Нехирбанни лекь 7 страница

– Цавдар дири хъхьанва лагь Шагь-Буба халудиз...

– Дири хъхьанвач, дили хьанва!.. – Хелеф халу гьаятдай экъечIна. – Ничего, ламран хва лам, зун вахъ галаз кьилди рахада! За ви туътIуьх акъуд тавуртIа зун итим туш! – ада хъфизвай рекьени Цавдараз гьелягьар кьазвай...

Пакадин юкъуз къвалак япунжини кваз Шагъ-Буба халу хтана. Адан спелар михьиз рехи хьан­ваз аквазвай. Белки, заз гьакI акуна жеди. Са шумуд юкъуз тун тавунвай чуруни лацу тир. И такур са вацран къене ам кьуьзуь хьанвай. «Ам гьахтинди тирни ва я тахьайтIа и хьайи крарилай кьулухъ заз гьакI аквазвани?» – фикирна за. Зун жувни чIехи хьанвай, икьван гагьда такур лишанар ва крар акваз вердиш хьанвай.

Шагь-Буба халуди завай чар кхьин тIалабна.

– Ацукь, кхьихь, – лагьана ада, зун вичин айвандин кьилевай столдихъ ацукьарна, зав чарни къелем вугана. За лугьуда, вуна гьа за лагьайвал, са гафни ахъа тавуна, кхьида.

За кхьена. Чар Севзиханан тIварцIихъ тир. Чарчяй Шагь-Буба халудин рикIевай тIурфан аквазвай. Ам, гьелбетда, а тIурфан къалур тийиз хцин рикI тIар тийиз, ада эця тийиз алахъзавай.

– Ваз лугьур-талгьур, кIани-такIан, рикIелай фейи затI авани? –хабар кьуна ада завай, вичин гафар лагьана, чарни кхьена куьтягьайла.

– Ваъ, ахьтин затI авач, – саламар адаз ракъуриз заз кIанзавачир.

Зи рикIел тамададин карч хтана.

– Шагъ-Буба халу, чIехи бубади рикIелай фена и столдал карч тун хьана. Ам гъиле гьат тахъвунмаз адан рикI секин жезвач, – лагьана за.

– Зи кIвале карч авайди туш, – гуьгьуьл чIур хьана Шагь-Буба халудин. – Заз ам межлисдилай кьулухъ акун хъувурди туш. За ам Камал халуди гваз хъфейди я лугьуз фикирзавай...

– АкI ятIа ам маса са ни ятIани гваз хъфенва... – лагьана за.

– Севзихан я лугьузвани вуна? – Шагь-Буба халудин ванцяй вичи лагьай гафарихъ вични агъазвай хьиз аквазвай.

– Чи хуьруьнвийрикай ам чуьнуьхдайди жедач, – ла-гьана за. – Заз таксистни Севзихан крчуникай, адан багьа къиметрикай рахадайла ван хьана…

Шагь-Буба халудилай дерин агь алахьна.

– Кхьихь алава, – лагьана ада. Алавани ада вичи лагьана.

Алавадани Шагь-Буба халуди карч квахьунал шак вичин хцел гъизвачир.

Ада Севзихан гваз хтана хутахай таксистдин гъил михьиди яни-тушни хабар кьазвай. Амма за шак эвелни-эвел Севзиханал гъизвай, вучиз лагьайтIа адаз Шагь-Буба халудикай хьиз хъел зи чIехи бубадикайни авай, ада гьелягъарни кьурди заз ван хьанай. Лекьрен шарагрин туьтIуьхар акъудайдаз карч чуьнуьхун са затIни тушир. Таксистди и кар тавун мумкин тир. Вучиз лагьайтIа крчуникай сифте рахайди Севзихан тир. Шагь-Буба халудини чIехи бубади адаз акьулар гудайлани, йифди ам чIалал гъиз алахънавайлани таксист кьилди кIвале ксанвайди заз чидай. Севзихана карч вичиз багъишайди я лугьунни мумкин тир, эгер таксистди адавай хабар кьунайтIа. Амма таксистдиз Севзихана карч вичин чIехи дипломатда твадайвал бажагьат акунни авунай. Карч чуьнуьхна гел квадардай мумкинвилер Севзиханаз авайдал са шакни авачир. Хциз ачухдаказ лугьуз-кхьиз алакьначтIани, Шагь-Буба халудини за хьиз фикирзавайди за гьиссзавай.

