Стiал Сулейманан акъажунар

СтIал Сулейманаз хас къилихрикай сад туьнтвал тирди адан шииррай хъсандиз аквазва. Амма ада и туьнтвал вичин «мецел зирек» тирвилелди иликьарзавай. Мумкин я, вичин вири уьмуьрда датIана гьахъ хуьнин къаравулда хьуни шаирдин ивида ихьтин къилих арадал гъана ва лигимарна. Вичиз тIебиатди жумартдиз камаллувал ва рикIинни мецин хцивал ганвай кесиб стIалви, гьи кар вичиз гьахъсузди яз акуртIани, адаз аксивал ийиз ва я шиирралди къимет гуз, дуьз кIвалахдин пад кьаз алахъзава. Кьисметди фан са кьасдихъ гзаф чкайриз акъудна, дуьньяда са гьахъни авачирди вичиз вичин вилералди акунвайтIани, Сулейман генани гьахъ жагъуриз алахъзавай.

Им, гьелбетда, адаз шаирвилихъ галаз санал ганвай мад са чIехи пай тир. Амма а къилих къвез-къвез лигим хьунухь шаир уьмуьрдин женгерин яцIа гьатунихъ галаз алакъалу я.

Адаз мадни са кар хъсандиз чир хьанай: гьахъ гьамиша кесибрин патал, халкьдин дерин къатара ава. Вуж а къатаривай чара жез, къерех жез, абурун къайгъуярни дердияр кваз такьаз алахъзаватIа, гьа кас батIул яз жагъизвай шаирдиз.

Гьавиляй ада вичиз гьахъсуз яз акур садазни инсафзавачир. Гьатта, гьа вич хьиз, халкьдин арадай акъатнавай шаирризни.

Инал чун шаиррикай хатадай раханвайди туш. Лезги эдебиятда Сулейманахъ галаз алакъалу кьве гьуьжет – ада Ахцегь Гьажидихъни Хпеж Къурбанахъ галаз авур эдеби акъажунар машгьур я.

Советрин девирда и кьве гьуьжетдизни гьа сад хьтин къимет гузвай: Сулейман кесиб синифдин шаир тирвиляй ва халкьдин дерин къатарин патал алайвиляй гьахълу яз гьисабзавай, Ахцегь Гьажини Хпеж Къурбан, са илигун-гилигунни галачиз, писарзавай.

Къенин девирда шаиррин и акъажунриз цIийи кьилелай килиг хъувунин лазимвал ава.

Шиирралди авунвай гьуьжетрин нетижа яз чи эдебиятда Ахцегь Гьажидин «Гъетягъар», Хпеж Къурбанан «Чай» ва СтIал Сулейманан «Ахцегь Гьажидиз жаваб» ва «Самовар шиирар пайда хьана.

Чи ихтилат гьабурукай жеда.

1948-йисуз Москвада Гьукуматдин Художественный литературадин издательствода СтIал Сулейманан «ЧIалар» («Сочинения») ктаб акъатнай, ам, чи фикирдалди, Совет девирда шаирдин чап авур виридалайни тамам кIватIал тир. Ана гьатнавай эсеррин текстер урус чIалаз таржума авун патал гьазурайди Дагъустандин тарихдин, чIалан ва эдебиятдин институт тир. Ктабдин эхирда гьар са эсердиз ганвай баянар А.Назаревичан къелемдикай хкатнавай.

И ктабда гьатнавай «Ахцегь Гьажидиз жаваб» шиирдиз ихьтин гегьенш баян ганвай:

«Сифте яз чапзава. Им СтIал Сулеймана Ахцегь Гьажидиз кхьенвай кьвед лагьай чIал я. Сифтегьанди ада Кьасумхьуьруьн райондин Уллу-Гъетягъ хуьруьн агьалийрин тIалабуналди туькIуьрайди я, и хуьруьнвийрин чIехи паюни Бакуда Завьялован нафтIадин мяденра кIвалахзавай. Абурун тIварцIелай СтIал Сулеймана вичин чарче Ахцегь Гьажидиз лайихлудаказ жаваб гана. Ахцегь Гьажиди лагьайтIа, 1905-йисуз Завьялован нафтIадин мяденра кьиле фейи забастовкада иштирак авуна лугьуз гъетягъвияр хъуьруьнриз вегьиз ва абурук тахсир кутаз алахънай.

