Чуьлдин цуьк

Гьикая

Заира ракьун яцIу ракIар вири къуватдалди геляна кIваляй экъечIна.

– Гила ам бажагьат элкъвена хкведа, – лагьана Джираса, вичи кIвализ кIвалахдилай хкай набататдихъ элкъвена.– Адай вичин уьмуьрда акъатай са акьуллу кIвалах зав гужуналди и ракIар кутаз вугун хьана…– касдиз ракIар галукьай къати ван хуш хьанай.

Жегьил итимди, къенепата са гьихьтин ятIани кьилин гиг хайида хьиз, юргъундаказ кьве гъилни ахъайна, вичин пелеш хьанвай вири беден санлай заландаказ дивандал гадарна.

Адаз вичин къуьнерилай зурба пар алатайди хьиз хьанвайтIани, рикIин деринра квак хьиз къекъвезвай къалабулухни ада гьисс тавуна авачир. ЯтIани суст хьайи ам вичизни хабар авачиз ахварин хиялдиз фена…

Джирасан къенин кIвалахдин югъни гьа вирибур хьиз сугъулди тир. Амма кIвализ хкведалди вилик ада садлагьана кьетIи къарар кьабулна: набатат кIвализ хутахда!

«Ваъ, – кIвализ хкведалди вилик фикирнай Джираса вичи вичик, дакIардаллай гьешинавай хъукъванвай накьвадикай хкатнавай къацу цIириниз яд гуз-гуз. – Заирани зун чара ксар я. Чун сад садав кьурбур хьанач. Адан хъилеринни къайи рахунрин себебар масадбур я – я зи гъвечIи мажибни туш, я захъ пул квай са халу тахьунни. Вичин тIул гьахьтинди я. Вичин рикIин къайивални дарихвал я…»

Ада вичиз тIвар къени малум тахьанвай чуьлдин набататдин шазан кьуранвай, гьешинин къерехрилай пелешдиз куьрс хьанвай хъипи шуькIуь пешер мукъаятдиз мукI-ратIдалди атIана вичин кIвалахдин столдин кIаник квай ведредиз гадарнай.

Ам Заирадал эвленмиш хьана ирид йисалай гзаф алатнавай. Адаз абур гьакI гьавая, са шадвални, са кфетни авачиз фидайбур тирди чеб санал хьайи сифте йикъарилай аян хьанайтIани, ада вичин папан рикIе муьгьуьббатдин цIир, итимдихъ къанихвал авунин гьисс пайда жеда лагьана яргъалди умудар кутаз хьанай. Амма Заира авагъначир. Ам гьамишанда хьиз къайидаказ амукьнай. Иви ргазвай жаван гьикьван адав назиквилелди ва кIанивилелди эгечIнайтIани (са шумудра, алакь тийиз-тийиз, шиирарни кхьена адаз бахш ийиз алахъна), абурун арада итимдизни дишегьлидиз, гъуьлуьзни папаз хас рафтарвал дигмиш хьаначир.

Эвленмиш хьайи гьа сифте йифиз Джирасаз Заирадив агатиз кIан хьайила, жегьил сусан патай кIанивилин ва ашкъидин са майилни чамран рикIи, руьгьди, беденди гьиссдайвал, виле акьадайвал малум хьаначир. ЦIийи свас рушвилин дережадай дишегьливилинни пабвилин дережадиз экъечIунин макъамни адан патай са хушни авачиз, са цIай-цIелхемни квачиз, къайидаказ кьиле фенай. Гьа чIавуз чанда цIайни ифин авай жегьил гададиз кьисметди вичикай ягьанат авурди хьиз, вич хъуьруьнриз вегьейди хьиз хьанай. ЯтIани касди сабур хвенай, и кардиз ам вичихъ уьмуьрда хьанвай са акьван чIехиди тушир тежрибади, гьа жигьетдай дишегьлийрихъ галаз кьилди амукьунин тежрибадини мажбурзавай, идалайни гъейри, ам Заирадилай са ирид йисан чIехини тир, гьавиляй жегьил итимди вичин суса месик авуна лазим тир везифайрик хуш авачиз кьил кутун адан уьмуьрда и кар сифте яз жезвайвилихъ галаз алакъалу авунай. «Вири цуьквер садлагьана ачух жедайди туш, – теселли ганай ада вичи вичиз, – гьар цуькведиз вичин вахт ава».

Гьа чIавуз садлагьана кьилиз атай и гафар адаз гьатта хушни хьанай, абур адаз вичи авур са агалкьун хьизни авай, амма гуьгъуьнлай, йисар къвез алатирдавай, адаз вичи лагьай гафарихъ мана аваз ахкуначир. Гила адан фикиррай, цуьквер ахъа тахьанмаз кьурунни мумкин тир, я туштIа, ваз цуьк хьиз акурди гьакIан са чIуру векь хьунни.

Муьгьуьббатдикай са шадвални акун тавур Джираса чпиз аял хьайитIани жеда, гьада и сугъул уьмуьр гуьрчегарда, адал звал гъида лагьана умудни авунай, амма Аллагьди и мураддизни рехъ ганачир. Ихьтин умуд Заирадихъни авай. Ам кьилиз акъат тийиз са шумуд йис алатайла ва адал вил алаз акъвазунихъ са метлебни амачирди чир хьайила, жегьил дишегьли михьиз дегиш хьанай: адак гьасятда хъел къведай хесет акатна. Зарафат авуртIани, адетдин жуьреда рахайтIани, чан-рикI ийиз алахъайтIани, гъуьлуьн гьар са гафуни ам къутми ийидай. Адан чин, гуьгьуьл ачух хьайи декьикьаярни кьериз-цIаруз жедай, Джирас гьа легьзейрикай са даях кьуна вичин папан рикIиз рехъ акъудиз алахъдай, амма Заира гьасятда вичин адетдин кьацIа гьат хъийидай, ада вичел милайимдиз са гъил эцигун, са темен гун кьабулдачир.

И кардин себеб эвелдай Джираса аялар тахьун яз гьисабнай. И фикирни гьахъ тахьана тушир. Итимди чеб кьведни ахтармишиз духтурдин патав фин патал авур меслят икьван чIавалди авур кьван меслятрикай Заиради садлагьана кьабулай сифтегьанди хьанай. Инални вичик аял хьунин тIур акат тийидайди чир хьайи дишегьлидиз аму-кьайди гъуьлуьн уьмуьр авайдалайни артух чIулаварун хьанай. Гила абур чпин кьве кIвалин секцияда гьар сад са кIвале ксузвайтIани, дишегьлиди вич Джирасан паб тирди генани хцидаказ къалурзавай: итим кIвализ са тIимил геж хтун хьайитIа, «Хъванвани?» лугьуз, сивикай ни чIугвадай ва, са ялни атун тавуртIани, къати къалар акъуддай, ам ксайла, адан жибинар акъатIдай, адаз ял ядай йикъара дустарихъ галаз гуьруьшдиз физ кIан хьайитIа, папа, кьве гъилни ахъайна ракIара атIумарна: «Заз чида вун гьиниз квахьзавайди ятIа! Санизни фидач вун!» лугьуз, акъваздай. «КIантIа, вуннни ша», – лугьудай Джираса. «Атана куь пиян тIишериз килиг тавуртIа, заз маса къайгъу авач!», – жаваб хгудай туьнт хьанвай дишегьлиди. Адак гьакI себебни авачиз хъилердай хесетни акатнавай. Месела, гъуьлуь паб саймишай вахтара, кIвалин къайгъуйрик кваз са вуч ятIани хабар кьурла, папа чин чIурна са жавабни тагуз чин эл-къуьрдай, ахпа фена кухняда, кьасухдай тахъ-пахъ ийиз таз, гьарай ацалтна, манидарвилин са лишанни вичик квачиз, хъел кваз манияр лугьуз, къапар чуьхуьдай. Джираса ваннада вичин пекер чуьхуьдай – идалди ада вичин хъел элекьардай.

КIвализ дустар, мугьманар, гьатта мукьва-кьилиярни хквезмачир. Гьабурузни Заирадин къилихрин шагьидар жедай мумкинвилер садрани кьведра хьаначир. Джираса гагь-гагь вичи вичиз теселли гудай: «Хъсан хьана гена аялар авачиз, тахьайтIа гьабурни Заиради вичин кьил такъатдай хесетрин хурук кутуна пуьрчуькьардай».

Джирасаз къуншийрикай утанмиш тир. Адаз къал-къиж кIандачир, вучиз лагьайтIа кIвалин цларивай ина жезвай гьарай-эвердин ван кьаз хьун, чуьнуьхиз хьун мумкин тушир. Вичинни Заирадин и аламатдин алакъайрикай къуншийриз хабар авайди Джирасаз чизвай: куьчеда ва я подъездда абуру салам гузвай ва адетдин хабарар кьазвай жуьредай адаз абуру вичин язух чIугвазвайвилин тав аквадай. Ам фена вичин кIвале фикирариз ацукьдай. Вичин папан къилихрай кьил акъудиз, абурун гъавурда акьаз алахъдай, амма, гьамиша хьиз, адаз вич батIулдай хьтин са делилни жагъидачир. Чара хьунин фикирни кьилиз мукьвал-мукьвал къвезвайтIани, ада ам винел акъудна Заирадин вилик эцигзавачир, вучиз лагьайтIа вичи адаз эвленмиш хьунин теклиф авуна, гила чара хъхьунин меслятни вичи къалур хъувун дуьз кар яз аквазвачир. Хзан туькIуьрайда ам чукIуруник хев кутун ада тахсирлу кам яз, итимсузвал яз гьисабзавай. Вич и пашман мярекатди сугъул ва манасуз уьмуьрдикай къутармишдайди чизвайтIани, адаз и кардик кьил Заиради кутуна кIанзавай, амма гьадан рикIелни вучиз ятIани икI авун алачир. Гьавиляй адаз амукьзавайди Заира вучиз ихьтинди ятIа лугьуз фикирар авун тир.

Санихъай вичив агуд тавуни, итим чара кас хьиз кьабулуни, муькуь патахъай адетдин хайи папа хьиз гъуьлуьз вичин хсуси уьмуьрдалди яшамиш жедай рехъ тагуз ала-хъуни Джирас теспача авунвай. Ада эхиримжи вахтара вичин уьмуьрдин рекьел ихьтин дишегьли гьалтун бедбахтвал яз гьисабзавай. Ада мукьвал-мукьвал вичи кIвалахзавай идарадин чIехидан – БенбецIан гафар рикIел гъизвай. Коллективда Джираса свас хкянава ва адак лишанар кутаз кIанзава лагьай ван акъатайла, БенбецIа вичин гъилик квай жегьил къуллугъчидиз чIехи тежриба авай касди хьиз лагьанай: «Килиг, гада, хзанда буба ва я стха авачир руш гъимир гьа! Ахьтиндакай бегьем паб жедайди туш». А чIавуз Джираса БенбецIан гафарал рикIяй хъвер авунай, вучиз лагьайтIа, Заирадиз я бубани, я стхани авачир. ИкI тирдакай БенбецIаз чизвачир, амма адан гафари вичел коллективда вири хъуьрезвай ва вичиз БенбецI лакIаб ганвай кас саки аяндар хьиз къалурзавай. Хъверни Джирасаз гьавиляй атайди тир. Гила Джирасаз хъвер къвезвачир, ада БенбецIан гафарик квай кьел гила неинки кьилелди аннамишзавай, гьатта рикIелдини гьиссзавай.