– Беябур хьана! Камал халудин вилик, хуьруьн вилик! – лугьузвай ада. Ахпа вичи вичиз теселли гузвайди хьиз хълагьни авунай: – Ваъ, я кас, ихьтин къадимлу затI гел галачиз квахьич эхир...

– Цавдар на мус ахъайда? – ам пашман фикиррикай са тIимил хьайитIани къакъудун патал лагьана за. – Ам дири хъхьанва. Лув хъсандиз юзурзава.

– Килигда чун. Пака лап экуьнахъ фад хъайитIа пис жедач. – Адаз Цавдаран цIийи уьмуьр йикъан кьилелай башламиш хьана кIанзавай. – Жува фена чар ракъура, за Камал халудални Гуьзел къаридал са кьил чIугвада. Абур кIвале авани?

– Ава, – лагьана за.

Зун чар вегьена хтана. Шагь-Буба халуди чи кIвале чIехи бубадихъ галаз ихтилатарзавай.

– Хьайиди хьана мад, – лугьузвай чIехи бубади. – Чи итимвилер, ацукьун-къарагъун къенин девирда герекзамач…

– Зи кьил михьиз хуруз авудна залумдин хци, – рахазвай Шагь-Буба халу. Ада икI, за кьатIайвал, Севзиханакай лугьузвай. Ада, зун хтайла, «на чар ракъурнани-ракъурначни?» гьич хабарни кьунач. Налугьуди, ада зав чар кхьиз турди туш, я туштIа, чар ракъурнавайди адаз чизватIани, ада а чарчиз жаваб гуьзлемиш тийизвайди хьиз авай. – Ша, – лагьана ада заз, кIвачел къарагъна, – чна Цавдар къе ахкъайда!

Чун Шагь-Буба халудин гьаятдал хъфена.

Ада мукъаятдиз Цавдар япунжидик кутуна. Лекьрен анжах кьил азад тир. Лекьре аксивал ийизвачир, гуя адаз вич азадзавайди хабар авай. Шагь-Буба халуди лекь хкажна къвалак кьурла, ада хъуткьунариз, чабалмишиз башламишна, амма вичин гьерекатар гьаваянбур тирди чир хьайила, ам яваш хъхьанай.

– КичIе жемир, я кьей хва! – лагьана адаз Шагь-Буба халуди. – Са тIимил эх хъия.

Чун рекье гьатна.

За мурадар тIалабзавай.

Заз чар Севзиханав агакьна, ана авай бубадин гьарай хциз ван хьана, ам хуьруьз хтана, Шагь-Буба халудин кIвалел чан атана, гьаятда кицI, мал-лапаг, кIек-верч, аялрин гьарай-эвер хьана кIанзавай…

Заз тамададин карч жагъун хъувуна чIехи бубадин гъиле гьат хъувуна кIанзавай…

За Халиса галаз Яру дагъдин яйлахриз фин ва адаз за кхьенвай шиир кIелун мурадзавай. Мадни заз исятда зун адаз акуна кIанзавай: Шагь-Буба халудин чантани къуьне аваз, адан лашни гъиле аваз. Ништа, ам гьикьван хъуьредайтIа… Герек, вичивни ацIай квар жен, булахдилай хквез…

Шагь-Буба халуди эрчIи къвалак Цавдар, чапла гъиливни адан гардан кьунвай. Ада лекьре кIуф ягъуникай игьтият хуьзвай. Лекьре гагь кьилив гагьни бедендив хъуткьунарзвай, адан къуват таъсирлуди тирди Шагь-Буба халуди япунжи чуькьвена кьурла, адан гъилел тIарам хьанвай дамарри лугьузвай.

Гьайиф, Халиса чал гьалтнач…

Чун ЧIехи-вацIув агакьна. Адан чапла пата авай тик са кIунтIал хкаж хьана. Анлай агъада авай муьгъ, вацIун а пата авай яйлахар, чуьлда авай жунгавар, Тенфе бадедин кIвал, цIегьер, Цавдаран къван хъсандиз аквазвай. Хелеф халу аквазвачир. ГьинвачтIани ам Цавдаран къванцел ксанва. «Къайгъу туш, – фикирна за, – Цавдар цава акурла, Хелеф халу къванцелай къарагъуниз, ам халис иесидив вахгуниз мажбур жеда».