Ахцегь Гьажи (Октябрдин инкъилаб жедалди кьейи лезги шаир) вич яргъал вахтунда Бакуда кIвалахай нафтIачи-фяле тиртIани, ада пролетариатдин интересар аннамишнач, ам 1905-йисан инкъилабдин гъавурда акьунач, ада гьисабзавай хьи, забастовкайра иштирик авуналди лезгийри чеб мажибдикай магьрумзава ва чпин хзанар кашал гъизва. Гьа ихьтин руьгьдалди кхьенва гъетягъвийрихъ элкъвена лагьанвай адан шиирни. Ада абуруз сабурлу хьунихъ эверзва ва забастовкадиз экъечIайбуруз санани кIвалах ва яшайиш патал такьатар жагъидач лугьуз къурхуяр гузва:

«Квез кIвалахал акъвазун патал мад санани мяден жагъидач ва садазни мад куь язух къведач.

Ингье куьне мух недай вахт мад алукьнава, гъетягъвияр.

Куьне куь гимишдин сятер, везнеяр ва камарияр маса гуз башламишнава, куьне беденар кьецIил тахьун патал пальтойриз ямахар ягъзава, гъетягъвияр» (мана-метлебдин таржума).

Гьайиф хьи, и штрейкбрехервилин рахунриз СтIал Сулеймана хгай жаваб амач. Адан манадикай «Жувакай ихтилатдин» са кIусунин бинедаллаз веревирд ийиз жеда.

«Са сеферда зи патав Бакудай хтанвай зи куьгьне дустар атана. Абуру заз пашман суьгьбет ахъайна: нафтIадин мяденра фялейрин забастовка кьиле фена, амма ам хъсандаказ куьтягь хьанач, гзафбур, къал-къиждик кьил кутурбур я лагьана, кIвалахдилай алудна.

Юлдашар сефил хьанвай. Кьилинди, хуьре намусдик хкуьрдай мани машгьур хьанвай. «Кьуьлер ая, – лугьузвай ана, – куь кьилерикай далдамар куьрсара, куь папар базардиз рекье тур, къуй абуру ана месерни хъуьцуьганар маса хгурай, вучиз лагьайтIа, квез, лашар илигна салай чукурнавай ламариз, къулайвилер куьз герек я?»

И шиирар туькIуьрнавайди а чIавуз нафтIадин мяденра зи юлдашрихъ галаз кIвалахзавай лезги шаир Гьажи тир, ам гьамиша хузаиндин пад кьазвайвиляй кIвалахдилай алуднавачир.

Угъраш! Завай мегер ихьтин ван тахьай хьтин дуьшуьшдилай элячIна физ жедайни мегер?.. За жаваб яз зи чIал туькIуьрна ва ам виридаз ван жедайвал кIвалин къавалай манидалди лагьана. Зи дустари мани кхьена, конвертда туна, Бакудиз рекье туна. РикIеллама, амай чIаларихъ галаз, ана ихьтин гафарни авай: «Гъер кьуд патаз чукIурмир, кьацIай кицI! Шаирдин тIвар кьацIурмир, вучиз лагьайтIа заз виликамаз аквазва хьи, гьикI ви кьил, далдам хьиз, зи дустарин мехъерик алабар жезватIа!»

Ахцегь Гьажиди ашукьдин тIварцIихъ къати сеперар авуна.

Сулейманан и чапзавай шиир, аквар гьаларай, шаирвилин лайихлувал квадарнавай Ахцегь Гьажидиз ганвай жаваб тир».

Инал эвелни-эвел лугьун лазим я хьи, А.Назаревича вичин яргъи баянда мисал яз гъанвай Ахцегь Гьажидин чIалар я лугьузвай цIарарни Эффенди Капиева Сулейманан мецелай кхьенвайди яз малум тир «Жувакай ихтилатдай» гъанвай шииррин цIарар гьа и тIварар кьунвай кьве чешмедай лезги чIалаз таржума хъувуна ганва. А.Назаревичани Э.Капиева гьихьтин чешмеяр ишлемишнаватIа чир авун четин я. И кьве авторди мисал яз гъанвай цIарар лезги чIалалди садазни малум туш. Я Сулеймана Гьажидиз гуя сифте яз хгай жаваб хьиз къалурнавай цIарарни акур кас авач.