Эвленмиш жедайла вичи тади къачурдан гъавурда Джирас гила акьунвай. «Баде рекьидалди мехъер ая» лугьуз тади кутаз хьанай адак дидедини бубади. Мехъери рикIивайни бадедин гьакIни чIехи уьмуьр генани яргъи хъувуна лагьайтIани жеда: гила ада гьар сеферда вичин патав хуьруьз хтайла хтулдивай птул тIалабзава, вичивай гьам такунваз атIа дуьньядиз хъфиз жезвач лугьузва. Тадини Джирасак гьавиляй акатна жеди. Чара кас тир БенбецIан сивяй акъатай меслят вичин вахтунда диде-бубадин ва я бадедин сивяй акъатнавайди тиртIа, гадади мехъер авуник фад хев кутун тавунни мумкин тир.

Муькуь патахъай Заира акурла, адавай тади къачун тавуна акъвазни хьаначир. ТIарам буй-бухах, еке шабалт вилер авай, далудал яргъи чIулав киф алай и руша адан рикIи гьа сифте акун кумазни чIугунай. Иллаки адан кьилин юкьвайтIуз цIар ганвай кьечIемди ам гьейранарнай. Джирасан рикIел вичин дидедин шикил хтана, жегьил вахтара гьа икI кьечIем аваз ягънавай шикил.

Абур чеб чпел библиотекада туьш хьанай.

Джирасан рикI ктабрал алай. КIвализ вугун тийидай са кьит ктаб кIелдайла, иниз Заирани атанай. Амни, вичиз лазим ктаб къачуна, Джирасан кьулухъ галай столдихъ ацукьнай. Са кьадар декьикьаяр алатайла, руша гададивай вахт хабар кьунай. Гьа чIавуз тир Джирасаз адан кьечIем акурди. Гьа чIавуз ада сифте яз эвленмиш хьуникай фикирнай, кIвалинбуру вичик кутазвай тадидал эхир эцигдай вахт хьанваз акунай. Джираса вахт гьикьван ятIа жаваб ганай ва рушахъ галаз ихтилат давамарун кьетIнай. Амма Заира, ихтилат авуник хев кутун тавуна, хъфенай. И карни Джирасаз рушан лайихлувилерикай сад яз акунай.

Джирас мад са сеферда кIвалахдилай гуьгъуьниз библиотекадиз фейила, адаз ана Заира акунай. Ада явашдиз рушаз салам гана, амма жаваб хьаначир. «Белки, ван хьанач жеди», – теселли ганай вичиз гадади. Мад ам рахун хъувуначир. КIелзавай ктабда вуч кхьенватIани адан кьиле гьатзавачир, вучиз лагьайтIа кьилевайди маса фикир тир: «Им ахъайна виже къведач!.. Пата-къерехда вил авайди туш... Таниш хьана кIанда!..» Квелай гатIундатIа течизвай же-гьилдин рикIел кьетIен са гьерекат атана. Ам сятиниз килигна. АтIа сеферда руша вичивай сятдин шумуд ятIа хабар кьур чIав агакьайла, гадади: «Я руш, сятдин нянин ирид я» лагьана. Заира вичин вири сив ацIурзавай лацу иер сарар аквадайвал ван алаз хъуьренай. Абур библиотекадай санал экъечIнай. Гьа чIавуз Джирасаз Заиради университет куьтягьзавайди, адакай гележегда чIаланни эдебиятдин муаллим жедайди чир хьанай.

Амай вакъиаяр вири фад-фад кьиле фенай.

Абурун мехъерни хьана, адан гуьгъуьналлаз Джирасаз вичи кIвалахзавай идарадинни диде-бубадин куьмекдалди кьве кIвалин секция къачудай мумкинвални хьана. Са гафуналди, цIийи хзан патал цIийи уьмуьр башламиш хьана. Амма цIийи бахт атана агакьначир…

Сифте яз таниш хьайи вахтара Джираса Заира гьихьтин хзандай ятIа фикир ганачир. Гьа чIавуз адан рикIел БенбецIан гафар атаначир, рикIе куькIвенвай кIанивилин гьиссди вири гафар, вири крар къерехдиз гадарнавай. Джирасаз гьар гьикI ятIани чизвай эхир Заира вичин кьве вахахъни дидедихъ галаз яшамиш жезвайди. Вахар кьведни гъуьлерихъ галаз чара хъхьанвайбур тир. Амма адан дидединни бубадин алакъайрикай Джирасаз эвленмиш хьайидалай гуьгъуьниз чир хьанай. Адан буба, пабни аялар гатазва лугьуз, бубавилин ихтияррикай магьрумнавай. Заиради вичин са акьван экв алачир аялвал гзаф дертлудаказ рикIел хкидай. А чIаван шикилрикай вичин бубади диде, къунши итимдиз салам гана лугьуз, гьикI чIарар кьуна гьаятда галчIурнайтIа, ахпа нажах кьуна адал хкажайвал ва вич, пуд-кьуд йисавай аял-руш, бубадин гъилик «Диде
ахъая!» лугьуз ккIайла, дахди вич гьикI туп хьиз гадарнайтIа ва вич кьилихъди цла гьикI акьунайтIа, адан рикIелай садрани алатдачир. Гьа чIавалай инихъ адаз вичин буба такIан хьанай. Са гьихьтин ятIани себебдалди, вичин вахарихъ ва я дидедихъ галаз суьгьбет хьайилани, ам адакай буба лугьуз рахадир, гьакI адан тIвар кьадай ва вичи адаз ийизвай нифрет эксик тахьанвайди къалурдай. Амма Джираса куьчедал ва я базарда гьалтай таниш са дишегьлидиз салам гайила, Заиради «вуна адаз вучиз салам гайиди я?» лугьуз гъуьлуьз гъуьнтI гайи дуьшуьшрини бубадикай рушазни пай ганвайди къалурзавай. Заирадин вичин рикIел и кар Джираса вичиз хъел атай вахтара гъиз алахънайтIани, гуьгъуьнлай гьайифар чIугунай, вучиз лагьайтIа бубадин рушвал хиве такьазвай дишегьли генани къапарай акъатнай.

Вичин папан аял чIаван, вичиз гьакI ихтилатрай чидай вакъиайрикай фикирар авурла, Джираса Заирадин руьгьдани зигьинда а яргъал йисара гьихьтин зурба татугайвилер хьанатIа гила кьатIузвай, гьеле гъвечIи руш яз бубадихъ элкъуьрнавай такIанвал, къвез-къвез чIехи жез, вири итимриз ихтибар тавуниз, гьабурни аквадай вилер тахьуниз элкъвенвай. Якъин хьи, Джирасни гьа итимрин жергейрай тир. Вичинни папан араяр рекъинин маса себеб адаз жа-гъизвачир…

КIвале къалар къвердавай мукьвал-мукьвал жезвай. Эхиримжиди яцIу ракьун ракIар кутунихъ галаз алакъалу хьана.

– Вучда ракьун ракIарикай? Чи кIвале угърийрин вил ацукьдай вуч ава? – лагьанай Джираса сифте яз Заиради ракIарикай ихтилат куд авурла.

– Вирида кутазва… Чи кIвалик вучиз жедач?! Чун бомжар туш хьи!

– Ам хатадай агал хьайила, ахъайиз хъхьун мумкин туш, лугьузва.

– Вирида гьикI ахъа хъийизватIа, вунани гьакI ахъа хъийида ман… ТахьайтIа, вун итим тушни? – Заирадивай вичин гъуьлуьк хкуьрдай са гаф лугьун тавуна акъваз жедачир.

Джирас адан и хесетдихъ галаз вердиш хьанвай. Ада папан бязи гафарин «рипер» гьисс хъийизмачир. Ам папан неинки цаз алай амалар, гьакI амай кьериз-цIаруз винел акьалтдай кIвалин-йикъан къайгъуйрик жез алахъунин хесетарни япалай ийиз вердиш хьанвай. Амма ада ракьун рак къачуник яргъалди хев кутун тавун и кардихъ галаз алакъалу тушир.

Идан себеб я мишекъат девирни, я гъвечIи, гьамни вахт-вахтунда гун тийизвай мажибни тушир. Я идалди ада «Зун итим я, за заз кIандайвал ийида!» лугьунни ийизвачир. Шегьерда вирида илигна ракьун ракIарар кутунай и жегьил итимдиз инсанар чеб чпивай къакъатун, сада садаз ихтибар тахвун, гьар сад вичин кьилдин къабухда гьахьун аквазвай.

Гьелбетда, къецел чIуру девир алукьнавай. Виликан уьлкве чкIанвай, цIийиди арадал атунин умуд гьеле авачир. Вуч умудар авайтIа, абур гьеле гьа куьгьне уьлкведихъ галаз алакъада амай. Уьлкве хуьз тахьай инсанри гьар сада вичин кIвал кьилдин къеледиз элкъуьриз алахънавай, абур акваз-акваз дегиш жезвай, накь садбур тиртIа, къе масадбур жезвай. Виридан кьилин пеше маса къачуз маса хгун хьанвай. И савда-базардин метягьдиз неинки са шейэр, гьакI инсанар чебни элкъвенвай. Джирасаз, лагьайтIа, дегиш жез кIанзавачир. Адаз бан-бубайрин дагъвивилин адетризни кхьин тавунвай къадим къанунриз вафалувал хуьз кIанзавай, гьа къанунар чеб хуьз кIанзавай. ИкI инсанриз чпиз чеб ихтибардайни къиметдай аватунин гъавурда
акьазвачир ам. Ахпа гьикI ятIани, ракьун ракIари Заирадин къилих хъсанвилихъ, ачухвилихъ, муьгьуьббатлувилихъ элкъуьрунин умуд аваз, Джираса папан истемишун кьилиз акъуднай. Амма гьадалдини кар туькIвеначир.

Гъуьлуьнни папан арайра къайивал артухарай мад са себеб авай, амни къе ада кIвализ хкай набатат тир.

А цуьк Заирадиз са шумуд йис идалай вилик Джирасан кIвалахал, адан кабинетдин дакIардал акунай. Гьелбетда, а какахьнавай девирда паб вичин итим кIвалахал алани-алачни ахтармишун патал атанвайди тир. И кар Джираса вичини кьатIанвай.

– Им вуч я? – хабар кьунай Заиради, дакIардин шуьшейрай винелди фенвай яргъи-шуькIуь пешериз килигиз.

– Набатат я ман, – жаваб ганай Джираса.

– КIвалин цуькведиз ухшарди туш…

– Чуьлдин цуьк я. ТIвар вуч ятIа чидач. – лагьана Джираса, вичи набататдиз ганвай кьилдин тIвар папаз малумар тавуна.

– Ваз ам гьинай атанвайди я? – вичин суалдин жаваб вичиз чизвайтIани, хабар кьунай Заиради.

– Чимназа гайи цуьк я ман. За ваз ихтилат авурди вуч тир…

Заирадин чина хъен артух хьанай. Амма а серинвал Чимназ вахтсуздаказ кечмиш хьунихъ галаз алакъалуди туширди Джираса кьатIанвай.