Шагь-Буба халуди япунжи ахъайна. Цавдар кегькир хьанвай хьиз тир, ам вич азад тирдахъ агъазвачир хьиз авай. Ада, инихъ-анихъ вил ягъиз, мукъаятвилелди са шумуд кам виликди къачуна, кIвачер азад яни-тушни ахтармишна. Ахпа ада лувар са шумудра юзурна, гьабурузни манийвал авачирди чирна. Легьзедилай ада чи патавай са цIувад-къад камунин анихъ галай къванцел лув гана.

– Маншаллагь, Цавдар! – хвеши хьанвай Шагь-Буба халудиз. – Ви лувари лув гунин вердишвал квадарнавач… – Ахпа заз лагьана: – Вазни аферин, зи кьегьал дуст, им ви гьунарни я!

Зи рикIикни лувар акатнавай, зун зи мурадар жагъидайдахъ агъанвай.

– Хкаж хьухь цавуз, Цавдар! Жуван уьруьшрал чарх ягъ! – гьарайна за. – Хелеф халудивай ви къван къахчу!

Цавдаран рикIе вуч авайтIа низ чидай? Ада куькай фикирзавайтIа, адан руьгьда гьихьтин гьиссери, гьихьтин азабри дяве тухузвайтIа, низ хабар авай? Анжах са цавуз, анжах са Аллагьдиз.

Цавдара вацI галай патахъ, Яру дагъдихъ лув гана. ВацIун а патаз элячIна, элкъвена чи кьилелай мад а патахъ чарх хгана.

– Гьурра! Баркалла, Цавдар! – гьарайна за, лашни чанта къацу векьел эцигна.

– Ада чаз чухсагъул лугьузва. Сагърай лугьузва, – Шагь-Буба халуни ачух хьанвай, гуя адан рикIелай вири дердер алатнавай, гуя гьадани рикIяй мурадар тIалабнавай ва гила, Цавдара лув гузвайла, абур кьилиз акъатдайдахъ ам агъанвай.

Лекь мад са кьадар хкаж хьана, мад вацIал са чарх яна.

Шагь-Буба халудин чин серин жез эгечIна, ада са хата гьисснавай. И серинвили зи рикIени къалабулух туна.

– Жеч! – лагьана Шагь-Буба халуди. – Цавдар! Вуна вучзава? Ви ният вуч?! Ахлад жуван къванцел! Цавариз хкаж хьухь! – гьарайни, минетни какахьнаваз лугьузвай Шагь-Буба халуди.

– Вуч хьанва? – са куьнинни гъавурда авачиз, къалабулух кваз хабар кьуна за.

– Адан рикIик са вуч ятIани ква, – тайинсуз жаваб гана Шагь-буба халуди.

Цавдар мад са кьадар цавуз хкаж хьана. КIаникай ЧIехи-вацIун гургур алчудар жез-жез, тахърахъ-пахърахъдин ван алаз авахьзавай. Ибур ци гваз къвезвай, чеб чпе акьазвай къванерин ванер тир. Цин ванцин гъиляй икI акьазвай къванерин ван атуни вацIун йигинвиликайни гужлувиликай, гатфари адан къуватар шумудни са сеферда артухарнавайдакай лугьузвай. Садни акуна чаз – Цавдара, кьве лувни кIватIна, кьил агъадалди авуна, зурба тур-гапур хьиз яргъи хьана, вичи вич гургусдихъди вегьена. Рагъул, дагъларинни къаяйринни хайрин чIулав шимер акахьнавай цик акатай лекь, алчудар жез-жез, цикай гагь лув, гагь кIвачер хкатиз агъадалди ахмиш хьана. Кьакьан къванцелай яд гадар жезвай чкадилай агъуз аватайла, чарчардин кIане, ци вацIун кIаняй винелди чархар язавай дерин чкада са шумудра галамаз-галамаз элкъвена, ам и чкадал арадиз къвезвай лацу каф алайвиляй виликандалай хъсандиз акунай. ТахьайтIа, белки, вацIун рангунихъ галаз саки сад хьтин ранг алай лекь вилериз кьатIун четинз акъваззавай. Ахпа ам агъадалди, муькъуьхъди фена. Муькъуькай са тIимил анихъ хкат хъувур ам мад вилериз ахкунач…