Ахцегь Гьажидин шиир А.Назаревича гъанвай мисалдиз са уьтери мукьва ятIани, Э.Капиева гъанвай мисал оригиналдин гьич патаривайни фенвайди хьанвач. Гъетягъвийрин тIварцIихъ ахцегьвиди кхьенвай шиир СтIал Сулейманан мецелай ихтилат кхьейдав дуьздаказ агакьунал ва я абур дуьз кхьинал шак къвезва. Вучиз лагьайтIа А.Гьажидин шиирда «намусдик хкуьрдай» хьтин са затIни авач.

Гьар гьикI ятIани, суалар кватзава.

Сулейманаз Ахцегь Гьажидин «Гъетягъар» шиир тамамдиз малум тиртIа?

Шаирдин дустари адаз Ахцегь Гьажидикай гьихьтин ихтилатар авунай, фяле-шаир гьихьтин шикилда аваз стIалви шаирдин вилик эцигнай?

Гъетягъвияр Гьажидикай бейкеф хьун анихъ акъвазрай, адан шиирда Сулейманак гелягъзавай хьтин келима-затI авачир эхир.

Ша чна сифте Ахцегь Гьажидин шиир кIелин, ам профессор Гь.Гь. Гашарова гьазурай «Дустуниз чар» (Дагъустандин ктабрин издательство, 1994) ктабдай къачунвай-
ди я:

Эвел квехъ авайтIа гьейбат,

Гила чал атана нубат.

Шив хуьниз амачтIа къудрат,

Гана къахчу лам, гъетягъар.

Зубалав [10] зал хьанай хару,

Лап цавар язавай кIуру.

Аллагь ава бела гуру,

Хьайила хурам, гъетягъар.

Ахгакьдач квехъ са кими суд,

Мад и кардихъ хъимир умуд,

Гил куь файтунд резиндин худ –

Хъияхъ гъелер-кьам, гъетягъар.

Кими жеч жигер пул къачуз,

Гьатда гара базард юкъуз.

Гьафтеда ава маса гуз

Цур, шуьмягъ, галгам, гъетягъар.

Къуллугъра амач куь тIварар,

Куьне авур авам крар.

Гьисабна куь сивин сарар,

Гелягъна вагьрам, гъетягъар.

Куьн хупI рашутI хьана вири,

Амач мяден, чил куьн къвери,

Хкьада чекмедин ери,

Мукьва я квез там, гъетягъар.

Гимишдин чIул, сятни везне

Ужуздаказ хгуз куьне,

Парталариз хъиягъ пине

Такварвал куь хам, гъетягъар.

Дуланмиш жеч куь мулкунал,

Куь гьунар я гьа Бакудал,

Зубалаван гьа къапудал

Хъивиз жеч къадам, гъетягъар.

Гьажидиз хьан куь агьвалат,

Агакьна квев а хажалат,

Квахьна куь мензил, кроват,

Цементдин гьамам, гъетягъар.

Шиирда са бязи чкаяр дуьз кххьин тавунвайди аквазва. Месела, кьвед лагьай бендина авай «Зубалав зал хьана хару» цIар къачун. Заз чиз, оригиналда «Зубалав лап хьана хару» авай ва я «Зубалав зал хьана кьару» авай. Бендинин мана-метлебдихъ галаз гзафни-гзаф чна гъанвай сад лагьай жуьре кьазва.

Мадни алава хъийиз жеда хьи, бендина ихтилат нафтIадин мядендин иеси Завьялов хару хьуникай ва и кардиз Аллагьди бела гудайдакай рахазва. ГьакI хьайила, Ахцегь Гьажиди лукIвилелди хузаиндин тереф хуьзва лугьудай фикирдин бине мягькемди жезвач.

Ругуд лагьай бендина авай «Хкьада чекмедин ери» цIарцIин гъавурда акьунни четин я. Заз чиз, «чекмедин» чкадал Ахцегь Гьажиди «дехмедин» лагьанвай, вучиз лагьайтIа, шаирдин фикирдалди, кIвалах авачиз амукьнавай гъетягъвийриз чпиз халис кIвалер эцигдай мумкинвал жедач, гьавиляй абуруз амукьзавайди хуьруьн патав гвай тамай кIарас-затI гъана чпиз дехмеяр туькIуьрун я.