– Гадара ам! Кьейибурун шейэр кIвале тадайди туш...

– Им савкьат я, – жаваб хганай Джираса. – Ам багъишайда вичел чан аламаз гайиди я.

Заира хъелна хъфенай. Итим кIвализ хтайлани, ам адахъ галаз рахан тийиз хьана. «Гена хъсан хьана, – фикирнай Джираса, вичи вичиз сабур гуз, – къал-къиж галачир хъел хьана...»

И цуькведихъни Чимназахъ галаз алакъалу кьилдин бицIи тарих авай. Адан са пай Заирадиз чизвайтIа, муькуьдакай адаз хабар авачир. Муькуь пай анжах са Джирасаз чизвай ва ада ам, садазни талгьана, раиж тавуна, милайимдаказ ва чIехи гьуьрметдивди рикIин къене хуьзвай. Гьавиляй гагь-гагь ада вичин рикIе са тIал авайди хьизни, гьа са чIавуз Чимназан вилик вич тахсирлу язни гьиссзавай. А гьисс Заирадихъ галаз араяр рекъирдавай генани къати жезвай.

Чимназ Джирасахъ галаз санал са идарада къунши кабинетда кIвалахзавай дишегьли тир.

Чуьлдай гъайи, я вичиз, я масабуруз тIварни течидай цуьк кIвалин шартIарив, авайвал лагьайтIа, идарадин шартIарив вердишариз кIан хьун са акьван екеди тушир, къанни цIуд касдикай ибарат, чIехи пай дишегьлияр тир коллективда гьадан рикIел атун мумкин тирдал къе Джираса са шакни гъизмач. Вучиз лагьайтIа алукьнавай кака-хьай йисара яшайиш къвердавай четинди жердавай дишегьлийри чпин кабинетра авай кIвалин цуьквериз-набататриз яб хъиязамачир, кIвалахални кIан хьайила къвез, кIан хьайила хъфизвай. Мажибар къуллугъчийрив агакьар тежезвай я чIехидавайни (адан лакIаб БенбецI тирди квез малум я) садазни туьмбуьгь ийиз жезвачир. Идарада гьатнавай ихьтин къайда гьам кьилевайди, гьамни адан гъилик квайбур патал къулайди тир.

Коллектив битавди яз амачир. КIвалахзавайбур сад садаз такваз, сад садал гьалт тийиз, садаз муькуьдан уьмуьрдикай, яшайишдикай хабар тушиз гьафтеяр, варцар жедай, гагь-гагь абур кьвед-пуд вацралай мажиб гудай са юкъуз гьалтдай.

Гзафбуру чпиз пата-къерехдай кIвалахар жагъурна-вайтIани ва гъиле авайдини са акьван вичихъ галкIиз жедайди яз амачиртIани, ам гадардай къимиш гьеле садазни къвезвачир. «Белки, хъсан вахтар хквен…», – умуд гьеле садани квадарнавачир. Анжах дишегьлийри чпин кабинетра авай цуьквериз яд хгузмачир, абур пузмиш хьана кьуразвай.

Виляй вегьенвай цуькверизни набататриз Чимназакай чара хьана. Ада вири абур кIватIна вичин кабинетдиз хкана, ам абурухъ гелкъвез хьана. Абурал чан хтана, пешер-пиришар, хилер-тIурар дулу хьана.

Гьар вич кIвалахал атайла, къеце рагъ аваз хьайитIа, Чимназа набататар авай гьешер идарадин чIехи дегьлиздиз – шуьшебенд янавай яргъи ва гегьенш айвандихъ акъуддай. Акурдаз акI хьунни мумкин тир хьи, гуя ина, дегьлиздин кьиле – эхиримжи кабинетда цуькверин туьквен ахъайнава. ГьакI садра хьунни авунай.

– Цуьквер маса гузвайбур яни? – хабар кьунай садра идарадиз атай са жегьил итимди.

– Эхь, – жаваб ганай Чимназа, сив алахьна, лацу седефар хьтин сарар аквадайвал хъуьрез-хъуьрез. – Къачу.

Муьштери жез кIан хьайида савдадик хев кутуначир, адаз Чимназан ачух, михьи, ван алай хъуьруьнай цуьквер маса тагузвайди чир хьанай.

– Къачу ман! – лагьана Чимназа, жегьил алатна физ акурла. – Чна маса гузвайди туш, гьакI багъишзавайди я.

Жегьил кас дегьлиздин кьилиз атана. Набататриз вил ягъна, ам, кьил сухна, кабинетдин къенезни килигна.

– Яъ, – лагьана ада, – инаг сагъ са оазис я хьи! Гьи цуьк къачуртIа жеда?

– Гьим кIандатIани къачу, – лагьана Чимназа, хъуьрез-хъуьрез. Ахпа вичин жумартвални алава хъувуна: – Гьикьван кIандатIани къачу.

Жегьилди гьар са гъиле са гьеш кьуна: сада – герань, муькуьдани – шуькIуь-яргъи япар алай кактус.

Итимди гьешеравай цуьквер икI къачуна хъфинал Джирас мягьтеларнавайтIани, ада са куьтIни авуначир. Амма ам адан тажубвал кьатIай Чимназан шад баянди кьацIаз хкана:

– Сад вичин – адахлидиз, садни ярандидедиз къачунвайди я, – Чимназа вичин гуьзел хъвер авуна. – Гьим низ ятIа, жува фикир хъия.

– Туш, – лагьана Джираса. – Сад – папаз, сад ашнадиз я. Гьим низ ятIа, жува хълагь.

– Квевай, итимривай, ашнаяр галачиз жедач, – хъвер галачиз рахана Чимназ.

– Ашна тахьуй, рикIиз хуш дишегьли хьурай, кIаниди хьурай, – Джираса вичин келима хъуьтуьларна, адаз маса тав хгана.

– Им маса ихтилат я… Кьилинди муьгьуьббат я…

Мад хъуьрез акъвазнавай Чимназан чIулав вилерин деринрай Джирасаз сифте сеферда са гьихьтин ятIани сефилвал акуна. Хзан авай и гуьрчег кIалубрин, гьамиша вич дишегьливилин гьуьндуьрда хуьзвай, вич кьве аялдин диде тир, амма икI тирдахъ вичин акунралди садни чIалахъар тийизвай и гуьзелди вичин вилерин деринра ихьтин пашманвал гуж гъалибна чуьнуьхзавай хьиз хьанай Джирасаз. «Белки, зун яргъалди дишегьлийрин вилерин деринриз килиг тавуна аматIа?.. – хиялнай итимди. – Уьмуьр я ман… Чаз сад аквазва, сад аквазвач… Инсанриз исятда каш-мекь авун, дуланажагъ гуьнгуьна тун четин хьанва. Иллаки дишегьлийри и кар чпин рикIин деринра регъвезва, амма винел акъуд тийиз алахъзава… Анжах тек са Заирадивай вичин рикIевай велвелани пакадин йикъакай авай къалабулух, Чимназавай хьиз, чуьнуьхиз жезвач, гьавиляй ам адан чинал пайда жезва жеди…»

Амма Джираса авур и хиялрикай садни гьакъикъатдив кьурбур хьаначир. Заирадин къайивилин себебарни масадбур тирди адаз чир тахьана авачир, амма ихьтин фикирар авуналди гъуьл вичин папан еришрин-гьерекатрин гъавурда жезмай кьван дуьздаказ акьаз алахъзавай. Чимназан вилерай акур дерин сефилвиликай лагьайтIа, гьадан гьа-къикъатни масад тир. ИкI тирди Джирасаз Чимназа вичин «оазисда» авай саки вири цуьквер идарадиз къвез-хъфизвай патан ксариз пайна куьтягьайла чир хьана…

Амма а чIавалди идарада маса важиблу вакъиаяр кьиле фенай.

БенбецIаз вичин идара тахьай мисал авуна кIанзавачир. Адалай цIар чIугурвалди вичин гьакимвални ред жедайди чIехидаз чизвай. ГъвечIи коллективдин кьиле авайтIани, адаз вичин гьакимвал чIехиди хьиз аквазвай.

Пенсиядиз экъечIна са шумуд йис хьанвай, вични шанкIал, кьилелай чIар фенвай, вилерални еке, яцIу шуьшеяр авай айнаяр алай, пеле авай дерин биришрин кьилелай, гьар вилин къаншарда кIерецар кьван авай кьве тIур экъечIнавай ам, экуь-шуьтруь костюмни алукIайла (адал ам, шуьткьверни гьатна, гьамиша куьрс хьана жедай), къабух хана кьецIилдиз амай бенбецI хьиз аквадай – иллаки, кIул вегьенваз, кьил виликна къекъведайла. Идарачийри адаз гьавиляй «БенбецIни» лугьузвай. Амма и лакIаб адал бенбецIдин акунар ала лагьана акьалтайди тушир. А ухшарвилер коллективди гуьгъуьнлай кьатIайди тир. И лакIаб арадал атунихъ маса себеб авай.

Гьеле совет девир амаз са гьинай ятIани гъана коллективдин кьиле тайинарай и гьакимдин мецеллай гафарикай виридалайни гзаф сивяй акъатзавайди «улыбка» тир. Амма касдивай урус чIалал и гаф лазим тирвал лугьуз жезвачир. Адан сиве и гафунин кьилел къвезвайди (муькуь гафаринни вай-гьал тахьана амачир) маса мусибат тир. Язух гаф «улипка» хьиз акъатдай. «В чалавеки самый дарагуй вещ – это улипка», – къизилдин сарар къалуриз, хъуьрез-хъуьрез лугьудай ада гьар сеферда вичин чIехи кабинетда коллектив кIватIайла. Адаз вири къуллугъчийри чпин везифаяр хъуьрез-хъуьрез авуна кIандай, и кардай ам виридаз бегенмишни хьанвай. ЯтIани, гьар ижлас хьайила, вичин «улипка» рикIел гъиз хьайи адал «Улитка» лакIаб акьалтнай. И кардиз рехъ ачухайди Чимназ хьанай.

Адетдин са ижласдилай гуьгъуьниз къуллугъчияр чпин кабинетриз чукIун хъувурла, Чимназ Джирасан патав атана:

– Рушар захъ галаз рази хьанва, вири хъуьрена чIагизва, – ам вични, куркур хьиз, хъуьрезвай. – Заз ви фикирни чир хьана кIанзава.

– Куьн патахъай? – мягьтел хьанай Джирас.

– Чи «улипка» лугьудайди рикIивайни «улиткадиз» ухшар я. Гьавиляй я адавай «улыбка» дуьздаказ лугьуз тежезвайдини.

Чимназ, хъвер атIана, Джирасаз килигиз акъвазна. Ада гуя вичин хци цIелхемлу вилералди вичихъ галаз санал кIвалахзавай и итимдин акьул-камалдин дережаяр алцумзавай, налугьуди адак вичин зарафатдин гъавурда дуьздаказ такьунин къалабулух ква.

Джираса яргъал вегьеначир. Ам хъуьрена чIаганай ва вичин акьул-камалдал рехне гъаначир. Адан хъуьруьн кьуруди тушир: абурун чIехиди, дикъетдивди фикир гана килигайла, рикIивайни бенбецIдиз ухшар тир.