Зи хуравай бахтавар къушар, рикIевай кьван мурадарни хиялар вири вацIу тухвай хьиз хьанвай. За зи беденда, рикIе, ивидани кваз ичIивал гьиссзавай, япара авай вацIун ванни заз зи къеневай ичIивилин ван хьиз тир. Зи вилерал накъвар атанвай. За абур Шагь-Буба халудикай чуьнуьхун герек авачирди яз гьисабна. Ам зи гъавурда акьунай.

– Уьмуьр гьа ихьтин затI я, Къудрат, – лагьана ада. – Вуна хъсан крар, шад хабарар вилив хуьзва, амма вилериз аквазвайбур акси мусибатар жезва.

– Ада акI вучиз авуна?

– Ада вичин ягь-намус къутармишна. Адавай вич чинеба далудихъай ягъун, вич епина тун, вичикай инсанар хъуьредай, абуру рахшандардай машгъулат хьун эхи ийиз хьанач. Ихьтин пар рикIел алаз яшамиш жедалди ада кьиникь хъсан яз гьисабна.

– Вири лекьер гьахьтинбур яни?

– Дагъдин лекьер – эхь. Абур гзаф такабурлу я. Абуруз чеб ажуз яз къалурун чидач. Абуру, кьуьзуь хъайила, чпин гьалсузвал гьисс авурла, чпи чеб дагьардиз вегьена рекьида…– Шагь-Буба халу генани кватнаваз, галатнаваз аквазвай. – Кьей хва Хелефа ам чинеба ягънавачиртIа, хуьруьн-вийрин хъуьруьнрикни ягьанатрик акатнавачиртIа, адал хьанвай хирер инсандин иштираквал авачиз хьанвайбур яз чна дири хъувунвайтIа, aда икI ийидачир жеди... Низ чида?..

– Къадим вахтара кьуьзуь итимрини чеб чпин рухвайрив рагалай вегьиз тунни лекьерилай чешне къачуна кутунвай адет тирни?

– Эхь. Кьуьзуьвал, ажузвал, жувакай амай хзан инжиклу хьун патан инсанриз къалур тавун патал авайди са рехъ тир – хци буба дагьардин кьилел тухун. Къадим вахтара дагъвидиз вичин ягьдилай багьа са затIни авачир. Ягь – Аллагьдин тIвар тир. Дуьньядин няметар девлетар ягьдин вилик са затIни тушир. Инсанар дегиш жезва, абурун кIани-дакIанвилер дегиш жезва, амма адахъ агъзур йисара дегиш тахьана амай гьиссер, къилихар гзаф ама, ягьни абурукай сад, вични кьилинди хьун лазим я.

– Лекьер дегиш хьанвач, – лагьана за.

– Эхь, вун гьахъ я, – дериндай ухьт аладарна Шагь-Буба халуди. – Абур цавариз мукьва я, абур чпин мукариз вафалу я... – Гила ахлад жувни кIвализ. Зун дагъдиз хъфида, – ада чилелай вичин чантани лаш къахчуна. КьвечIилна, япунжини къуьнел вегьена.

Ам вацIун хайдай агъуз, яру ригедин юкьвай инсандин кIвачи гатана таптагъ хьанвай шуькIуь жигъирдайгъуз эвичIна. Къвалан кIанив агакьайла, ада гьарайна лагьана:

– Чар-затI хтайтIа, заз са хабар ая. – Севзиханакай адан умуд генани атIанвачир.

– Бес вун хуьруьз акьван гагьда хкведачни?

– Ваъ. Хелеф хквез-хъфида.

– За ваз хабар гуда.

