кьилелай автордин тIвар «Сейфулла, Чубанан хва» яз ганва. ТIварцIин кIаникай скобкайра къейднава: «Биографиядиз талукь делилар кIватIиз хьанач». И чIалан эхиримжи бендина таржумачиди, лезги шииратдин къайда хвена, шаирдин тIвар Сейфулла Курахский яз кхьенва. Шиир туькIуьрнавай йис 1911 ла-гьайди яз къалурнава.

1907–1913-йисар вири Кеферпатан Къафкъазда чилер ишлемишунихъ галаз алакъалу къизгъин гьерекатар кьиле финалди тафаватлу хьанай. И секинсуз вакъиайрин лепейрик акатай Дагъустандани, иллаки адан кьибле пата – Куьре округдани Табасаранда лежберрин гьерекатар генани къатибур хьанай. Гзаф чкайра лежберринни пачагьдин гьукумдин арада яракьлу акьунарни кьиле фена. Женгиниз къарагъарайбур секинарун патал гьукумдарри алахъунар авунайтIани, маса чара тахъхьайла, пачагьдиз амукьайди 1913-йисуз лежберрин яшайишдиз талукь реформа кьиле тухун хьанай.

Къунши Чечняда и гьерекат халис яракьлу дяведиз элкъведай чкадал атанай. Лежберрин кьиле акъвазай Зелимхан Гушмузукаев лугьудай касдин тIвар иллаки сейли хьанай. Ам кьун патал гьукумди махсус дестеяр кардик кутунай. Зелимханан кьегьалвилерикай неинки са чечен халкьди, гьакI осетинри, Дагъустандин халкьарини чпин манияр туькIуьрнай.

Лезги шаир Кьурагь Сейфуллагьани вичин шиир гьахъсуз уьмуьрдикай жаздан хьанвай кесиб халкьдин умудни даях хьанвай «регьимлу къачагъдиз» бахш авун аламат жедай кар тушир.

Аламат жедай маса делилар тахьанани авачир.

Месела, вучиз лезги шаирди вичин шиирда лагьанвай кьван эвер гунар ва тарифар жуван миллетдин арадай тир Зелимхан хьтин са касдиз лагьаначир?

И кардин гъавурда акьун четин туш.

Сейфуллагьа Зелимханаз «гъазаватдин тур» гъиле яхъ лугьуз эвер гузва. Аквар гьалда, шиирдин автор вичин девирда кьиле физвай гьерекатриз диндин тав гуз алахъзава, диндал кIевивал гвайдини адаз чеченрикай тир ва вичиз халкьдин гегьенш къатари дериндай майилзавай Зелимхан яз жагъизва.

Им дуьшуьшдин кар туш. Шиирдал аквазвайвал, Сейфуллагь вични диндал кIеви ксарикай я. Гьавиляй адан шиирар архивра къаткана амукьнай.

«Зелимхан» шиирдин лезги текст жагъун тавуниз килигна, зун жува мисал яз гъуниз лазим цIарар урус чIалай цIарба-цIар таржума хъувуниз мажбур жезва. «Вуна Шамилан чка кьунва», – лугьузва шаирди. «Вун асландин шараг яз йифен цифеда дидедиз хьана, Исятда ажугълу ва гишин мусурманри Цларикай куьрснавай тфенгар галудзава. Куьмек це чаз, Аллагь, гьулдандин регьбер. Шейх Али-Гьажи душманри кьунва, Ваз килигна ада жаза кьабулнава. Урусар шехьиз-шехьиз дуьзенлухриз хъфизва. Куьмек це чаз, Аллагь, цIун мецералди».

Шиирда маса шейхерни «гавурри» кьунвайдакай суьгьбетзава. «Гунибдиз хкаж хьана, имамдин чкадал ацукь», – лугьузва Сейфуллагьа Зелимханаз.