– Айнаяр алудайла, ухшарвал иллаки бетерди я, – хъуьруьни вилерал гъайи накъвар михьна Джираса.

– Къабух алачир бенбецI! – алава хъувунай жегьил, иер, вич кIвалахал кьабулна са акьван вахт хьанвачир Чимназа, итимрин арадайни вичин гуьзчивилин терефдарар жагъунал рази хьанваз…

Гьа икI чIехидал БенбецI тIвар акьалтнай. ЛакIаб са акьван кутугайди туширтIани, коллективда чпин гьакимдиз къвезвай гьуьрмет тавуна авачир. Абуруз адан къадир чизвай. Касдин къимет иллаки четин йисар алукьайла генани хкаж хьанай. Са уьлкве чкIана, цIийиди арадал са гуж-баладалди къвезвай залан йисара БенбецI вич вичивай квахьначир. Идара ва коллектив девирдин регъверик акатнавайтIани, абур сагъдаказ кIвачел аламукьун БенбецIан гьунар хьанай. Идара авай бицIи дарамат къа-къудун патал татай министирарни милицаяр, угъриярни къачагъар хьаначир. Абурук идара михьиз агал хъийиз алахъайбурни тIимил хьаначир. Амма БенбецIа виридаз дурум гана, садавайни ам кIвач илисни битIишариз хьанач, гуя коллектитвдиз къабух алачиз аквазвай и гъвечIи инсандал яцIу ракьун кьеркь алай. Ам вичин тади квачир еришдалди чкадин гьукумдин лап вини кIарара авайбур и гъвеч1и идара хуьнин лазимвал чIехиди тирдан чIалахъариз алахънай. Ада гъизвай делилрихъ чIехи гьакимар бажагьат агъазвай, авайвал лагьайтIа абуру адаз ябни гузвачир, абурузни ам далудихъ кас галачир са гьашарат хьиз аквазвай, гьавиляй абуру идара агал хъувунин ва ам авай чка чпин гъилик авунин гьакъиндай шумудни са къарарни акъуднай. Амма БенбецIа виридалайни чIехиди чIалал гъана. Ам чIехидан патав фида ва я аниз ахъайда лагьана адан мидяйри гьич фикирни авуначир, я ам гьикI адан патав фенатIа абуруз хабарни хьаначир. Абуруз гуьгъуьнлай чир хьанай: виридалай чIехидини БенбецI са хуьруьнвияр я, абур мектебда санал кIелайбур, са хуьре санал чIехи хьанвайбур я. Гуьгъуьнлай абур лап талукь мукьва-кьилиярни я лугьуз ванер акъатнай. Вири мидяйриз БенбецIал кIеви къабух алайди акунай, адак кягъ хъийидай садни хъхьаначир.

Коллектив, лагьайтIа, гьакIни инанмиш тир: лап гьа и чIехи «къабух» далудихъ галачиртIани, БенбецIди идара хуьдай, вучиз лагьайтIа ам гьахьтинди тир: садан кьилни такъатдайди, иникай фена аникай хкечIдайди, вич кьван пуд чилерин кIаникай физвайди, къачурдалай багьаз маса хгуз алакьдайди, ракIарай чукурайтIа дакIардай хкведайди, ламариз балкIандин леэнар ядайди, къатирдал шивцин пурар эцигдайди, къушран какадилай сар твадайди, къуьлуьн тIварциз тIвал ядайди… Алукьнавай дар девирда ихьтин чIехиди хьун цавай аватна гъиле гьатай пай хьиз тир.

БенбецIаз вичин къадир чизвай. Вичел къуллугъчийри лакIаб эцигнавайди адаз хабар авай, амма ада и кар садазни къалурдачир. Ам хъсандиз чидай са камаллу касди ихьтин са шагьидвални авунай: «Эгер адан чиниз тфу гайитIа, ада, цуькIуьн гъилив михьна, са затIни тахьайди хьиз лугьуда: яраб марф къвазва жал?»

БенбецIдик хкуьрдай, хкIадай кас амачир. Ам мураддив агакьнавай: ада вичин чка, вичин къуллугъ, вичин гьакимвал хвенвай. Амай крарикай адаз са къайгъуни авачир. Коллективдинни чIехидан арада кхьин тавунвай икьрар кьабулнавай: гьарда вичиз кIандайвал ийин, идаради кIвалахзаваз къалурин, авуна кIани кар хьайитIа, гежел тевгьена ийин, гайи вахтунда мажибарни къачун. Ихьтин икьрарни, авайвал лагьайтIа, мажибрин гъвечIивиляй кутIуннавайди тир: БенбецIа вичин къуллугъчийриз пата-къерехдани чпиз кьве кепек къазанмишдай мумкинвал гузвай. И карди чIехидахъ, вуч лагьайтIани, чIехи ва регьимлу рикI авайдакайни лугьузвай.

Мадни чIехидан рикI суварар къейд авунал гзаф алай. Саки вири суварриз ада коллектив санал кIватIдай. ТIуьн-хъун тешкилдай, къуллугъчийрив кьуьлер ийиз, манияр лугьуз тадай. Тамадавилел рикI алай касдин. Гьар сефердани ада межлис вичиз адет хьанвай гафарилай башламишдай: «В чалавеки самый дарагуй вещ – это улипка». Коллективдин гуьгьуьлар гьасятда ачух жедай, виридан сивер япарихъ фидай, къайгъуяр-къамар рикIелай алатдай, межлис, чIемяй авахьзавайди хьиз, вичин нетижадив агакьдай.

Дар девир алукьайлани, БенбецIа межлисрилай гъил къачуначир.

Чимназа Джирасаз гьешина авай набататни гьа ихьтин шад са мярекатдилай гуьгъуьниз ганай. Авайвал лагьайтIа, гьа межлис хьана са кьадар йикъар алатайла. Амма а ядигар гунин дувулар Чимназа иштирак хъувур гьа эхиримжи межлисда авай.

Гьа сефердани, амайбур хьиз, ЦIийи йисан сувар БенбецIан кабинетда къейдзавай.

Чимназ а юкъуз дишегьлийрикай виридалайни иер тир. Яргъи чIулар чIарар ахъайна, тIарам бухахдив кьур, хурни къуьнер ахъа, гимишдин рангунин яргъи булушка алаз кабинетдиз атай адан гуьзелвал Джирасаз сифте яз аллагьсузди яз акунай. Гьамиша кIвалахдал адахъ галаз вичин къуншидихъ галаз хьиз хуш рахун-рафтарвал хуьзвай, адетдин са-кьве келима, мукъаят кьве комплимент авуна рахаз вердиш Джирасан мез и сеферда лугьудай гафар авачиз амукьнай. Вич ацукьнавай чкадилай гьеле ракIара амай Чимназан вилериз килигай итимдин вилер са гъвечIи геренда адан вилера акьунай ва адаз абурун чIулав деринрай кьасухдай, са нин ва я куьн ятIани хъиляй чуьнуьхнавай къалабулухни пашманвал акунай. Гьикьван и гъамлувал уьтериди тиртIани, Джирасаз ам такуна ва я гьисс тавуна амукьначир, вучиз лагьайтIа дишегьлиди чуьнуьхна хуьзвай а дертлувал жегьил итимдиз танишди тир. Гьа са вахтунда Чимназан вилера Джирасаз са вичиз багъишнавай кьилдин эквни са легьзеда куькIвена чуьнуьх хъхьайди хьиз хьанай. Адан фикирар тапанбур хьаначир.

– Зун зи къуншидин патав ацукьда. Ваз цал цлавай къуншияр чара ийидай ихтияр авайди туш, коллега, – зирингдиз лагьанай Чимназа Джирасан патав ацукьнавай къуллугъчидиз.

– Вун хьтин гуьзелдин хура гьикI акъвазда! – къуллугъчиди, къарагъна, вичин стул дишегьлив вугана.

И юкъуз Чимназ чир жедайвал амачир. Ада манияр лугьузвай, кьуьлерзавай. Итимрини дишегьлийри чпи чеб кьуна ийидай аста кьуьлер авуникни кьил кутурди Чимназ тир. Ада, магнитофонда вичи кIваляй гъанвай кассета туна, са таъсирлу макьам кутуна, БенбецIаз кьуьлуьник экечIун теклифнай. Межлисда тамадавал авунни рикIелай фейи БенбецIа яргъалди Чимназ ахъай хъувуначир: мад ва мад гьа са макьам кухтаз, Чимназан са пай ачух туькме хурарал кьил эцигна (налугьуди и БенбецI гьабурунни иеси я) умундаказ чархар язавай. Чимназа са аксивални ийизвачир, ам хъуьрез-хъуьрез рази жезвай. Джирасан кьиляй гьасятда хиял фенай: «Ида са нин ятIани хъиляй ийизвайди я… Гъуьлуьн хъиляй туштIа низ чида?.. Хзанда къал хьанва жеди…»

Гьар гьикI ятIани, Джирасаз и декьикьайра, къарагъна, къизилдин сарар экъисна, вилер акьална, вич Чимназалай са кьилин куьруь яз, адан хурал чIар фенвай кьил эцигна ян гузвай БенбецIан айнайрин юкьваз са ифей гъуд чуькьуьз кIан хьанай. Амма ада маса рехъ жагъурна:

– Авторитарный режим куьтягь хьана алатнавайди я, гьуьрметлу шеф, къара жемятдивни са нефес къачуз гице, – лагьана, зарафат авун яз, ада Чимназ БенбецIан гъиляй ахкъудна, адахъ галаз вич кьуьлуьник экечIна.

БенбецIа хъилен са лишанни къалурначир:

– Зун демократиядиз ерли акси кас туш, я хванахва! За ви гафуниз къуват гузва, – лагьана, ада кьуьлуьник санлай кьве дишегьлидиз теклифна: кьведан юкьварилайни хьиз кьуна, гагь садан хурал, гагь муькуьдан хурал кьил эцигиз вичин чархар ягъунар давамар хъувуна.

Чимназ хъуьрезвай. Са арадилай кьуьлуьник экечIайбурун кьадар гзаф хьуникди майдан дар хьайила, ада секиндиз вичин кьил Джирасан къуьнел эцигнай. Итимдиз вичин рикIин гьерекат акъвазай хьиз хьана. Адаз вич са гьихьтин ятIани гегьенш ва са касни авачир атирлу са чуьлдин юкьвал аватай хьиз авай. Ширин аваздин везинди адав вичин беден гьисс ийиз тазмачир, адаз вични Чимназ сад садак ккIанвай кьве пириш яз назик шагьвардин лепейра къугъвазвай хьиз авай. Адаз акI тир хьи, вичивай са мус ятIани квахьай са багьа мурад, хиял жагъун хъувунвайди хьиз. Гьавиляй ада мад са куьникайни фикир хъийизмачир. Чимназан рикIени, чандани гьа ихьтин гьиссер авайди ада мефтIедин икьван чIавалди гьерекатдик тахьай хьтин са пипIелди кьатIузвай. Адаз вичин виликан гъалатIар садрани тахьайбур хьиз, вич яшамиш хьайи уьмуьр вичинди туширди хьиз, я тахьайтIа гьакIан бинесуз, гьакъикъат галачирди хьиз тир. Джирас патал халисан уьмуьр исятда башламиш жезвай ва адан, яни уьмуьрдин, бахтаварвилихъ сергьят авачир… Адаз и кьуьл куьтягь хьана кIанзавачир...