Ам муькъвелай элячIна, вацIун а патавай хурай винелди хкаж жезвай. Адан еришдай ялгъузвал, перишанвал аквазвай. Ам и декьикьайра, белки, амай декьикьайрани, вич Севзихана, атIа къадим кьисада хьиз, кIула кьуна дагъдиз тухвана рагалай дагьардиз вегьинални рази тир хьиз аквадай. Вучиз лагьайтIа, адан тIебиатда лекьерин ягь авай чIал заз чизвай. Ам инсанрин арада амай лекьерикай сад тирдал за са шакни гъизвачир. Ада Севзиханаз ракъурнавай чарни «Хеб цIаракай» макьамдиз ухшар тир. Ада чар заз са-са гаф атIуз-атIуз лугьуз кхьиз турлани, адан кьиле, рикIе гьа макьамдин ван авай жеди. Ам тикдай винелди жигъир кьуна, чпин къазма галай патахъди хъфизвай. Заз акI тир хьи, ада рикIяй Яру дагъдихъ, Шалбуз дагъдихъ галаз рахаз, абуруз вичин хва ватандиз хкиз куьмек це лугьуз дуьа
ийизвай. Цавдара вичи вич вацIуз вегьиникди Шагь-Буба халудин рикIин гьарай генани гужлу хьанвай жеди, вучиз лагьайтIа, лекь дири хъхьана мурадар тIалабна, гила лекьре вичин чандиз къаст авурла, Шагь-Буба халудин мурадар хаталувилик акатнавай...

Зун кIвализ хтана.

Халиса чпин гьаятдал алай. Ам заз килигиз хъуьрезвай.

– Ви чантани лаш гьинава? Вун халис нехирбан хьиз аквазвай! – кьи-кьи ацалтна хъуьрезвай Халиса, вили вилера экв ргаз, бахтавар яз.

Адан хъуьруьни зи рикIивайни гар гевягъиз туна, дерт кьезиларна.

– Ваз зун гьинай акуна?

– ДакIардай... Шагь-Буба халудини вуна Цавдар хутахдайла...

– Цавдар амач...

– ГьикI? – хъвер квахьна Халисадин.

– Ада вичи вич вацIуз вегьена.

– Жеч!.. Адаз вичин юлдаш лекь амачиз дерт-гъам авай жеди. Язух... –Халисадиз Цавдаран кьисметдикай хабар авай.

– Мумкин я... – агьвалатдин ери-бинедикай, кьилин себебдикай лугьудай макъам тушиз акуна заз. Заз абуралди Халисадин рикI генани тIариз кIанзавачир.

– Зун къейитIа, вуна вун вацIуз вегьидани?

Халисадин и суал зун патал хабарсузди хьана. Ада зи хура къушарал чан хкана. Адан жаваб гьамиша гьазурди тир:

– Эхь!

Зун лекьер бейкеф тавурбуруз, абуруз куьмек гайибуруз цавари гудайдахъ кIевелай инанмиш хьана. Заз жува тIалабай са мурад жагъанвай. Гила завай жуьрэтлудаказ Халисадив за адаз бахшнавай шиир вугуз жеда!.. Амма адал са тIимил кIвалах хъувуна кIанда! Са вуч ятIани ана бес жезвач…

Уьмуьр давам жезвай.

Йикъар къвез алатзавай.

Гад атанвай. Мектебра тIатIилар алукьнавай.

Я Севзихан, я адалай са жаваб хтанач.

Са юкъуз чи гьаятдал кIелетви Байбут атана. Адан гъиле бармакни лаш авай.

– Камал халу! Камал халу! – эверна ада.

– ГьикI хьана? Вуч хабар я? – лагьана чIехи бубади, айванди кьилиз экъечIна.

Салам-калам гайидалай ва жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз кIелетви Байбута лагьана:

– Вун инжиклу жемир, чан Камал халу. Чи хуьре я вун хьтин камаллу итимни авач, я вахъ авай хьтин тамададин карчни, – чIехи бубадин далуяр чухвадай хьтин гафар ла-гьана кIелетвиди.

– Яргъияр тавуна лагъ! Къекъвей гафар куь хуьре ише фидайбур я, чи хуьре ваъ.

– Пака вун ви карчни гваз чи межлисдиз атун тIалабзава. Зи хва армиядай хтанва.

– Карч амач. Завай къвез жедач.

– ГьикI?

– Карч амачтIа, зунни амач, – чIехи бубади крчунин кьилел атайди адаз ахъайна.

– Шагь-Буба вични кIвале аквазвач хьи? Ам гьинава?

– Архашдал. Дагъда.