Мягьтел жедай мад са кар авай. Динэгьлийрин тереф хуьниз, гъазаватдиз эвер гузвай и эсер вири Совет уьлкве тирвал цIийи уьмуьр къурмишзавай гурлу девирдаЭффенди Капиева «Дагъустандин антологиядик» кутун ва гьа чIаван цензурадин хци вилерикайни и чIал сагъ-саламатдиз хкатна чапдай акъатун чIалахъ тежедай хьтин кар тир.

Сад лагьайди, Капиев, вичин бажарагъни акьул гьикьван къалин тиртIани, гзаф жегьил тир. Ктаб акъатайла, писателдин анжах 25 йис тир. Вичин кьил гьихьтин хатадик кутазвайтIа, ада тамамдиз гьисснавачир жеди.

Муькуь патахъай, ада и шиирдин важиблувал диндин месэлайрихъ галаз алакъалувал яз ваъ, пачагьдин гьукумдиз кесиб лежберрин аксивал яз гьисабна жеди. Гьавиляй тир жеди шиир кхьей йисни гьим ятIа къейднавайди. Цензорарни гьахьтин фикирдал атун мумкин тир. Адалайни гъейри, абуруз гьа девирдин лап машгьур шаиррикай сад тир Эдуард Багрицкийдин (1895–1934) таржумадини кIевелай таъсирна жеди. Таржума рикIивайни таъсирдайди хьанва.

Капиеван викIегьвилихъ мад са себеб тахьана авачир. Ада вичин далудихъ Нажмудин Самурский галайди гьиссзавай чIал ада комсомолдин активдин собранидал авур ихтилатрай кьатIуз жезва: «Юлдаш Самурскийди са шумудра заз вичин кIвализ эверна, чна адахъ галаз йифен геж-далди суьгьбетар авунай. Ада заз меслятар ганай ва вуч авун лазим ятIа лагьанай. Гьам себеб яз заз Кремлда жедай мумкинвал хьана. Зун юлдаш Сталин яшамиш жезвай чкада хьанай ва юлдаш Калининан патавай ацукьнай. Юлдаш Самурскийдал къведалди са касни зи къайгъуда хьаначир ва са касдинни рикIел милли писателриз ва Дагъустандин эдебиятдиз фикир гун алачир».

Гьар гьикI ятIани, Эффенди Капиева туькIуьрай ктабдизни ана гьатнавай таржумадиз килигна, тарихда лезги шаирдин тIварни шиир амукьна.

Сейфуллагьакай адан ватанда вуч ван-сес аматIа чирун патал за Кьурагьа авай зи таниш, мектебдин муаллим, вичивай аджемдалди авунвай кхьинар кIелиз жедай, вичи шиирарни кхьизвай, Етим Эминан са шумуд шиирни жа-гъур хъувуна чапдиз ахкъудай Абдурашид Абдурагьмановаз чар кхьенай ва адаз Сейфуллагьакай ван хьайи-тахьай авани лагьана хабар кьунай.

Адан жавабди зун тежедай кьван шадарнай – пара кьадар сагърай вич.

Абдурашид-муаллимди заз ачухарай делилар за адан вичин чарче авайвал хвена гузва: «Сейфуллагь Кьурагьа дидедиз хьана (ам хайи вахт садазни чизвач). Адан чIехи стха Фейзи 1946-йисан гатфарихъ кечмиш хьана. Ам зазни хъсандиз чидай. Ада бригадирвиле кIвалахзавай. Сейфуллагь жегьил-жаван яз кьена. Сейфуллагьа чуьнгуьр ягъиз чIалар лугьудалдай. Ам хуьре са межлисдай кефсуздиз хтана. СтIалжем хьана дуьньядай фена – свас гъидалди.