Амма шадвилин мярекатар фад куьтягь жеда. Иллаки идарайра. Межлис югъ мичIи жедалди давам хьанайтIани, вирида ам ам фад куьтягь хьанвайди хьиз гьиссзавай.

Дишегьлияр чIехидан кабинетда къайда хутаз, стол михьи хъийиз, къаб-къажах чуьхуьн хъийиз амукьнай. Итимар гьар сад санихъ чкIун хъувунай.

Джирас вичин кабинетдиз хтанай. Авайвал лагьайтIа, ам дерин ва гьеле вичивайни кьатIуз тежезвай, вичи гьеле бегьемдиз аннамишни тийизвай са гьиссди иниз хканай. Адаз вичи вуч гуьзлемишзавайтIа чинни ийизвачир, амма ада са вуч ятIани вилив хуьзвай. Гьа са вахтунда и вилив хуьн ада вичин са легьзедин ягъалмишвал язни, хъванвай ичкиди кутунвай тапан хиял язни гьисабзавай.

Гьавиляй ам сифтедай чIалахъни хьаначир, ада вич пиян хьанва лагьана фикирнай: рак ахъайна кабинетдиз хъуьрез-хъуьрез гьахьай, беденда звар аваз, вичин тIарам буй кьуьлзавай жуьреда галтадиз, сархуш хьанвай жуьреда килигиз акъвазай Чимназ акурла, Джирас къах хьана амукьнай, адаз вичин бейнидин, рикIин деринра авур хиялар икI садлагьана чандал атун гьакIан са хъен, лепир хьиз, гьакI карагай шикил хьиз авай. «Гила авай ичкияр шак алай чкайра гьазурзавайбур я...», – хиялдай фена адан.

Джирасан патай са гьерекатни такурла, Чимназа, вилера кьезил туьгьметдинни хатур амукьиз гьазурвилин хъвер туна, лагьана:

– Зун къужахламиша, Джирас! КичIе жемир!

Жегьил итим анжах гила, Чимназан ван галукьайла, и гафар адан иер, ацIай назик пIузаррилай алатайди акурла, хъвайи ички са гьиллени квачирдахъ агъунай. Амма ам вич вичихъ са акьван агъанвачир, адаз вучдатIа генани чизвачир.

– Ина инсанар ама, чун аквада... Хъсан жедач... – и гафар сивяй акъатирдавай Джирасаз вичиз вич дакIан жезвай, ада рикIяй вичи вичиз экъуьгъзавай, «кичIерхъан я вун, кьей хва!» лугьузвай. – Чун хзанар авай инсанар я, Чимназ!.. – вичин и легьзедин ажузвилин себеб ачухариз алахъна ам.

– Туш, Джирас, чибур хзанар туш, кIан квачир фурар я... Чун бахтсуз инсанар я... Зунни, вунни... – Чимназа, теспача яз амай Джирасав агатна, адан гардан кьуна, ам къужахламишна, адан кьилелай тавазивилелди кап алтадна, ахпа адан сивиз яргъалди давам хьайи дерин ва ифей темен гана. Ахпа, темен кьатIна, Джирасан вилера накъвар алай вилер атIумарна, хълагьна: – Чавай чи бахт патал са затIни ийиз жезвач, я чун алахъни ийизвач...

Чимназ хъфенай.

Гьа хъфейди – ам яргъалди кIвалахал хтаначир. Ам, ичалатра рак уьзуьр аваз, азарханада къатканва лагьай хабар Джирасан япарихъ са шумудан сивяй галукьнай. Адал кьил чIугваз физ кIан хьунин фикирни атанай касдиз, амма вичи къалурай ажузвилелай гуьгъуьниз тIазвай дишегьлидин кьилив фини адаз генани артух тIарвал гудай хьиз авай Джирасаз. «За зи ажузвал, адан уьзуьрдикай хабар аваз, кьасухдай авурди хьиз фикирунни мумкин я ада, – вичи вичик лугьузвай Джираса. – Адаз зи хзандин, зинни зи папан арайрикайни хабар авай саягъда зазни вичин хзандикайни вичин тIал-квалдикай хабар авайди яз гьисабзава жеди ада». Гьа и фикирри Джирас Чимназан патав фин энгеларзавай. Гьар гьикI ятIани ада дишегьлидин вилик вич тахсирлу яз гьиссзавай. Гьи патахъай къачуртIани, адаз вич батIул яз аквазвай.

Йикъарикай са юкъуз хабарни авачиз адан кабинетдиз Чимназ атана акъатна. Ам кьуранвай. Чинин рангар атIанвай. АтIа межлисда адал алай абуррикайни мешребрикай виле акьадай са затIни амачир. Налугьуди им маса, зайиф ва юхсул хьанвай, са зурба тайинсузвилин вилик тамамдиз вичин ажузвал хиве кьунвай гъейри са дишегьли я. ЧIехи хьана аквазвай анжах кьве вили ам Чимназ тирдакай лугьузвай. Вилера авай таниш пашманвални гъамлувал эвелдай хьиз уьтериди яз амачир, гьасятда виле акьадайвал артух хьана аквазвай. Адан гъилел цуьк авай гьеш алай.

– Чимназ!.. – садлагьана кIвачел къарагъна Джирас. – Вун... Вуна... Заз ви...

– Им ваз зи патай савкьват хьуй. – Чашмиш хьанвай Джирасав гаф лугьуз тунач ада. – Аманат хьуй... Зун хъфизва...

– ГьикI хъфизва? КIвалахдилай элячIзавани?

– Вири хъфизвайвал... – ада набатат авай гьеш дакIардал эцигна. – Идаз мукьвал-мукьвал яд гуз хьухь. Им чуьлдин цуьк я. ТIвар заз чидач. За чи хуьруьн кьилихъ галай сувай гъайиди я. Аявал авуртIа, кIвалин шартIарив вердиш жедайди я. Цуькни ахъайда. НекIед хъчариз мукьвади я, тIвар заз чидайди туш.

– Адаз за ви тIвар гуда...

Чимназан сивел сефил хъвер атана, ам, мад са гафни талгьана, кабинетдай экъечIна.

Гуьгъуьнлай Джирасаз чир хьайивал, Чимназа вичин кабинетда авай кьван вири цуькверни ажаиб набататар кIвалахал алай дишегьлийриз пай хъувунай. Адалай кьулухъ Чимназ садазни ахкуначир.

Ада Джирасаз лагьай «зун хъфизва» гафарикни тайин мана кваз хьанай: са зур варзни алат тавунмаз, Чимназ рагьметдиз фена лагьай хабар акъатна.

Джирасаз вичин рикIин са пад хкатай хьиз хьанай, ада вич Чимназан вилик са квелди ятIани тахсирлу яз гьиссзавай ва и гьисс сакIани адан хурай акъатзавачир. Адаз амукьайди вичел акьалтзавай руьгьдин азиятар-азабар вичел Чимназа аманатай набатат кьурун тавун патал алахъун хьанай. Гьар юкъуз кIвалахал къвез, ада ядигардиз яд гуз хьанай. Набатат баркавандиз экъечIзавай. Гьар гатфариз шуькIуь яргъи пешер фарашдаказ хкаж жез, ада кабинетдин дакIар гуьзеларзавай. Зулухъди пешер пузмиш хьайила, Джираса абур мукъаятдаказ мукIратIдив атIудай ва гатфарихъди набататдин дувулдилай цIийи цIирер пайда хьунал вил алаз акъваздай.

Гьа икI са шумуд йис алатна фенай. Сугъул ва са бахтни галачир йисар.

Вич гьикьван мукьуфдивди набататдихъ гелкъвезвай-тIани, ада цуьк ахъай тавуни жегьил итимдин бейнидай вич Чимназан вилик тахсирлувилин гьисс акъудзавачир. «Белки, идаз цуьк ахъаюн хас кар туштIа? – фикирзавай Джираса. – Чимназа набататди цуькдайди заз кьасухдай лагьайди ятIа? Зун вил алаз акъвазун патал? За вич рикIелай алуд тавун патал? За датIана жуван тахсирлувал гьиссун патал?..»

Ада вичиз эхиримжи сеферда Чимназа цуькведикай лагьай гафар рикIел хканай: «Аялвал авуртIа, кIвалин шартIарив вердиш жедайди я». «Белки, и набатат Чимназа вичин кIваляй гъана заз гайиди ятIа? – садлагьана кьилиз ягънай Джирасан. – КIвалахдин кабинет кIвал туш кьван... Гьавиляй цуькни ийизвайди туш...» Гьа чIавуз ада, Заирадиз хъел къведайди чизвайтIани, кIеви къарар кьабулнай: набатат кIвализ хутахда!..

...Джирас рак гатадай ванци ахварин хиялдай акъудна. Рак хъел кваз, гъутарив гатазвай.

– Вуж я? – ракIарихъ фена хабар кьуна Джираса.

– Ахъай! – буйругъни ажугъ квай ван Заирадинди тир.

– За рак къеняй агалайди туш, – лагьана Джираса, – адал вич вичелай тIаб акьалтнавайди я.

– Ахъай лугьузва за ваз! Къахчуна кIандай затI ава.

– Ахъа жезвач лагьана за ваз. Ахъайдай махсус ксариз эверна кIанда, – ракIара экъуьрай куьлегрикай са куьмекни тахьай Джираса.

– За эвердай са касни авайди туш! – сифтедай ракIара кьуьл эцягъай ван ахпани гурарай тади кваз эвичIзавай кIвачерин ван акъатна...

* * *

Инал, нукьтIа эцигна, гьикая акьалтIарнайтIани жедай. Вучиз лагьайтIа Джирасанни Заирадин алакъаяр, абурун хзандин кьисмет квелди куьтягь хьанатIа хълагьунин лазимвал амачир.

Агал хьана амукьай ракьун ракIариз вуч авунатIа хабар кьазвани куьне?

Ам кIвалин иесиди хкудна гадарна, адан чкадал цIийиди кухтуна.

Гьадалайни важиблу вакъиа жегьил итимдин уьмуьрда къецел гурлудаказ вичин ихтиярда гьатзавай гатфарин са юкъуз кьиле фена: Чимназа багъишай чуьлдин набататди кIвалин вири дакIар тирвал тикдаказ хкаж хьайи шуькIуь епер хьтин тагъар гъана ва абурал некIедин хъчарал жедай хьтин хъипи данакъиранар хьтин цуьквер пайда хьана.

2008

ГУРАР

Гьикая

Гьамиша хьиз фад къарагъна къецел экъечIай кьуьзуь Алхазура югъ рагъ авайди жедайдал рикIяй шадвал авуна. Цавал са булутни алачир. Яру дагъдин кьилелни югъ нисинлай кьулухъ чIимелди жедайвиликай хабар гудай цифедин кIватIни къе пайда хьанвачир. Гад тиртIани, гьаваяр чIурубур яз кьве гьафтедилайни гзаф хьанвай, куьруь марфар къвазвай, гьар юкъуз, рагъ частунилай алатайла, хуьр виле эцягъай тIуб таквадайвал цифеди кьазвай.