– Ам дагъда хьайила, адан бармакдинни лашунин атIа СиратIалдин муькъвел вуч алайди я? Ингье ибур заз гьанлай жагъайбур я.

Лашни бармак рикIивайни Шагь-Буба халудинбур тир.

– ГьикI?! – ван дегиш хьана чIехи бубадин.

– Лаш муькъуьн накьвада акIурна, бармак гьадал алукIнавай... Куь къабачи Хелефа лагьайвал, Шагь-Бубадин гуьмбет... – тайинсуз хъверна Байбута.

– Им хъуьредай ара туш, Байбут... Ина са кар хьанва, – лагьана чIехи бубади. Ахпа захъ элкъвена: – Тадиз чукура дагъдиз! Хелефавай хабар яхъ! Муькъвелай мукъаятдиз вач.

За чукурна. Заз зун муькъуьв гьикI агакьнатIани чидач. Заз муькъуьн юкьвни-юкьвалай лаш акIурнаваз хьайи тIвек акуна. КIаникай ЧIехи-вацIу къукърумарзавай, къванер сад сада акьурла винелди хкатиз гадар жезвай стIалар заз цIун цIелхемар хьиз тир. ВацIу дилидаказ ванзавай, амма Шагь-Буба халудин кьилел вуч атанватIа са гафни лугьузвачир. Лаш акIурай тIеквенди лугьузвайдахъ заз инанмиш жез кIанзааачир.

За нехирбанрин къазмадихъ зверна. Ана кас авачир. Шагъ-Буба халудин «каравут» ичIи тир. Цавдаран къванцел, хахуларни лаш кьилихъай эцигна, Хелеф халу ксанвай. Япунжидал. Ам Шагь-Буба халудин япунжи тир. Цавдар кутуна хутахай япунжи.

– Хелеф халу! – эверна за, жедай ихтилатдикай кичIез-кичIез.

– Гьун, вуч хьана? – кIанз-такIанз жаваб гана ада. Вилер ахъайна, ам садлагьана уях хьана: – Ви ина вуч авайди я? А-ан, – хъуьрена ам, –жунгав хутахиз атанвайди яни? Лап дуьз кIвалахнава! Гудайди вахтунда къачуна кIанда... За хьиз... Ингье и япунжи ада заз ганва...

Заз вуч жунгав ятIа хабар кьадай вахт авачир.

– Шагь-Буба халу гьинава?

– Накь нянрихъ хъфейди я.

– Хуьруьз?

– Хуьруьн рекьелай гъейри адаз маса рехъ чидач кьван...

– Ада ваз мад са гафни лагьаначни?

– «И чилерни, цаварни ви ихтиярда ава, Хелеф», – лагьана заз. – Гила Яру дагъдин шагь вун я», – лагьана.

И гафари зак къурху кутазвай.

– Мад вуч лагьана?

– АтIа жунгав аквазвани, бугь язавай? Гьам хъсан хуьх лагьана. Вичин жунгав я ман... Вичи ам ваз гузвайди я лагьана...

Зи вилерал накъвар хъиткьиннавай, заз абур Хелеф халудиз къалуриз кIанзавачир, амма адаз акунвай.

– Вибур шадвилин накъвар туш. Ана вуч хьанватIа лагь.

– КIелетви Байбутаз Шагь-Буба халудин лашни бармак агъа муькъвелай жагъанва... Ам вич хуьруьз хтанвач…

– Яъ! Им... Ада... Вуч я?.. Зарафатарзавайди яни? – Хелеф халудин мез галкIизвай. Ада хахулра кIвачер туна, япунжини кIватIна, лашни кьуна къванцелай эвичIна. Хелеф халуни икI садлагьана кегькир хьуни зи кIвачерикай чил михьиз хкуднавай.

– Зун хъфида, – лагьана за.

– Тадиз ахлад, зи гадайрикай сад иниз атурай лагь, зун эвезиз. Зунни хкведайвал.

– За жунгавни хутахда.

– Byч? – Хелеф халудиз зи гафарин ван хьанвай, амма ам зи рикIик вуч квайтIа гъавурда акьуначир.

– За жунгав хутахда, – тикрарна за. – За ам Шагь-Буба халудин игьсандай гуда.