Гила СтIал Сулейманан «Ахцегь Гьажидиз жавабдал» элячIин:

Рахамир вун акьван кIевиз,

Герек туш а ванар, «къучагъ».

Чир хьухь, гила за ви сивиз

Яда мягькем дапIар, «къучагъ».

Эвер вуна зи гьал жузур,

Ахпа къала, це на ви зур.

Акурд я заз са виш агъзур

Ви къилихдин ламар, «къучагъ».

Ша терг ая на а пеше,

Зи межлисда вун къвеч виже.

Вазни чир хьухь, фидач ише

Ахьтин хъенчIин къапар, «къучагъ».

Тваз кIан жеди ваз зун кIеве,

А усалвал кьач за хиве.

Эхирни пашмандан сиве

Гьатда ламран цIапар, «къучагъ».

Мийир вуна маса гиман,

Кьиле фич – вавай гьаяман

Жедач ви дердиниз дарман,

Куьрсарда на япар, «къучагъ».

Шумуд ву-хьтин алан-къулан –

Ягъайд я хьи за квез палан!

Заз кичIеда жез ваз залан,

Гзаф ягъайтIа пар, «къучагъ».

Гьич са затIни тушиз кими,

АцIанава зи зирзими,

Даяз туш парахут-гими –

Дериндава лабар, «къучагъ».

ГатIамир вун зав кIевелай,

Аватда халкьариз виляй,

Акъудналди михьи гьуьляй,

Куьтягь женни ятар, «къучагъ».

А чIалар гваз залай алат,

Эхир жеди ваз хажалат.

Геж чир жед ваз зи агьвалат,

Сулейман я зи тIвар, «къучагъ» [11].

Аквазвайвал, Сулейманан шиир терсди хьанва, ада Ахцегь Гьажидик хкуьрзава. Урус чIалаз Семён Липкина авунвай таржумада, бендерин кьадар тIимил хьанватIани, намусдик хкуьрдай келимайрин кьадар шиирдин лезги текстина авайдалай артух хьанва.

Яраб стIалви шаирдиз икьван хъел куь гъанатIа?

За кьатIузвайвал, Ахцегь Гьажиди «Гъетягъар» шиир туькIуьруни ваъ, а чIал халкьдин арада машгьур хьуни гъетягъвийризни абур вичин дустар яз кьазвай Сулейманаз хъел атанай. Абур садни шиирдин деринриз гьахьнавачир. ГьакIни кIвалах амачиз пашман хьанвай гъетягъвийриз и чIал забастовкайрик кьил кутун тавур ва мяденда вичин чка гваз амукьай лезги стха Гьажидин мецелай алатун чпин хирел кьел алах хъувур мисал хьанвай. Гьавиляй абур, чпихъни жаваб гуз жедай шаирар авайди я лагьана, Сулейманан патав атана. Белки, абуру чеб Сулейманан патав фидайдакай Ахцегь Гьажидизни лагьана жеди, адани Сулейманакай, белки, хкIадай са гаф лагьана жеди.

Муькуь патахъай къачуртIа, халкьдин къанажагъдихъ ва ацукьун-къарагъунихъ галаз кьан тийизвай хьтин фикирар Ахцегь Гьажидин шиирдик кваз хьанайтIа, а чIал халкьдин арада раиж тахьун мумкин тир. И шиирдин машгьурвал – им халкьди адаз гайи къимет яз хьана.

Сулейманан жаваб халкьдин сивера гегьеншдиз бажагьат гьатна, ам лезги чIалал акъатай ктабрикни акат тавуна амукьунин себеб шиирдин «харчивал» хьана жеди.

Фагьум-фикир гайитIа, Сулейманаз Гьажидин шиирда вуч гафар авайтIа ерли чир тахьунни, адан хъел-ажугъ дустарин гафарал-чIаларал бинеламиш хьана арадал атунни мумкин я.

Сулейман патал а чIавуз важиблуди, заз чиз, инкъилабдин идеологиядин месэла ваъ, ахцегьви шаирдин чIалакай кефи ханвай гъетягъвийрин, яни стIалвидиз вичиз мукьва, вичиз чидай, вичин дустар яз гьисабзавай ксарин пад кьун тир.

Ахцегь Гьажидин фикир вичин фяле стхаяр бейкефарун тушир, адан мурад абуруз дуьз рехъ къалурун, абур аватнавай гьалдин гьайиф чIугун тир.