Къе адаз хуьруьк физ кIан хьунин мад са себеб авай: адаз ахварай гурар акунвай, чилелай цавуз фенвай яргъи, адетдин тахтайрикай авунвай гурар. Адан а кьил цава квахьнавай. Кьуьзек вич гурарин кIанив акъвазнавай. «Ихьтин яргъи тахтаяр гьинай атанатIа?» – фикирнай ахвара Алхазура. Юкьвай чам гана фенвай гурар мягькемди тахьунин къурху акатнай адан рикIик. Ам, кьвед-пуд кIарцIиз хкаж хьана, кIвачер эцягъна хьиз, гурар юзуризни алахъна, амма гурар са чIарни юзанач… Ибурни гьич. Гурарин лап кьакьандай кьуд нукьтIа – цавун аршдиз хкаж жезвай кьуд кас аквазвай. Абур вужар ятIа адаз аян тир...

Виликра акурбур хьиз и ахварни ада къаридиз ахъайнач.

– Кисна кIвале ацукь, я кас! Вун гьа и мукьвара фенвайди туширни?.. Са варзни хьанвач… – лагьана Сачла-къариди вичин къужадиз, адан вилик са хара куьлегар эцигна.

Алхазура са чуькьни авунач, вучиз лагьайтIа, ам гьар гъилера фидайла, къариди гьа и гафар лугьудай. Гьавиляй и гафарихъ кьуьзек патал са манани авачир. Белки, къаридизни вичи лагьай гафарихъ са метлеб аваз аквазвачир. Адаз чизвай: итим гьикI хьайитIани фидайди я. Гьавиляй ада алава хъувуна:

– Кастумар алукI. Дустарал кьил чIугвадайди нехирбанди хьиз алукIна фидач кьван. – Папаз итимди костюмар алукIдайдини чизвай, гьавиляй къариди гьабурни виликамаз стулдихъ вегьена гьазурнавай.

Алхазура костюм алукIна. Са шумуд йис беден жуфт-диз кьазвай и партал ада вичел гила куьрс хьанвайди гьиссзавай, гьавиляй ам кIвалин пипIевай буйдин гуьзгуьдиз далу гана акъвазнавай.И кардин гъавурда авай къариди костюмдин хкис хьана акъвазай хев чкадал ахцукьарна:

– Ви гуьзгуь гила зун хьанва ман?

– Зи гуьзгуь гьамиша вун тир, – кайванидин рикIе шадвилин цIелхем тунин ниятдалди биришри кьунвай чина авай берекат ранг фенвай цIару вилера куькIвей са жизви экуьнивди артухарна хьиз лагьана кьуьзека.

Къариди къужадин и алахъуниз артухан къимет ганач, ятIани а къимет гьихьтинди ятIа адан гафарикай хкат тавуна авачир:

– Жуван дустариз саламар лагь. Эхир хьи абуру вун чпин патав хутах тавунмаз вун абурулай алатдач.

– Зун хъфирла, вунни хутахда за, – лагьана Алхазура, къаридин къаб алай гафариз жаваб яз.

КьетIен дуьшуьшра алукIдай бухари бармакни кьилел алукIна, куьлегрин харани кьве чкадал пайна кьве жибинда туна (пенжек амайдалайни артух куьрс хъхьанай), Алхазур айвандихъ экъечIна. Адаз кекIец къариди гуьгъуьнал алаз гъидайди чизвай.

Гурарай айвандихъ, далудихъ ацIай кварни галаз, Гевгьер хкаж жезвай. Ихьтин лишанди Алхазурак генани руьгь кутуна:

– Пакаман хийирар, чан руш. АцIай кварни гьалтайла, завай тефена акъвазиз жедани?

– Абат хийирар, чан халу… Вуна дуьз лугьузва… – Гевгьерак къалабулух квай, датIана, куркур хьиз, хъуьрез-рахаз жедай ада кьуьзекрин гуьгьуьл кьун яз гьамиша ийидай хьтин хуш зарафатар ийизвачир.

– Вуч хьанва? Вун цуруз аквазва хьи, чан руш? – жегьил дишегьлидин рикIикай фад аян хьанваз хабар кьуна Сачла-къариди.

– Айвар кIвализ хтанвач… Накь пакамахъ Агъа хуьруьз мехъерик физвайди я лагьана кIваляй экъечIайди я.

Сачла-къариди тIуб сивив тухвана:

– Ву-у-ув, накьан марфадик хьайиди ам вуч мехъер хьуй?

– Жегьилриз марф-жив авайди яни? – лагьана Алхазура. – Тилифун гвачни?

– Хкуднава.

– Дустарикай-таярикай вуж галай?

– Дустар вири чпин кIвалерава… Чидач лугьуда…

– Сабурлу хьухь, чан руш, – теселли гана Алхазура. – Айвар кьиле гар авай гада туш…Вичикай студент хьанва лугьуз, чIехи хьанваз гьисснава жеди… Агъа хуьруьз садаз зенг-затI кьванни ая.

– Авуна… Мехъерик квай лугьуда… Йифен межлисдани кьуьлерни авунва… Гзаф ашкъилу, туьнт кьуьлер…

Алхазуран рехи спелрикай са уьтери хъвер фена:

– Хкведа ам… Жегьил я… Вичин кьилди сирер хьун мумкин я… Зун хуьруьк физвайди я, хабарар кьада акурбурувай… Са гел жагъун тавуна жеч… Са бязибур хьиз кьил атIай гада туш ам… ГъвечIи-чIехи, пис-хъсан чидайди я… Накь чи гьаятдай фидайла, зал гьалтнай ам. Салам-калам гана, зи кеф-гьал хабар кьуна. Зун зи дустарал кьил чIугваз мус физватIа жузунна… Шумуд гъилера захъ галаз атайди я, куьмекар гайиди я… Хкведа ам…

Алхазур, къаридин гъилевай вичин кекIецни къачуна, гурарай эвичIна.

Гевгьер Алхазураз вичин хайи велед кьван хуш тир. Къуншидал яшамиш жезвай и жегьил дишегьлидихъ Айваралай гъейри мад кьве аял руш авай, абур гьеле гъвечIи классра амай. Адан итим, Селим, харатI устIар яз, датIана пата-къерехда кIвалахиз, хзандиз са кьас фу къазанмишиз жедай. КIвалинбурун патав ам кIвалах кьери хьайи ва я ерли авачир вахтара ахкъатдай. ЦIи ам, хци мектеб куьтя-гьайла, гъилевай кIвалахни туна, хтана, Айвар Магьачкъалада университетдик кутунин къайгъуйрик хьана. Жегьилдин крар туькIуьрна, мад вичин фу къазанмишунин геле гьат хъувунай. Амай крарай хзандин кьил кьун Селима вичин папал ихтибарнавай. Гевгьера а ихтибар къадирлудаказ кьабулзавай ва вичин везифаяр дагъви дишегьлидиз хас жуьреда кьилиз акъудзавай. Къуни-къуншидихъ галаз, хуьруьнвийрихъ галазни адан алагъа-салагъа виридан майилар вичел чIугвадайди тир. Патав рухваяр-сусар гвачир кьуьзуь Алхазуразни Сачла-къаридиз гьар пакамахъ кьве квар яд гъун ва герек хьайила амай маса куьлуь-шуьлуь куьмекарни гун Гевгьера вичин хивез къачунини ам сувабдин крарин гуьгъуьна авайдакай лугьузвай. Гьавиляй Алхазура ам вичин хайи руш хьиз кьабулзавай.

Алхазура, Гевгьер алай чкадал са акьван винел акъудначтIани, Айвар йифиз кIвализ тахтун дериндай рикIик кьунвай. «Девир чIуруди я, – фикирна кьуьзека, – жегьилар рекьелай алуддайбур гзаф хьанва… Пис крарикай Аллагьди вичи яргъазрай».

Ам кIекец гар алахьнавай, амма ламувал кумай чиле эцягъиз-эцягъиз, вичин гуьгьуьна бицIи тIеквенар таз-таз физвай. Вич кIваляй экъечIунин кьилин макьсад ада генани артухандаказ гьиссзавай. Гьа гьиссди адаз Айвар сагъ-саламатдиз кIвализ хкведайвилин умудни гузвай.

Хуьр умун тир. Гуьзелдиз, баркавандиз алахьна аквазвай дагъларини къацу чуьллерин, хуьруьн куьчейринни кIвалерин шикилрай адаз акур цIийивал сад тир: чIимелвилерилай гуьгъуьниз дагъларин кукIушар живеди кьунвай. Илисай циф авай йикъара ван саки михьиз атIай ЧIехи вацIун сес мад къати хъхьанвай, амма адахъ авай са цIийивални авачир. Гьавиляй Алхазура хуьруьн кимел тефин кьетIна: анални вичин къедда авай са касни тежедайди адаз чизвай; анал хьайитIа жедайди накь хъивегьна луьхъ хьайи ичкибазрикай къе чпин тIазвай кьилериз дарман хъийидай сад гьалтдатIа лугьуз вилив хуьзвай кьвед-пуд баят кьеркьеш я.

Хуьр къвердавай ичIи жезвай. Иеси амачиз гадарнавай кIвалерин кьадар артух жезвай. Жемятдин чIехи пай яшлу инсанар ятIани, чIехи итимар кимел техфинин сифтегьан себеб Алхазура жегьилар хуьряй экъечIна яргъал шегьерриз фин яз гьисабзавай. Жегьилар амачирла на низ акьул-камал гуда, на низ чешне къалурда? Гьавиляй агъсакъалриз кимел хъфинин лазимвал амукьзавачир. Виликан вахтара хьиз, кимел кIват хьана гьялдай хьтин уртах кIвалахарни хуьруьхъ-жемятдихъ алукьнавай цIийи девирда са артух амачир. Ахьтин кIвалахар хьайитIани, абур, халкьдивай хабарни такьуна, кьилдин ксари чпи гьялзавай. Хуьруьн кимер вергери кьунвай. Агъзур йисара халкьдикай халкь авур хуьруьн къурулуш икI садлагьана чукIурай девир атун садани вилив техвей кар тир. Дуьнья акунвай Алхазуран кьил цIийи девирдай акъатнавай: вири кьуд пад базардиз элкъвенвайла, инсанвилин къанунар са куьнизни лазим яз амукьзавачир, инсанар кIанзни-такIанз дегиш жезвай, девирди илитIзавай къайдайрал амал авуниз мажбур жезвай.

Гьавиляй Алхазураз хуьруьз экъечIуникай са акьван гьяз амачир. Адан рикI алай дустар дуьньядилай хъфенвай. Абурун кIвалер ичIи хьанвай. Рухваяр-рушар шегьерра яшамиш жезвай ва хайи бинейрал садра кьванни кьил чIугваз хтун абурун рикIелни къвезвачир. Диде-буба амайла садра-кьведра хкведайтIани, ичIи хьанвай кIвалел кьил чIугваз хтуник веледри хев кутазвачир.