– Маладец, чан хва! – лагьана Хелеф халуди. Камалани Шагь-Бубади вакай итим авуна... Ма лаш, гьал хъия жунгав, – ада зав вичин лаш вугана...

Зун хтайла, Шагь-Буба халудин гьаят итимрай ацIанвай. Жунгав акурла, гзафбуруз мукъвеллай Шагь-Буба халудни «гуьмбет» зарафат хьиз хьанвай. За хьайи-хьайивал ихтилатайла, итимрин гаф сад хьанай:

– Ада вичиз къастнава... ВацIа къекъвена кIанда.

Зунни итимрихъ галаз физ кIвачин хьана, амма чIехи бубади заз ихтияр ганач:

– Byна вавай жедай куьмек авуна... Жунгавни хкана, вуна дуьз кар авуна. Аферин. Вун ина герек хьун мумкин я, чан хва. Акъваз.

За Хелеф халудин гадайрив абурун бубадин гаф ага-кьарун лазим тир. Жунгав тукIвадай жегьиларни жагъурна кIанзавай.. Пашман мярекатдин гьазурвилер акуник зи бадени, къуншидаллай вири дишегьлиярни экечIнавай.

Шагь-Буба халудин мейит Кьейибурун бандунай жа-гъана. Цавдаран мейитни гьана ава лугьудай. Кьведни сад садан патав. Лекь итимри вацIун кьере кучудна. Шагь-Буба халу гуранаваз хуьруьз хкана. Адан чин мад заз ахкуначир. Чуьхвена, кафанра турдалай гуьгъуьниз ам Хелеф халуди дагъдай хкай япунжидик кутунвай.

Шагь-Буба халу атIа дуьньядиз рекье хтунин пашман мярекатдин кьилини зи чIехи буба акъвазнавай. Итимри адаз Севзиханаз тел ягъун лазим тирдакай лугьузвай. Амма чIехи бубадиз Шагь-Буба халуди хциз чар кхьенвайдакай ва чарчиз жаваб тахгайдакай хабар авай. Чар элкъвена хтанвайдакай я адаз, я зазни чизвачир. И кардикай хабар авайди анжах са баде тир. Шагь-Буба халудал чан аламаз элкъвена гьа ракъурайвал хтай конверт бадеди винел акъуд хъувуначир, вучиз лагьайтIа адаз Шагь-Буба халудин рикIевай хер мадни дерин хъхьана кIанзавачир. Гьавиляй, гила, Шагь-Буба халу кьейила, Севзиханаз тел ягъ тавун патал кIевиз акъвазнавайдини сифтени сифте зи баде тир. Мумкин я, ада гила а чар хтайдакай чIехи бубадиз лугьунни. ТахьайтIа, белки, ада тел ягъуникай кьил къакъуддачир жеди. Амма я бадеди, я чIехи бубади хтай конвертал алай «Адресат и адресда яшамиш жезвач» гафар Севзиханан хатIаралди кхьенвайдакай лагьанайтIа, садни чIалахъ та-хьун мумкин тир: сад лагьайди, хуьруьз хтана-хъфей Севзиханан гуьгъуьналлаз ракъурай чар адав агакь тавуна жедачир, икI садлагьана адрес дегиш хьун мумкин тушир, я ам дегиш хьуникай ада хтайлани са гафни лагьаначир; кьвед лагьайди, хайи хци, ам гьикьван усалди, алчахди ятIани, ихьтин угърашвал ийида лугьун кьиле гьакьдай кар тушир... Чан аламаз хайи бубадиз са гьуьрметни ийиз тахьай, адаз са рикIин гаф талгьай Севзиханакай гила, лугьун хьи, лап хтайтIани, файда авачир. Ам гьикI хьайитIани техкъведайди бадедизни чизвай, чIехи бубадизни. Зазни...

За Шагь-Буба халудихъ, са зи бадедилай гъейри, шедай дишегьлияр жедач лагьана фикирнавай, амма зун гъалатI хьана. Адахъ лугьунариз, хуьруьн папари Шагь-Буба халудиз дагъларини яйлахри, цуькверини булахри дагъдин кьунарини лекьери гьуьрметарна, адан майилар, гуьгьуьлар хвена, амма ада вири уьмуьр гана чIехи авур са хцикай бубадиз са эквни акунач лугьуз шеларзавай. «Вучиз куьне, я дагълар, я чарчарар, я кIамар, я булахар, – лугьузвай дишегьлийри, – куь ятар тIимиларнач? Вучиз куьне ЧIехи вацI акьван дели-пехъи авуна?!»