Совет девирда Сулейман ва Бакуда нафтIадин мяденра фялевал авурбурун «пролетарвилин къанажагъ» чранвайди яз къалурун патал, эдебиятдин месэлайрай кхьинарзавай бязи ксариз лезги эдебиятдин тарихда хьайи и гъвечIи
акъажун чпиз фу хъуьтуьлардай лишандиз элкъуьриз кIан хьана.

Э.Капиева кхьей «Жуван ихтилатди» гьа и кардин паталай шагьидвалзава.

Винидихъ чун вичикай рахай А.Назаревичан гегьенш баяндин эхирдани Ахцегь Гьажидихъ нагьакьан паркутар галукьзава.

Яни хкатзава хьи, сифтегьан жаваб Сулеймана Гьажидин «Гъетягъар» шиирдиз, кьвед лагьай жавабни фяле-шаирдин экъуьгъунриз ганвайди я.

Вири лацу тапарар хьиз аквазва заз.

Тарихда хьайиди гъетягъвийрин кьилел атай кардихъ галаз алакъалу яз ахцегьви ва стIалви кьве шаирди гьар сада туькIуьрай са чIал я. Амай вири «баянар» гуьгъуьнлай, вахтар алатайла, Сулейманан тIвар дуьньядиз машгьур хьайила, адан биографияда Урусатдин инкъилабрихъ галаз алакъалу вакъияр къалинарунин мураддалди шаирдин патав хьайи ксари акъуднавай къундармаяр я, са шаир агъузарна, муькуьди хкаж ийиз алахъун я.

Эгер идакай Сулейманаз вичиз хабар авайтIа, ам ихьтин уламдихъ галаз бажагьат рази жедай.

Сулейманан жавабдин бинеда маса себеб, Гьажидин шиир халкьдин арада гьатайла, гъетягъвийринни ахцегьвидин арада хьайи гъейри къайи рахунар хьун мумкин я. Гьа рахунрик Сулейманан тIварни акат тавуна амукьнач жеди.

СтIал Сулеймананни Хпеж Къурбанан «гьуьжетни» гьа ихьтин «уьлчмейрай» акъатнавайди я. Гьадакай хьайи кхьинрани Хпеж Къурбанан шиирдални, адан автордални буьгьтенар вегьенва. Макъаладин сифте кьиле тIвар кьур «ЧIалар» ктабда Сулейманан «Самовар» шиирдиз А.Назаревича ихьтин баян ганва: «Шиир 1911-йисахъ галаз алакъалу я. Ам СтIал Сулеймана вичиз малум хьайи Хпеж Къурбанан «Чай» шиирдиз ганвай жаваб я. Хпеж хуьряй тир Къурбан Сиркъи-огълыди вичин шиирда чпик са пунни квачиз «чаяр хъваз» кIанзавай кесибрикай ягьанатарзава. СтIал Сулейманан «Самовар» шиирдин социальный терефлувилиз ва хцивилиз къимет гун патал ам лезги девлетлуйрикай тир вичин кьама ял авай векилдин эсердихъ галаз гекъигна кIанда».

Гьаниз килигна, и баяндин гуьгъуьналлаз, Николай Ушакова таржума авунваз, Хпеж Къурбанан «Чай» шиир ганва.

Чаз ам шаирди вичи кхьей чIалалди инал гъун кутугнаваз аквазва, ам Нариман Ибрагьимовани Ривая Гафаровади гьазурна акъуднавай «Вернувшийся из забвения»[12] (ООО «Мавел, 2006) къачунва:

Ажеб тегьерсуз хъвазва чай-шекер,

Я агъа авач, я нехирбан, я нуькер.

КIвалик жедач вичин ацукьдай пекер,

Вуч лазим я акIа чай хъун, эй эллер?

КIанда хьи заз эцигайтIа самовар,

Айиб авач чайдан хьурай гьа авай.

Накьвад чевен къула туна сивер хай…

Вуч лазим я акIа чай хъун, эй эллер?

ИстикIанар жеда тасмал галачир,

Чай вегьеда зерре атир галачир,

Чайник акван, винел къалпагъ алачир,

Вуч лазим я акIа чай хъун, эй эллер?