Гьавиляй Алхазура вичиз уьмуьрдин эхирда цIийи пеше хкягънавай: вичин рагьметдиз фенвай дустарин кIвалериз килигун, абурухъ вичивай жедайвал гелкъуьн. «КIвалерални чан алайди я, – жаваб ганай ада вичин къаридиз, сифте сеферда ихьтин везифа вичин хивез къачурла, кайваниди «фимир, чпин рухвайриз-рушариз герекзамачирла, вуна а ичIи кIвалерикай вучзава?» лагьайла. – Виче дуланмиш жезвай кас амачиз хьайитIани, гьар са кIвализ яшамиш жез, вичин къене инсанрин ял аваз хьана кIанзава, вучиз лагьайтIа гьар са цла, гьар са лангатди, гьар са хандакIди, гьар са къванци, гьар са ракIини, гьар са дакIарди чеб кIвал яз арадиз атайдалай инихъ чпиз ван хьайи кьван гафар, чпиз акур кьван крар, чпин къене яшамиш хьайибурун гьиссер, хиялар, сирер, ниятар, кьилиз акъатай ва такъатай мурадар хуьзва. Чпиз ван хьайи кьван лайлайринни ишелрин, акур кьван мехъерринни ясдин мярекатрин са пай кIвалин цлари чпиз чIугунва ва чпе хуьзва, абурукай кIвалин руьгь арадал атанва. Руьгьдиз гьуьрмет тавун гунагь я… – Ахпа Алхазуран рикIел садлагьана вичин цIийи «пешедин» тIварни атанай ва, ада хвеши хьанваз, алава хъувунай: – Жуван уьмуьрдин сифте кьиляй, кIвачи чил кьурла, за дахдиз кIелер хуьз куьмекнай, закай кIелербан хьанай, ахпа чIехи уьмуьрда чуьллербан (папа адан къурухчивилин пеше гьа ихьтин гафуналди эвезнавай), гила, чил кIвачерикай хкатдай вахт къвезвайла, закай кIвалербан жеда!».

– Салам алейкум, Магьмуд! – лагьана Алхазура чIехи кьве мертебадин кIвалерин варарив агакьайла Жибиндай куьлегар акъудна, варарал алай чIехи дапIардив кьадайди галай гьалкъа хкягъна.– Атанва зун вал кьил чIугваз.

Вар ахъайна, ам гьаятдиз гьахьна. КIвалелай чарх яна, сахси алай къавун чIерейриз, турбайриз килигна. Турба хкатна, къавалай авахьай яд цлакай агъуз авахьайди аквазвай. Гьаятдиз патан кас атай-хъфей гел авачир. Кьуьзек, айвандин гурарин кьулунихъ галай дапIар ахъайна, кьул хкажна, винел экъечIна.

– Гила суьгьбетар авуртIа жеда чавай, Магьмуд. Зун гьикI ава лугьузвани вуна? Залай ваз хъсан я… Зун ингье агъа мягьледай и вини мягьледиз хкаж хьана, ял кьуна ава, – Алхазур мегьежардиз далу яна акъвазна.

– …

– Стул за исятда къачуда… Ацукьда… вун инжиклу жемир… – ада дегьлиздиз фидай ракIарал алай дапIар
ахъайна, са-са кIвалин рак ачухиз, къенез килигна, вири шейэр, гьамиша хьиз алай-алайвал, амма са гьихьтин ятIани пашманвилин къир алайди хьиз аквазвай.

Тавханада, мугьманар кьабулдай кIвалин кьуд цлакайни халичайрин винелай рамкайра аваз шикилар куьрсарнавай. Алхазур Магьмудан чIехи суьретдин вилик акъвазна. Адалай Алхазуран дуст жегьилдиз ва уьмуьрдихъ инанмишвилив ацIанваз, чIулав спелрин кIвенкIвериз звар ганваз килигзавай.

– …

Алхазур стулдал ацукьна.

– Зи къари писзавач. Рахан ийизва: икI мийир, акI мийир лугьуз. ЯтIани зи кьилел-кIвачел элкъвезва. Залай викIегь я.

– …

– Зи гадаяр лугьузвани вуна? Хкведа… Сад хтана хъфенай. За ваз алатай сеферда суьгьбетнай хьи… Муькуьди къе-пака зи хтуларни гваз хтунал вил алайди я. Вичи зенгнавай… Гила сим галачир тилифунар хьанва, дуст кас. Мус кIан хьайитIани зенг ийиз жезва… Вуна кIвалахай почтуна авай хьтин тилифунар амач: гьарайдай кьван туьтер усаз, нихъ галаз рахазватIа, адаз са ванни тежез, я жувни ада вуч лугьзватIа гъавурда такьаз…

– …

– Вун фад кьена… Вал чан аламаз а тилифун акъатнайтIа, вун акьван фад рекьидачир. Ваз зенгердай, вуна зенгердай…

– …

– Вибурукай ван-сес авач… Чеб гьина аватIани чирзавач, са хабар кьванни гузвач. Зи къунши Селима, келемар маса гуз Урусатдиз фейила, ви чIехи хцин куьгьне адресдал кьил элянай… Ана амач ви хва… Муькуьдан гелни садазни малум туш. Ви къари кьейила хтайбур я кьведни. Куь кьведан сурухъни къванерни яна… ШабатI хьиз, кьилихъ тIвар алай къван галачиз, тунач. Гена Аллагь рази хьуй ви рухвайрилай…

– …

– Амукь тавуна абур гьиниз фида?.. Маса кар хьанвайтIа, са хабар тахьана жедачир. Вил галайбур чеб тахьайтIани, хабарар фад агакьда.

– …

– Вучда, дуст кас, кьадарар я. Вун, ви кайвани амайтIа, абур, белки, хкведай.

– …

– Ахьтин къариб хабарар авач… Айвар накь йифиз кIвализ хтанвачалда.

– …

– Ваз ам чидач? Алатай сеферда захъ галаз иниз атайди гьам тир ман… Ада заз ви рухвар, халичаяр, месер айвандал акъудиз куьмекнай. Абуруз рагъ гун патал… Хъсан гада я.

– …

– Вун гьахъ я. Ваз чидач… Вун фад кьена… Ви къаридиз чир тахьана жеч… Селиман гада я… Гьан, гена рикIел хтана! Ви къавун чIутхвар хкатнава… Селим хтайла, за гьадав туьхкIуьриз тада… Зал къавал акьахдай гьал аламачирди ваз аквазва, чан дуст. Бейкеф жемир…

– …

– Заз чизва вун бейкеф тежедайди… Вун зи гъавурда залайни хъсандиз акьазва жеди… Заз гила къарагъдай ихтияр це… За Идрисални, ШабатIални, Кштаралдни са кьил чIугуна кIанзавайди я, ваз чида хьи. Зун кIвалербан я, дуст кас, кIвалербан!

Алхазур вичи ахъаяй вири дапIарар агал хъувуна, куьчедиз экъечIна.

Хуьруьн гуьтIуь са шумуд куьче атIана, ам Идрисан кIвалел атана.

– Салам алейкум, зи дуст. АтайтIа жедани? – жибиндай исятда лазим тир куьлегар галай гьалкъа акъудна, гьаятдин варарал алай дапIар ахъайна.

Инани Алхазур кIвалел элкъвена, айвандал хкаж хьана, кIвалериз гьахьнач. Ахьтин лазимвал авачир, вучиз лагьайтIа патан кас иниз атанвай гел-затI аквазвачир. Идалайни гъейри, айвандихъ Идрисан шикил куьрснавай. Са мус ятIани тIатIилриз адан хтул хтайла, гьада рангарив ягъай шикил тир. ЧIехи бубадиз вичин неведи чIугунвай ядигар гзаф ала тир, гьавиляй ада а суьрет кIвализ атай гьар садаз аквадайвал айвандин цлалай, рамкада туна, куьрснавай. Са акьван вичиз ухшарвал авачиртIани, Идриса атайбуруз ам вич я лугьуз дамахардай. Къуьнерихъ япунжи галаз, гъиле чIехи гапур аваз, далудихъ Шалбуздагъ галаз, акъвазнава чубан Идрис и шикилда. Къацу сувал хиперин суьруьни алаз аквазва. Вичин чIехи бубадин гъиле чумахъдин чкадал гъиле гапур вугуналди жегьил шикилчидиз Идрисан кьилин пеше и дагълар, и сувар, и чил хуьн тирди къалуриз кIан хьанай жеди: ихьтин зурба къаравулвал
ийизвай чкада хиперни гьа къваларив са машгъулат яз гваз хьурай лагьай хьтин мисал хьанвай.

Алхазура Идрисан шикилдихъ галазни авур ихтилатарни Магьмудан кIвале авурбурулай са акьван тафаватлубур хьаначир. Кьилдин чаравилерни авачиз тушир:

– КIвалериз зун гьахьдач, дуст кас, бейкеф жемир… Акьван вахтарни авач, мумкинвални, михьиз лахлах хьанва зун… Ваз аквазва хьи…

– …

– КIанчI хьиз ава? Авач, дуст кас, авач… Фена зи къаридивай хабар яхъ… Ада зи лахлахвал кваз кьунва… Фимир лугьузва куьчедиз, зак гьал кумач лугьузва… Зи язух чIугвазва. Къаридиз язух къвезватIа, лахлах я лагьай чIал я. Гьахъ я ам…

– …

– … Ви рикIик жемир… Зал чан аламай кьван зун иниз къвез жеда…

– …

– Куьмекчи лугьузвани вуна? Ам гьинай за жагъурда? Хуьр ичIи жезва… ЧIалаз килигдай жегьилар амач…

– …

– АтIа гада? А-ан, Айвар лугьузвани вуна? Гьелбетда, пис аял туш… КIелиз шегьердиз фидайди я къе-пака… Университетдик кутунва бубади, Селима. Шегьердай хкведатIа, низ чида… Яда, ам накь йифиз кIвализ хтанвачалда, мехъерик фейиди…

– …

– Ам кьван авайла? Зун? Сифте а суал жуваз це, ахпа жавабни це! Вун гзаф жагъайди яни кIваляй, Айвар кьван авайла?

– …

– Дуьз я, чна кIвалахайди я, чна дяведавай бубаяр эвезайди я дидейрихъ галаз чуьлда, никIе, сала, багъда. Же-гьилвилерни, женжелвилерни авурди я. Гунагь крар авурди туш…Гила жегьилар къайгъусуз хьанва. Абурун мизан-терезар дегиш хьанва. Абуруз писданни-хъсандан, дуьзданни-чIурудан часпар жагъурун четинарнава девирди.

– …

– Са гьафте инлай вилик ви хци зенгнавай. Хабарар кьазвай. КIвалер гьикI ава лугьузвай. Хквез кIанзава лу-гьузвай, мумкинвал авач… Ви рушани зенгнавай… Аялар мектебриз хъфир кьван вич хкведа лугьузвай… Гьада, хтайла, кIвалер къакъажда. БартIалриз[8] рагъ гуда. КIвалел са кIус чан гъида.

– …

– Эхь, гьамни и девирда пара я. Аллагь рази хьурай чпелай… Хъфида зун. Магьмудал кьил чIугуна, вахъ галазни рахана, гила ШабатIални Кштарал са кьил эляна кIанда. Хъфидай ихтияр це.

– …

Кьуьзека Идрисан варцин дапIар агал хъувуна.

ШабатIан кIвалериз мукьва жердавай Алхазуран спелра, вичизни хабар авачиз хъвер гьатзавай.