Зун вилерал къвезвай накъвар хуьз алахъзавай.

Халисани шехьзавай. РикI хъуткьуниз. Ам шехьиз заз сад лагьай сеферда аквазвай. ЧIулав келегъа алаз, хъуькъверилай агъуз накъварин стIалар тIуб-тIуб авахьиз, ам генани иер хьана аквазвай, амма и иервал заланди тир.

Шагь-Буба халу кучудиз вири хуьр атана. Ам вичин кайванидин сурун патавай кучудна. Гьа вичин чIулав япунжидик кваз. Ам кучудай чка ада паб кьейила вичиз виликамаз кьунвайди тир, гуя адаз вич и дуьньяда ялгъуз амукьайвал гьа дуьньяданй гьакI амукьиз кичIе хьанвай. Гила и кьве сурун патав маса сур эгъуьндай чка гумач.

Рагьметлуди динжарна, фекьиди цIийи сурун къванцел лацу агъдин зул кутIунна, накьвадин кIунтIунал перцив кьве къванцин арада хвал авуна, ана афтафадай яд цана. Ахпа ам дуьа кIелиз эгечIна.

Хуьруьн къерехда авай сурарин агъадихъай тади кваз са аскер жемят галай патахъди къвезвай. Сурал агакьайла, ада дуьадиз манийвал тавун патал са гафни талгьана, суруз гьуьрметун яз тим-тик акъвазна, эрчIи гъил фуражкадин пенцIив тухвана. Ахпа кьил агъузна, виридахъ галаз сад яз и хьанвай хажалатдикай вичизни пай авайди къалурна.

– Таниш ухшарар къвезва, – лагьана чIехи бубади куш-кушдалди. – Нинбур ятIа рикIел къвезвач. – Ам Хелеф халудихъ галаз рахазвай.

– Тенфе къаридин хтул я...

– Вун гилани чамадан гваз амайди яни-е? – лагьана куьчеда къугъвана гьекьни каф хьана хтай зи хци.

– И чамаданда зи алатай уьмуьр ава, аялвал ава, – чарар гъилелайзава за, адаз жаваб гуз.

– Вун элкъвена гьаниз хъфенвай ман?

– Эхъ.

– Руг алай чарарикай аявал жедани? – шаклу яз лагьана хци. – Бумажное детство, – хъуьреиа ам.

– Ваз чидани, – зун адахъ галаз чIехидахъ галаз хьиз, тай-туьшдихъ галаз хьиз рахазвай. – Чарарикай хьанвай жуван аялвилиз сиягьат хъувурла, заз ЧIехи-вацIуз вучиз чIехиди лугьузвайди ятIа чир хьана. Къе чир хьана.

– Вучиз лугьузвайди я?

– Инсанрин чIехи гужар, чIехи хажалатар вичихъ галаз алакъалу тирвиляй.

Хци къуьнер агажна. Ахпа хабар кьуна:

– Гьихътин гужар, вуч хажалатар я?

– Сад-кьве гафуналди лугьуз жедайбур туш. Са вахт хьайила, за абурукай кхьида, ахпа жува кIела... Исятда яргъал ихтилатар герек авач... Диде хкведалди чамадан кIватI хъувуна, чкадал хутахин.

– Адаз гьикI хьайитIани чирни жедайди я, хъелни къведайди я, руг кIвализ гъана лугьуз.

– Ам патал заз зи аялвиляй са савкьват жагъанва, гьа чIавалай гуз тахьана амай... Ам тамамди хьанвач лугьуз гудай жуьрэт за авуначир. Къе заз гьахьтин жуьрэт хьанва. Белки, гьа савкьватдикай са чара хьайитIа? – вил акьална за хциз.

– Вуч савкьат я?

За хцел дафтардин хъипи хьанвай чар яргъи авуна.

– Шиир яни? «Халисадиз», – шиирдин кьил ван алаз лагьана, ахпа вилера лутувилин хъвер аваз вичи вичик шиир кIелна.

– Гьан, гьикI я?

– Чун къутармиш хьана!..