Поднос жеда зеррени шур алачир,

Чайдик хкуьрдай гимиш тIур алачир.

Ширин чайдихъ нисини фу галачир

Касдиз чай хъун вуч лазим я, эй эллер?

Шекер жеда вичин кьацIал къажгъурда,

Кьифре тIуьна тIеквер акваз гьар пата,

Далу элкъуьрна мугьмандихъ, кукIварда,

Вуч лазим я акIа чай хъун, эй эллер?

Гирванка са абасидихъ жагъида,

Аштархандай гимидаваз вич гъида.

Гьар межлисда вич суфрадал лап кьадай

Шекер чIурун вуч лазим я, эй эллер?

Шекер жеда гьар мусурмандин кIвале,

Дад тийижир маханатердин гъиле.

Куда зун лап ахьтин кфирдин хъиле,

Течиз чай хъун вуч лазим я, эй эллер?

Хпеж Къурбана лугьун квез чайдин гьал,

ЧIур хьуй, Яллагь, чиркиндиз ам хъвадай кIвал,

Бязибурухъ жедачни хупI михьивал,

Нуш хьуй, Яллагь, абуруз чай хъун, эллер!

Урус чIалаз авунвай и шиирдин таржума Николай Ушакова, гьелбетда, вичив вугай цIарба-цIай таржумадал бинеламиш хьана авунва, гьавиляй, и эсер маса чIалал кIелдайла, лезги автор халкьдиз винерай килигзавай кас яз вилик акъваз жезва.

Шиирдин оригиналда, ам гъейри ксари кхьин хъийидайла, дегишвилер кухтунвайди аквазва. Месела, зи фикирдай, Хпеж Къурбана рефрендин цIар, яни чIехи пай бендериин эхирра тикрар жезвай цIар амайбурани гьахьтинди яз ганвай.

«Маханатер» гафунин манани чаз малум туш, я Хпеж Къурбанан ктаб туькIуьрай ксарини и келимадиз баян ганвач.

И эсер урус чIалаз таржума авунин терефдар хьайибуруз хпежви шаирдин «кьама ял» аваз акун шиирдин кьуд лагьай бенд хьун лазим я. Чна лагьайвал, и бендина патан касди тур дегишвилер гьатнава. Идан гьакъиндай ана авай урус жуьреда кхьенвай «поднос» гафунини шагьидвалзава. Лезги чIала и гаф бинедилай «пIатIнус» яз гьатнава. Хпеж Къурбана ам маса жуьреда кхьинихъ инанмиш жез четин я.

Бендинин кьилин фикир, чай хъвадайла, михьивал хуьникай, ам гьакI ичIидаказ хъун тавуникай физва. Къаб-къажах, недай фу-къафун авачир кесиб-куьсуьбдиз чайни хъвамир лугьун уьмуьрлух мусурман диндал кIевиз акъвазай Хпеж Къурбанан мецелай атун гьич чIалахъ жедай кар туш. Гьайиф хьи, и бенд ктабда гьатнавай жуьреди шиирдин гъавурда чIурукIа акьурбурун регъвехъ яд язава.

Хпеж Къурбанан шиир урус чIалалди виче гьатай ктаб (яни СтIал Сулейманан «ЧIалар») Москвада чапдай акъатай 1948-йисуз руьгьани шаир халкьдин душман яз малумарайдалай ва дустагъда турдалай гуьгъуьниз анжах кьуд йис алатнавай.

Са патахъай, адан тIвар ва чIал чIехи шаирдин ктабда гьатун ихьтин макъамда вилив техвей хьтин кар тир. Муькуь патахъай, им чIехи яшда аваз гелни галачиз квадарнавай хпежвидин тIвар мад сеферда кьацIур хъийиз алахъун тир.

Вучда кьван, вахтар гьахьтинбур тир.

Дериндай фикир гайитIа, Хпеж Къурбанан шиирдик кутунвай кьван рехнеяр садни адак кваз аквазвач. Адетдин, шаирдиз вичиз хас хатIуна аваз кхьенвай чIал я. Автордин гьарай-эвер сад я: чай хъвадайла михьивал хуьх! Ина чIуру вуч ава кьван? Адалайни алава, и шиирда диндиз талукь са келимани авач. Гьавиляй ам Сулейманан ктабда гьатни авуна жеди. А девирда Хпеж Къурбанан тахсир ам вичин руьгьдин, рикIин деринрай Аллагьдихъ инанмиш, диндал кIеви кас хьун хьана.