Чубан – чубан тушир. Адан тIвар Чубан я. (Инал ихтилат Сейфуллагьан бубадикай физва. – А.Къ.). Чубаназ кьве паб кьисмет хьана. Сифте папаз Гьажимурад тIвар алай гада хьана. Гьажимурадазни кьве гада – Гьабибуллагь, Бугъа, руш ФатIимат хьана. Сифтедин паб кьейила, Чубаназ кьвед лагьай паб Фатума Кумухъай (Кьурагь райондик квай хуьр) хкана. Абуруз пуд велед хьана: Фейзи, Сейфуллагь ва Шекерхалум. Абурун вах Шекерхалум Кумухъиз Велиев Аливердидиз тухвана.

Чубан диндин рехъ гвай, тIарикъат гвай кас тир. Адан кьвед лагьай гада (яни кьвед лагьай папан кьвед лагьай гада.– А.Къ.) гзаф чIаларин устад ялдай.

Сейфуллагьан мирес Керимавай заз са куплет, кицIиз сада дарман гана кьейила, Сейфуллагьа лагьай чIал ван хьанай:

Зи кицI варцел хьана яваш,

Жемятари ийиз тамаш.

КицIелайни фейи угъраш

Ам вун я хьи, я ламран хва».

Абдурашид-муаллимди вичин мирес, шиирар кхьизвай кас тир Гьезералидин шагьидвилел бинеламиш хьана, Сейфуллагьан кьве шиир – кицIикай лагьай чIал ва мад сад Кьурагь райондин газетдиз ва виликан «Коммунист» газетдиз акъатайди я лугьузва.

За Абдурашид-муаллимдивай «Зелимхан» шиирда тIвар кьунвай шейх Али-Гьажидикайни хабар кьунай. Авайвал лагьайтIа, и касдикай вуч малум ятIа за гзафбурувай жузунар авунай, амма заз садавайни тайин жаваб жа-гъаначир.

Са бязибуру а шейх Акушадай тир Али-Гьажи я лугьузвай. Амма а Али-Гьажи тарихдин майдандал Дагъустандиз большевикар атайдалай кьулухъ, 1919-йисуз пайда хьана. А кас дустагъда тур хьтин дуьшуьшни малум туш.

Абдурашид-муаллимди шейх Али лугьуз Гелхена араб, туьрк ва фарс чIалар чидай кас хьайидакай ва ам 1980-йисуз рагьметдиз фейидакай заз кхьенай. Амма ам Сейфуллагьан шиирда тIвар кьунвай шейх яни-тушни субутдай делилар авачир.

Гаф атай чкадал лугьун: и макъала кIелдай ксарин арада шейх Али-Гьажидикай са гьихьтин ятIани делилар чидайбур хьайитIа, за гзаф тIалабзава чунни хабардар авун. Ахьтин делилри чаз тарихдин хъендик кумай лезги шаир Кьурагь Сейфуллагьан уьмуьрдин ва яратмишунрин чинрал алава экв хъичир хъийида.

Сейфуллагьан шииррикай урус чIалал «Къафкъаздин дагъвийрин шиират» ктабда гьатнавй «Дуванбегияр» шиирдикай инал рахадай мумкинвал заз авач, а ктаб жагъурун четин я. ЯтIани ам гъиле гьатуникай чна умуд атIузвач.

2009

ТАРЖУМАЯР

Ктабдин и пай за авунвай таржумайрикай ибарат хьанва. Ам пуд хилез пай жезва.

I лагьай хиле алатай девиррин лезги медениятдин векилри араб ва туьрк чIаларал кхьенвай шииррин таржумаяр гьатнава.

Ярагъ Мегьамедан эсерар араб чIалай, амай авторрин шиирар туьрк чIалай Гъалиб Садыкъиди авур цIарба-цIар таржумайрин куьмекдалди лезги чIалаз чпин бинеда авай къайдаяр хвена элкъуьрнава.

II лагьай хиле урусрин ва дуьньядин халкьарин шаиррин ч1алар таржума авуна ганва.

III лагьай хиле Дагъустандин халкьарин шаиррин шииррай авунвай таржумаяр гьатнава.

А.Къ.

I