ШабатI кефчибег тир. Зурба зуьрнечи тирвили ам хуьруьз истеклу авунай ва гилани, кьейидалай кьулухъни, хуьруьнвийри ам сивел хъвер алаз ва гьуьрметдалди рикIел хкизва. Адак мад са хесет квай. Куьчеда вичел вуж гьалтайтIани, ада чинеба кьулухъай фена, адан къуьнел вичин залан гъуд гьалчна, ахпа кIанчIал тIуб тикдиз кьуна «кафир!» лагьана гьарайдай. Аял-куял я, паб-итим я лугьудачир. Жемят вердиш хьанвай ва адан хурук акатайбурукай садни бейкеф жедачир, налугьуди уьмуьрдал ашукь ихьтин зарафатчидин вилик кафир хьун са акьван пис кар туш.

Мехъеррик зуьрнедай ядай авазрин лазимвал къвез-къвез кьери жедай вахтар алукьайла, ШабатIа рикIив кьуначир, девирар, инсанар фад-фад дегиш хьун адаз аламат яз аквазвачир. Адан рикI, виликдай хьиз, хциз амукьнай. Бязи мехъеррик, иллаки яшлу инсанри кьуьлер авун патал, абурук руьгь кутун патал, жегьилри, ШабатIаз эверна, халкьдин куьгьне макьамрикай ягъ лугьудай. Ада ваъ лугьудачир.Хуьруьн шадвилерикайни пашманвилерикай ада садрани кьил къакъуддачир. Вичихъ галаз гьамиша зилчи хьайи Менсебни далдамчи Катиб амачиртIани (абур галачиз ада вичи язавай авазар виниз дережада аваз тамамариз тежезвайди хиве кьазвай), ШабатIа хуьруьнвийрин тIалабун, са гьакъини къачун тавуна, кьилиз акъуддай. Вичин къари рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз ада зуьрне ягъ хъувунач. «Кафир!» лугьуз, мад садални гъудни гьалч хъувунач. Гагь-гагь ам кимел атайла, адан таяр-туьшери адал вичин къуьне гъуд эцягъиз, «кафир!» лугьуз, адак руьгь кутаз алахъдай. Амма ада и майилвилер япалай ийидай. Ихьтин сефилвилин себебрикай сад адан пуд хва чпин диде кучудна хъфейдалай кьулухъ мад бубадин патав тахтун тир. Эхиримжи сеферда рухваяр буба кьейила хтана. Ам кучудна хъфейбур мад хайи кIвализ ахкъатначир…

Алхазура ШабатIан са мертебадин кIвалерилай чарх яна. ДакIарар ахъаяй, къенез фейи кас-мас аватIа килигна. Атай-хъфей гел авачир.

– Салам алейкум! – пIузаррикай хъуьрена Алхазур, кьве кIарцIин гурарин кьилел хкаж хьана, шуьшебенд авай айвандин ракIараллай дапIар ахъайиз-ахъайиз. – АтайтIа жедани?

– …

– За вучиз дакIарар ялзава лугьузвани вуна? Зун пенжерийрай фидайди туш, кафир…Ви рикIелламачни, алатай сеферда вуч хьанайтIа?.. Куь мягьледин кьуд-вад кефчибег атана ви кIвале тIуьнар-хъунариз ацукьнавайди ваз акуначни? За абур гьарай кьилеллаз чукурнай…

– …

– Нагьахъ чукурна? Пиянискаяр?

– …

– Хата квайбур туш лугьуда вуна… Ваз гьуьрметна атанвайбур тир? Эхь! Зурба гьуьрмет я! Чарадан кIвализ, иеси авачиз, вуч лагьана къведа?! Вични дакIардай?!

– …

– ДакIардай атана кIанзавачтIа, ракIариз дапIар ягъмир лугьузва вуна, тушни? Инани кефчибег тир вун, гьанани кефчибег яз ама! Зи рикIелай алатнай дакIардиз къеняй дапIар ягъиз… Зигьин квахьзава…

– …

– Вуч?! Зунни иниз са птулка гваз атун лазим тир? Са виш граммар тахьай мисал авунайтIа кIандай ваз за ина, ви кIвале? Тушни? Зун аник кумач, хванахва. Хъжезмач.

Алхазур айвандихъ фена. Яргъи айвандихъай кьуд рак кьуд кIвализ физвай. Кьуьзек кьуд кIвализни килигна. КIвалера ламувал чIугунвай шейэрин ял авай. «Са мертеба я ман… – фикирна ада. – Мукьвал-мукьвал рагъ гана кIанда. Ракъинилайни гзаф иеси кIанда, иеси». – Ам цлав гвай куьсруьдал ацукьна.

– …

– Рахана вучда? Куькай рахада? Ви техквезвай кьей рухвайрикай рахадани?

– …

– Инал ви себ лап кутугай чкадал ала, зун рази я. Хтана ви кьилихъ са къван кьванни ягъиз хьанач… Пуд хва жен – садни бегьемди тежен!

– …

– Ваз къван герек авачтIани, ам чаз, хуьруьнвийриз, герек я.

– …

– Я, дуьз я. ГьикI хьайитIани, инсанар хьиз, къванерни ацахьдайди я, абураллай кхьинарни алатдайди я, виридан эхир гьа са даимлух я. И кьил а кьил авачир… Вири тахьай мисал ийизвай… ЯтIани чилел инсандин уьмуьр къванерал атIанвай тIвараралди са кьадар давамар хъувун адет хьанва. Гуя кьейибурун тежрибади чан алайбуруз уьмуьрдин тарсар гузва, четин вядейра куьмек ва теселли гузва… Бес и кар ви кьей рухвайриз чизвачни?

– …

– Зани, гьа вуна хьиз, абуруз себ гузвайди я, вири хуьруьни. Кьий чеб бармакдин кIаник!.. РикIелламани-е, чIехи хци ваз Московдай зенгердайвал? «Буба, зав иниз ванер агакьзава вуна хъивегьунарзава лугьуз! Хъвамир ман, на чун беябур мийир ман…» Им Московда беябур жезва! Вич хуьре беябур хьанвайдакай хабар авач… ТIиб хьиз текдаказ къулав гумайдаз са стIал ички гьарам яни, я кьей хва?

– …

– Вун гьахъ я. РикIел хкун герек авач, квахьна фий… Къван за эцигда ваз! Чархукай са къаяб атIуз тада за Селимав, кхьинар за жува ийида. Заз чида адал вуч кхьидатIа…

– …

– Заз аян тир вуна гьакI лугьудайди: «Зун кьейила, зи сура Чехир авай цел тура, ЧичIек, афни, памадур, Са тIимил кьван кьел тура!» Ви рикI алай гафар тир. Ваъ, за маса гафар кхьида… Къванце за ви шикил твада, клубдин сегьнеда вуна зуьрне язавай шикил… Пара иер шикил я. Вун акьван иерди хьайиди туш… Зуьрне хкажна кьунваз, адан далдадикай ви яргъи нер аквазвач…

– …

– Гьа ваз авачир шикил заз ава. Гьам твада за. «Рухваяр аваз, хуьруь ягъай къван я» лагьана кхьида.

– …

– Зун туьнт жезва? ГьикI ваз къванни, кхьинарни герек авач? Ваъ, ваъ, за хиве кьурди за кьилизни акъудда… Вавай хабарни кьадач за, чан дуст, бейкеф жемир…

– …

– Зак къалабулух ква лугьузвани вуна? Айвар накь йифиз хтанвачалда кIвализ… Зи куьмекчи…

– …

– Ам кьван авайла, вуна зунни кIвализ тахтай йифер хьайиди я лугьузва. Лагь, лагь. Жегьилар туширни кьван чунни!

– …

– Хуьруьз Урусатдай атанвай жегьил муаллим рушар авай кIвалериз зунни Кштар фейи вахтар лугьузвани вуна? Хьайи крар я. Вучда гила? Вун феначирни? Вун пеле кIур акьуна кьулухъди гадар хьайивални рикIел хкваш… Бес я, вахъ галаз ихтилатар авуна куьтягь жедайди туш! За Кштарални са кьил чIугуна кIанзавайди я. – Алхазур къарагъна.

ДапIар агал хъувуна, ам гьаятдай экъечIдайла, ада багъдиз вил вегьена. ЧIехи тарарикай заландаказ ва къалиндиз ичерни чуьхверар темягь тухудайвал куьрс хьанвай. Вахт-вахтунда артухан хел-пут атIун тавуни тарариз са гьихьтин ятIани вагьшивал гузвай. Алхазура дериндай агь чIугуна: адалай я вичин, я дустарин багъларихъ гелкъвез, абурухъ галайвилер ийиз жезмачир Ам садлагьана акъваз хьана.

– … – ШабатIаз вичин дустуни лугьудай гафар амай.

– Гьаятдин вар агалмир лугьузва вуна, аялар багъдиз атурай. ТIуьрай чпиз… Тушни? Ваъ, за акI ийидач. За са муаллимни галаз мектебдай аялар гъана гьабурув атIуз тада. Кьилел чIехиди алачиз абуру багъ кукIварда, дуст кас… Бегьер рикIивайни зурбади хьанва цIи… Вуч? Вуч?

– …

– Ваъ, зун аник кумач лагьанай хьи за ваз… Виш граммар жуваз гьана аку… Гьана авайди я лугьуда кьван шарабдин вацIар…

– …

– Ваз ана затIни авачирди гила чир хьанани? Хъфена кIандачир аниз…

Алхазур куьчедиз экъечIна. Гьа вичи лугьудайвал, дустарихъ галаз, абурун тIварарихъ галаз, абурун руьгьерихъ галаз авур ихтилатри ам вичин руьгьдин деринриз авуднавай. Адаз са вичин рикIе, руьгьда, бейнида авайдалай артух къецепатай са затIни таквазвай хьиз тир. Садлагьана адан рикIел вичиз ахварай акур гурар хтана ва ада вич гьа гурарай винелди хкаж жезвайди гьиссна; ада заланвал гьиссзавай, амма ам са гьи ятIани къуватди винелди ялзавай, адаз, кьуьзеказ вичизни и кар хуш тир. «Гьакъи-къатда гьахьтин зурба гурар хьанайтIа хъсан тир, – хиялдай фенай адан. – Заз, белки, Айвар гьина аватIа аквадай». Адаз вич Кштаран кIвалин патав гьикI акъатнатIа чирни хьаначир. Рекье адал гьалтай са шумуд касди гайи саламрин ва кьур хабаррин ван адаз хьаначир. Гьалтайбуру кьуьзек хибри ва я биши хьанва лагьана фикирна, чпин саламар ада япалай авунилай гъил къачунай. Абуруз Алхазур гьи алемда аватIа хабар тушир.

Кштаран гьаятдин варцеллай дапIар ахъайдайлани адаз вичи вучзаватIа бажагьат хабар авай. И кар адан гъилери чеб вердиш хьунин таъсирдик кваз кьилиз акъуднай. Гьаятдиз гьахьайла, кьуьзек вич вичел хтана. Акъваз хьана ва ада вич исятда гьина аватIа ва вичи вуч авун ва я лугьун лазим ятIа аннамишна. Чкадал хтайла, вич Кштаран гьаятдал акъатнавайди ва вич вуч патал атайди тиртIа адан рикIел хтана.

– Салам алейкум, Кштар, азиз дуст! Кштар-муаллим! Атанва зун… – лагьана ада, вичин дустуни уьмуьрда тамамарай