Сулейманаз Хпеж Къурбан чир тахьана жедачир, амма адан «Чай» шиир стIалви шаирдиз чир хьун-тахьунин ре-кьяй шаклувилер арадал къвезва, вучиз лагьайтIа «Самовар» шиирдай «Чайдихъ» галаз ийизвай са гьуьжетни аквазвач.

Ша мад сеферда Сулейманан «Самовар» кIел хъийин:

Ша жемир-тIун вун чаз мукьвал,

Къваз чавай яргъаз, самовар.

Твамир-тIун чи арада къал,

Пис фитне, гъавгъа [13], самовар.

Паташов [14] вич хьайла зурба,

Эцигна келледал турба,

Фагьумда на кIвални уба,

Бугъ акьаз къава, самовар.

Им са деб гьатнава чина

Михьи яд цаз таз пичина,

Атайла мугьмандин чина

Уьзуьагъвал я самовар.

Чайчиди цаз нубат-нубат,

Ягъиз на цIикьвед мугъаммат,

Гьар са гьава гьар са бубат,

Межлисдин агъа самовар.

Жергедаваз истиканар,

Жунгавди хьиз ийиз ванар,

Ава кьван вахъ ажеб гьунар,

Гум аршда, цава, самовар.

Даим хъваз на и къарасу,

Гьич ви рикIел къведач хьи зу.

Ширин чайдихъ галаз насу

Чандиз я дава, самовар.

Попов [15] чай хьайла багьа тир,

Мягьледизни чкIиз атир,

Кесибариз чирун къадир

Туш мирвет, рава [16], самовар.

Гьи касдиз хьайитIа девлет,

Гьадаз вуна ийиз гьуьрмет,

Кесибариз тийиз рябет,

Жеда вун лавгъа, самовар.

Эхцигайла ахшам сегьер,

Ялгъуз хъунухъ я вун зегьер.

Сулейманаз чидай тегьер

Фагьум кван жува, самовар.

Аквазвайвал, Сулейманан фикирар Хпеж Къурбанан «Чай» шиирда лагьанвайбурувай чара туш, абуру чпи чеб ахцIурзава, гьуьжетлувилин са лишанни абурун арада авач.

Мумкин я, Сулеймана вичин чIал хпежвидихъ галаз шаирвилин рекьяй акъажун авун яз туькIуьрна. Месела, рикIел хкин, «Билбил» шиир арадал атайвал. Гъейри ашукьри билбилрикай мани лугьудайла, Сулейманаз вичизни а къушракай, ашукьрин гафар тикрар тахъвуна, лу-гьуз кIан хьана. «Самовар» пайда хьунин бинедани гьахьтин фикир хьунухь тIебии кар я. Яратмишунрин рекье Сулеймананни Къурбанан арада са душманвални авачирди и кьве шиирдай хъсандиз аквазва.

Вири къундармаяр гуьгъуьнлай, Сулейман «ХХ лагьай асирдин Гомер» яз машгьур хьайила пайда хьайибур я. Сулейманакай кхьизвай гьар са кас чIехи шаирдин къамат «чIагур» хъийидай дуьшуьшар жагъуриз алахъзавай ва гзаф вахтара бине авачир кьуру ихтилатрикай чпиз даях кьазвай.

Шак алач, СтIал Сулейманан шаирвилин дережа гьам Ахцегь Гьажидин, гьам Хпеж Къурбанан алакьунрилай хейлин вине авай. И кар адан гьар са шиирди субутзава.

И винизвал Сулеймана вичини гьиссзавай ва гьавиляй ам шиирралди акъажунризни экъечIзавай.

СтIал Сулейманан девирда ва адалай гуьгъуьнин йисара эдебиятдин месэлайрал алахъай ва чIехи шаирдин тIварни эсерар машгьур авуник пай кутур бязи алимрин гъалатIар гзаф вахтара гьа чIаван идеологиядиз буьр-кьуьдаказ къуллугъ авуни арадал гъайибур яз хиве кьунин ва а къундармаяр винел акъудунин важиблувал къенин девирда чна генани кIевелай аннамишун герек я.

2009

АСИРРИН ХЪЕНДИК КУМУКЬАЙ ШАИР